C.S. Lewis. Genialny ekscentryk, prorok mimo woli - ebook

ROZ­DZIAŁ 1

ŁA­GODNE WZGÓ­RZA DOWN.
DZIE­CIŃ­STWO W IR­LAN­DII.
1898–1908

„Uro­dzi­łem się zimą 1898 roku w Bel­fa­ście jako syn praw­nika i córki pa­stora”. Dwu­dzie­stego dzie­wią­tego li­sto­pada 1989 roku Clive Sta­ples Le­wis zo­stał wrzu­cony w świat ki­piący od po­li­tycz­nego i spo­łecz­nego nie­po­koju oraz gło­śno do­ma­ga­jący się zmian. Roz­dzie­le­nie wy­spy na Ir­lan­dię Pół­nocną i Re­pu­blikę Ir­lan­dii miało na­stą­pić do­piero za 20 lat, jed­nak na­pię­cia, które osta­tecz­nie do­pro­wa­dziły do tego sztucz­nego po­li­tycz­nego po­działu, były oczy­wi­ste dla wszyst­kich. Le­wis przy­szedł na świat w sa­mym sercu pro­te­stanc­kiej elity Ir­lan­dii (tzw. Ascen­dancy) w okre­sie, gdy każdy aspekt jej toż­sa­mo­ści – po­li­tyczny, spo­łeczny, re­li­gijny i kul­tu­rowy – był za­gro­żony.

W wie­kach XVI i XVII Ir­lan­dia zo­stała sko­lo­ni­zo­wana przez an­giel­skich i szkoc­kich osad­ni­ków, co wzbu­dziło silną po­li­tyczną i spo­łeczną nie­chęć wśród rdzen­nej, wy­własz­czo­nej lud­no­ści. Pro­te­stanccy ko­lo­ni­ści róż­nili się od miej­sco­wych ka­to­li­ków wy­zna­niem i ję­zy­kiem. Za rzą­dów Oli­vera Crom­wella w XVII wieku po­wstały „pro­te­stanc­kie plan­ta­cje” – wy­spy an­giel­skiego pro­te­stan­ty­zmu w mo­rzu ir­landz­kiego ka­to­li­cy­zmu. Rdzenne klasy rzą­dzące zo­stały szybko wy­parte przez nową pro­te­stancką elitę. Akt unii pod­pi­sany w 1800 roku spra­wił, że Ir­lan­dia stała się czę­ścią Zjed­no­czo­nego Kró­le­stwa, rzą­dzoną bez­po­śred­nio z Lon­dynu. Pro­te­stanci, choć mniej liczni i za­miesz­ku­jący głów­nie pół­nocne hrab­stwa Down i An­trim z głów­nym ośrod­kiem prze­my­słu – Bel­fa­stem, zdo­mi­no­wali ży­cie kul­tu­ralne, go­spo­dar­cze i po­li­tyczne ca­łej wy­spy.

Wszystko to jed­nak miało nie­ba­wem ulec zmia­nie. W la­tach osiem­dzie­sią­tych XIX wieku Char­les Ste­wart Per­nell (1846–1891) i inni za­częli do­ma­gać się home rule – au­to­no­micz­nych rzą­dów dla Ir­lan­dii. W la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych ir­landzki na­cjo­na­lizm za­czął przy­bie­rać na sile, da­jąc Ir­land­czy­kom po­czu­cie toż­sa­mo­ści kul­tu­ro­wej, która oży­wiła ruch na rzecz home rule. Toż­sa­mość ta była mocno za­ko­rze­niona w ka­to­li­cy­zmie i zde­cy­do­wa­nie prze­ciwna wszel­kim an­giel­skim wpły­wom, na­wet ta­kim jak rugby i kry­kiet. Co waż­niej­sze, za śro­dek dys­kry­mi­na­cji kul­tu­ro­wej uznano rów­nież ję­zyk an­giel­ski. W 1893 roku po­wstała Liga Ga­elicka (Con­radh na Ga­elige), ma­jąca na celu pro­mo­wa­nie na­uki i uży­wa­nia ję­zyka ir­landz­kiego. Wi­dziano w tym ko­lejne po­twier­dze­nie ir­landz­kiej toż­sa­mo­ści prze­ciw­sta­wia­nej an­giel­skim nor­mom kul­tu­ro­wym, uzna­wa­nym za obce.

W miarę jak żą­da­nia home rule sta­wały się sil­niej­sze i bar­dziej prze­ko­nu­jące, wielu pro­te­stan­tów od­czu­wało co­raz więk­sze za­gro­że­nie, oba­wia­jąc się utraty przy­wi­le­jów i wy­bu­chu nie­po­ko­jów spo­łecz­nych. Nie dziwi za­tem, że pro­te­stancka spo­łecz­ność Bel­fa­stu na po­czątku XX wieku była bar­dzo za­mknięta; gdzie się tylko dało, uni­kano spo­łecz­nych i za­wo­do­wych kon­tak­tów z miesz­ka­ją­cymi po są­siedzku ka­to­li­kami. (Star­szy brat C.S. Le­wisa, War­ren wspo­mi­nał po la­tach, że nie roz­ma­wiał z żad­nym ka­to­li­kiem z tej sa­mej co on war­stwy spo­łecz­nej, do­póki nie wstą­pił do Kró­lew­skiego Ko­le­gium Woj­sko­wego w San­dhurst w 1914 roku). Ka­to­li­cyzm ja­wił się jako „inny” – dziwny, nie­zro­zu­miały, a przede wszyst­kim groźny. Ta­kie po­czu­cie wro­go­ści – i wy­ob­co­wa­nia – wzglę­dem ka­to­li­cy­zmu Le­wis wy­ssał z mle­kiem matki. Kiedy jako mały chło­piec uczył się ko­rzy­stać z noc­nika, jego pro­te­stancka nia­nia okre­ślała jego stolce mia­nem wee po­pes (ma­łych pa­pieży). Wielu uwa­żało i na­dal uważa, że Le­wis nie mie­ści się w gra­ni­cach praw­dzi­wej ir­landz­kiej toż­sa­mo­ści kul­tu­ro­wej ze względu na swoje pro­te­stanc­kie ul­ster­skie po­cho­dze­nie.

RO­DZINA

Prze­pro­wa­dzony w 1901 roku Ir­landzki Spis Po­wszechny od­no­to­wał imiona wszyst­kich, któ­rzy „spali lub za­miesz­ki­wali” w do­mo­stwie Le­wi­sów w Bel­fa­ście Wschod­nim wie­czo­rem w nie­dzielę 31 marca 1901 roku. Pro­to­kół za­wiera mnó­stwo oso­bi­stych szcze­gó­łów: po­kre­wień­stwo, wy­zna­nie, po­ziom wy­kształ­ce­nia, wiek, płeć, sta­no­wi­sko lub za­wód oraz miej­sce uro­dze­nia. Choć więk­szość bio­gra­fów po­daje ów­cze­sny ad­res ro­dziny Le­wisa jako „Dun­dela Ave­nue 47”, spis okre­śla ich miej­sce za­miesz­ka­nia jako „dom nr 21 przy Dun­della Ave­nue (Vic­to­ria, Down)”. Wpis do­ty­czący ich go­spo­dar­stwa do­mo­wego przed­sta­wia do­kładny por­tret ro­dziny na po­czątku XX wieku:

Al­bert Ja­mes Le­wis, głowa ro­dziny, Ko­ściół Ir­lan­dii, czyta i pi­sze, 37 lat, męż­czy­zna, ad­wo­kat, żo­naty, mia­sto Cork

Flo­rence Au­gu­sta Le­wis, żona, Ko­ściół Ir­lan­dii, czyta i pi­sze, 38 lat, ko­bieta, za­mężna, hrab­stwo Cork

War­ren Ha­mil­ton Le­wis, syn, Ko­ściół Ir­lan­dii, czyta, 5 lat, męż­czy­zna, uczeń, mia­sto Bel­fast

Clive Sta­ples Le­wis, syn, Ko­ściół Ir­lan­dii, nie czyta, 2 lata, męż­czy­zna, mia­sto Bel­fast

Mar­tha Bar­ber, słu­żąca, pre­zbi­te­rianka, czyta i pi­sze, 28 lat, ko­bieta, nia­nia – słu­żąca do­mowa, nie­za­mężna, hrab­stwo Mo­na­ghan

Sa­rah Ann Con­lon, słu­żąca, ka­to­liczka, czyta i pi­sze, 22 lata, ko­bieta, ku­charka – słu­żąca do­mowa, nie­za­mężna, hrab­stwo Down.

Jak za­no­to­wano w spi­sie, oj­ciec Le­wisa, Al­bert Ja­mes Le­wis (1863–1929), uro­dził się w mie­ście i hrab­stwie Cork na po­łu­dniu Ir­lan­dii. Dzia­dek Le­wisa ze strony ojca, Ri­chard Le­wis, był wa­lij­skim ko­tla­rzem, który wy­emi­gro­wał do Cork ze swoją po­cho­dzącą z Li­ver­po­olu żoną na po­czątku lat pięć­dzie­sią­tych XIX wieku. Wkrótce po przyj­ściu Al­berta na świat ro­dzina prze­nio­sła się na pół­noc, do prze­my­sło­wego mia­sta Bel­fast, aby Ri­chard mógł wejść w spółkę z Joh­nem H. Ma­cIl­wa­inem i za­ło­żyć do­brze pro­spe­ru­jącą firmę, znaną pod na­zwą Ma­cIl­wa­ine, Le­wis & Co., En­gi­ne­ers and Iron Ship Bu­il­ders. Być może naj­cie­kaw­szym stat­kiem zbu­do­wa­nym przez tę nie­wielką spółkę był pier­wotny „Ti­ta­nic” – mały sta­lowy frach­to­wiec pa­rowy zbu­do­wany w 1888 roku, wa­żący za­le­d­wie 1608 ton.

W la­tach osiem­dzie­sią­tych XIX wieku prze­mysł stocz­niowy w Bel­fa­ście do­świad­czał jed­nak zna­czą­cych prze­mian; ry­nek zdo­mi­no­wały więk­sze stocz­nie, ta­kie jak Har­land i Wolff oraz Work­man Clark. Eko­no­miczne prze­trwa­nie „drob­nych stoczni” sta­wało się co­raz trud­niej­sze. W 1894 roku stocz­nia Work­man Clark prze­jęła firmę Ma­cIl­wine, Le­wis & Co. Słyn­niej­sza wer­sja „Ti­ta­nica” – także zbu­do­wana w Bel­fa­ście – zo­stała wy­pusz­czona ze stoczni Har­land i Wolff w 1911 roku i wa­żyła 26 ty­sięcy ton. Jed­nak pod­czas gdy słynny li­nio­wiec Har­landa i Wolffa za­to­nął w trak­cie dzie­wi­czego rejsu w 1912 roku, o wiele mniej­szy sta­tek Ma­cIl­wa­ina i Le­wisa pod róż­nymi na­zwami kur­so­wał spo­koj­nie po wo­dach Ame­ryki Po­łu­dnio­wej aż do roku 1928.

Ilu­stra­cja 1.1. Royal Ave­nue, jedna z głów­nych ulic han­dlo­wych Bel­fa­stu, 1897. Al­bert Le­wis otwo­rzył kan­ce­la­rię ad­wo­kacką pod nu­me­rem 83 przy Royal Ave­nue w 1884 r. i pra­co­wał w tym sa­mym biu­rze aż do cho­roby i śmierci w 1929 r.

Al­bert nie wy­ka­zy­wał za­in­te­re­so­wa­nia bu­dową stat­ków i oznaj­mił ro­dzi­com, że ma za­miar spró­bo­wać swych sił w ka­rie­rze praw­ni­czej. Ri­chard Le­wis, zna­jący do­sko­nałą re­pu­ta­cję Lur­gan Col­lege pod za­rzą­dem dy­rek­tora Wil­liama Thomp­sona Kirk­pa­tricka (1848–1921), zde­cy­do­wał się wy­słać Al­berta do tej szkoły z in­ter­na­tem. Przez okres na­uki zdol­no­ści na­uczy­ciel­skie Kirk­pa­tricka wryły się na trwałe w pa­mięć Al­berta. Po ukoń­cze­niu szkoły w 1880 roku Al­bert prze­niósł się do Du­blina, sto­licy Ir­lan­dii, gdzie pra­co­wał przez pięć lat w kan­ce­la­rii Mac­lean, Boyle i Mac­lean. Po zdo­by­ciu nie­zbęd­nego do­świad­cze­nia i ad­wo­kac­kiej akre­dy­ta­cji za­wo­do­wej wró­cił w 1884 roku do Bel­fa­stu, aby roz­po­cząć wła­sną prak­tykę i otwo­rzyć kan­ce­la­rię przy pre­sti­żo­wej Royal Ave­nue.

Ustawa o Są­dzie Naj­wyż­szym Ir­lan­dii z 1877 roku usank­cjo­no­wała an­giel­ską prak­tykę ści­słego po­działu ad­wo­ka­tów na so­li­ci­tors i bar­ri­sters. Aspi­ru­jący praw­nicy mu­sieli za­tem zde­cy­do­wać, który za­wód za­mie­rzają wy­ko­ny­wać. Al­bert Le­wis zde­cy­do­wał, że chce pra­co­wać jako so­li­ci­tor, czyli ad­wo­kat wy­stę­pu­jący bez­po­śred­nio w imie­niu klien­tów i re­pre­zen­tu­jący ich w są­dach niż­szej in­stan­cji. Bar­ri­ster spe­cja­li­zo­wał się w ad­wo­ka­tu­rze są­do­wej; so­li­ci­tor za­trud­niał go, by re­pre­zen­to­wał jego klien­tów w są­dach wyż­szej in­stan­cji.

Matka Le­wisa, Flo­rence („Flora”) Au­gu­sta Le­wis (1862–1908), uro­dziła się w Qu­een­stown (dziś Cobh) w hrab­stwie Cork. Dzia­dek Le­wisa ze strony matki, Tho­mas Ha­mil­ton (1826–1905), był du­chow­nym Ko­ścioła Ir­lan­dii – kla­sycz­nym przed­sta­wi­cie­lem „pro­te­stanc­kiej elity”, która zna­la­zła się w sy­tu­acji za­gro­że­nia, gdy ir­landzki na­cjo­na­lizm sta­wał się co­raz bar­dziej zna­czącą i kul­tu­ro­twór­czą siłą w po­cząt­kach XX wieku. Ko­ściół Ir­lan­dii był ofi­cjal­nym ko­ścio­łem pań­stwo­wym na ca­łej wy­spie, mimo że sta­no­wił wy­zna­nie mniej­szo­ściowe w co naj­mniej 22 z 26 ir­landz­kich hrabstw. Kiedy Flora miała osiem lat, jej oj­ciec przy­jął no­mi­na­cję na ka­pe­lana Ko­ścioła Świę­tej Trójcy w Rzy­mie, gdzie ro­dzina miesz­kała od 1870 do 1874 roku.

W roku 1874 Tho­mas Ha­mil­ton wró­cił do Ir­lan­dii, by peł­nić obo­wiązki pro­bosz­cza Ko­ścioła Dun­dela w oko­licy Bal­ly­hac­ka­more w Bel­fa­ście Wschod­nim. Ten sam pro­wi­zo­ryczny bu­dy­nek słu­żył w nie­dzielę za ko­ściół, a w dni po­wsze­dnie za szkołę. Szybko stało się ja­sne, że po­trzeba trwal­szego roz­wią­za­nia. Wkrótce roz­po­częto bu­dowę no­wego ko­ścioła, za­pro­jek­to­wa­nego przez słyn­nego an­giel­skiego pro­jek­tanta ar­chi­tek­tury sa­kral­nej, Wil­liama But­ter­fielda. Ha­mil­ton zo­stał pro­bosz­czem nowo wy­bu­do­wa­nego ko­ścioła pa­ra­fial­nego św. Marka w Dun­dela w maju 1879 roku.

Obec­nie ir­landzcy hi­sto­rycy czę­sto wska­zują Florę Ha­mil­ton jako przy­kład co­raz bar­dziej zna­czą­cej roli ko­biet w ir­landz­kim ży­ciu aka­de­mic­kim i kul­tu­ral­nym pod ko­niec XIX wieku. Flora zo­stała przy­jęta jako „do­cho­dząca” uczen­nica do Me­tho­dist Col­lege w Bel­fa­ście – była to szkoła dla chłop­ców za­ło­żona w 1865 roku, w któ­rej, w od­po­wie­dzi na po­wszechne za­po­trze­bo­wa­nie, stwo­rzono w 1869 roku „klasy dla dam”. Uczęsz­czała do niej przez je­den se­mestr w 1881 roku, a na­stęp­nie pod­jęła stu­dia na Royal Uni­ver­sity of Ire­land w Bel­fa­ście (obec­nie Qu­een’s Uni­ver­sity), które ukoń­czyła, uzy­sku­jąc First Class Ho­no­urs (wy­róż­nie­nie pierw­szej ka­te­go­rii) z lo­giki i Se­cond Class Ho­no­urs (wy­róż­nie­nie dru­giej ka­te­go­rii) z ma­te­ma­tyki w 1886 roku. (Jak zo­ba­czymy póź­niej, Le­wis nie odzie­dzi­czył nic z mat­czy­nego ta­lentu ma­te­ma­tycz­nego).

Kiedy Al­bert Le­wis za­czął uczęsz­czać do Ko­ścioła św. Marka w Dun­dela, prędko wpa­dła mu w oko córka pro­bosz­cza. Flora, jak się wy­daje, po­woli, ale nie­uchron­nie, zwró­ciła na niego uwagę głów­nie ze względu na jego za­in­te­re­so­wa­nie li­te­ra­turą. W 1881 roku Al­bert wstą­pił do Bel­mont Li­te­rary So­ciety i wkrótce zy­skał sławę jed­nego z naj­lep­szych mów­ców. Re­pu­ta­cja czło­wieka o li­te­rac­kich skłon­no­ściach to­wa­rzy­szyła mu przez całe ży­cie. W 1921 roku, gdy był u szczytu ka­riery ad­wo­kac­kiej, ga­zeta „Ire­land’s Sa­tur­day Ni­ght” za­mie­ściła jego ka­ry­ka­turę. Wid­niał na niej ubrany w ów­cze­sny strój ad­wo­kata wy­stę­pu­ją­cego przed są­dem, z czapką aka­de­micką pod jedną pa­chą i to­mem an­giel­skiej li­te­ra­tury pod drugą. Kilka lat póź­niej ne­kro­log Al­berta w ga­ze­cie „Bel­fast Te­le­graph” opi­sy­wał go jako „oczy­ta­nego eru­dytę”, zna­nego z li­te­rac­kich alu­zji pod­czas wy­stą­pień są­do­wych i czło­wieka, „który znaj­do­wał wy­tchnie­nie z dala od sal są­do­wych głów­nie w czy­ta­niu”.

Po od­po­wied­nio dłu­gich i przy­zwo­itych za­lo­tach Al­bert i Flora po­brali się 29 sierp­nia 1894 roku w Ko­ściele św. Marka w Dun­dela. Ich pierw­szy syn, War­ren Ha­mil­ton Le­wis, uro­dził się 16 czerwca 1895 roku w ich domu, „Dun­dela Vil­las”, w Bel­fa­ście Wschod­nim. Clive był ich dru­gim i ostat­nim dziec­kiem. No­tatka spi­sowa z 1901 roku wska­zuje, że pań­stwo Le­wis mieli w tym okre­sie dwie słu­żące. Co nie­ty­powe dla pro­te­stanc­kiej ro­dziny, jedna z nich, Sa­rah Ann Con­lon, była ka­to­liczką. Ugrun­to­waną nie­chęć Le­wisa do re­li­gij­nego sek­ciar­stwa – tak wy­raźną w jego po­ję­ciu „chrze­ści­jań­stwa po pro­stu” – oży­wiały być może wspo­mnie­nia z dzie­ciń­stwa.

Ze star­szym bra­tem, War­re­nem, od sa­mego po­czątku łą­czyła Le­wisa bli­ska więź, co wy­ra­żało się w nada­wa­nych so­bie na­wza­jem prze­zwi­skach. Clive Sta­ples Le­wis no­sił miano „Smal­l­pi­gie­bo­tham” (w skró­cie SPB), a War­nie – „Arch­pie­gie­bo­tham” (APB); te czułe przy­domki in­spi­ro­wane były czę­stymi (i naj­wy­raź­niej re­al­nymi) groź­bami niani, że zbije ich w pig­gy­bot­toms (pro­sięce pupy), je­śli nie będą się grzecz­nie za­cho­wy­wali. Bra­cia na­zy­wali ojca „Pu­da­ita­bird” albo „P’dayta” (z po­wodu spo­sobu, w jaki, jako miesz­ka­niec Bel­fa­stu, wy­ma­wiał słowo po­tato ). Te dzie­cięce prze­zwi­ska na­brały zna­cze­nia raz jesz­cze, kiedy bra­cia zbli­żyli się do sie­bie po­now­nie i od­no­wili dawną za­ży­łość pod ko­niec lat dwu­dzie­stych XX wieku.

Sam Le­wis znany był w swo­jej ro­dzi­nie i wśród przy­ja­ciół jako „Jack”. War­nie da­tuje od­rzu­ce­nie przez brata imie­nia Clive na let­nie wa­ka­cje 1903 lub 1904 roku, kiedy to Le­wis na­gle oświad­czył, że od te­raz chce, by go na­zy­wano „Jack­sie”. To imię stop­niowo skra­cano do „Jacks” i osta­tecz­nie „Jack”. Przy­czyna tego wy­boru po­zo­staje nie­ja­sna. Nie­które źró­dła su­ge­rują, co prawda, że imię „Jack­sie” było pa­miątką po psie Le­wi­sów, który zgi­nął w wy­padku, ale nie ma żad­nych do­ku­men­tów po­twier­dza­ją­cych to przy­pusz­cze­nie.

IR­LAND­CZYK BEZ PRZE­KO­NA­NIA. ZA­GADKA IR­LANDZ­KIEJ TOŻ­SA­MO­ŚCI KUL­TU­RO­WEJ

Le­wis był Ir­land­czy­kiem. Ir­land­czycy jed­nak prze­waż­nie o tym za­po­mi­nają albo wręcz ni­gdy nie wie­dzieli. Pa­mię­tam, że w la­tach sześć­dzie­sią­tych, kiedy do­ra­sta­łem w Ir­lan­dii Pół­noc­nej, je­śli w ogóle wy­mie­niano Le­wisa, to jako „an­giel­skiego” pi­sa­rza. Sam Le­wis jed­nak ni­gdy nie stra­cił od­nie­sie­nia do swo­ich ir­landz­kich ko­rzeni. Wi­doki, od­głosy i za­pa­chy ro­dzin­nego kraju – w prze­ci­wień­stwie do więk­szo­ści jego miesz­kań­ców – bu­dziły u niego w póź­niej­szym ży­ciu tę­sk­notę, a przy tym sub­tel­nie, lecz wy­raź­nie kształ­to­wały jego pro­za­tor­skie opisy. W li­ście z 1915 roku Le­wis z czu­ło­ścią przy­wo­łuje wspo­mnie­nia z Bel­fa­stu: „da­leki po­mruk stoczni”, sze­roką pa­no­ramę Bel­fast Lo­ugh, wzgó­rze Cave Hill oraz ota­cza­jące mia­sto nie­wiel­kie wą­wozy, łąki i pa­górki.

Ir­lan­dia Le­wisa to jed­nak coś wię­cej niż „ła­godne wzgó­rza”. Kul­tura ir­landzka od­zna­czała się upodo­ba­niem do nar­ra­cji, ujaw­nia­ją­cym się za­równo w mi­to­lo­gii, jak i w re­la­cjach hi­sto­rycz­nych, a także umi­ło­wa­niem do ję­zyka. Le­wis jed­nak ni­gdy nie fe­ty­szy­zo­wał swo­jego po­cho­dze­nia. Sta­no­wiło ono po pro­stu je­den z ele­men­tów, a nie ce­chę do­mi­nu­jącą jego toż­sa­mo­ści. Jesz­cze w la­tach pięć­dzie­sią­tych Le­wis czę­sto mó­wił o Ir­lan­dii jako o swoim „domu”, na­zy­wał ją „swoim kra­jem”, a w 1958 roku zde­cy­do­wał się na­wet spę­dzić tam spóź­niony mie­siąc mio­dowy z Joy Da­vid­man. Le­wis, raz ode­tchnąw­szy ła­god­nym, wil­got­nym po­wie­trzem swo­jej oj­czy­zny, ni­gdy nie za­po­mniał jej na­tu­ral­nego piękna.

Nie­wielu oso­bom zna­ją­cym hrab­stwo Down umkną za­wo­alo­wane od­nie­sie­nia do ir­landz­kich pej­zaży sta­no­wią­cych in­spi­ra­cję dla nie­któ­rych mi­strzow­skich opi­sów przy­rody w pro­zie Le­wisa. Opis nieba jako „szma­rag­do­wej” kra­iny w książce Po­dział osta­teczny po­brzmiewa echem ro­dzin­nych oko­lic Le­wisa, zaś do­lmeny w oko­li­cach Le­ga­nanny w hrab­stwie Down, wzgó­rze Cave Hill nie­da­leko Bel­fa­stu i Gro­bla Ol­brzyma (Giant’s Cau­se­way) mają swoje od­po­wied­niki w Na­rnii – być może we­sel­sze i sub­tel­niej­sze od ory­gi­na­łów, nie­mniej na­zna­czone ich pięt­nem.

Le­wis czę­sto na­wią­zy­wał do Ir­lan­dii jako źró­dła in­spi­ra­cji li­te­rac­kiej, za­uwa­ża­jąc, że jej kra­jo­brazy mocno po­bu­dzały jego wy­obraź­nię. Le­wis nie lu­bił ir­landz­kiej po­li­tyki i był skłonny wy­obra­żać so­bie bu­ko­liczną kra­inę zło­żoną wy­łącz­nie z ła­god­nych wzgórz, mgieł, je­zior i la­sów. Jak za­pi­sał kie­dyś w pa­mięt­niku, Ul­ster „jest bar­dzo piękny i gdy­bym tylko mógł de­por­to­wać Ul­ster­czy­ków i za­stą­pić ich ludźmi we­dług mo­jego upodo­ba­nia, nie pro­sił­bym o lep­sze miej­sce za­miesz­ka­nia”. (Pod pew­nymi wzglę­dami Na­rnię można uznać wła­śnie za wy­ide­ali­zo­wany Ul­ster z ma­rzeń Le­wisa, za­peł­niony nie Ul­ster­czy­kami, ale isto­tami zro­dzo­nymi z jego wy­obraźni).

Na­zwa Ul­ster wy­maga wy­ja­śnie­nia. Po­dob­nie jak an­giel­skie hrab­stwo York­shire po­dzie­lone było na trzy czę­ści (na­zy­wane Ri­dings od sta­ro­nor­dyc­kiego słowa thri­th­jungr ozna­cza­ją­cego „trze­cią część”), Ir­lan­dia pier­wot­nie dzie­liła się na pięć re­gio­nów (na­zy­wa­nych po ga­elicku cúigi od có­i­ced ‘piąta część’). Po in­wa­zji Nor­ma­nów w 1066 roku zmniej­szono ich liczbę do czte­rech: Con­nau­ght, Le­in­ster, Mun­ster i Ul­ster. Za­miast ga­elic­kiego słowa cúige za­częto uży­wać okre­śle­nia pro­vince. Pro­te­stancka mniej­szość w Ir­lan­dii sku­piała się w pół­noc­nej pro­win­cji Ul­steru, skła­da­ją­cej się z dzie­wię­ciu hrabstw. Pod­czas roz­padu Ir­lan­dii sześć z tych dzie­wię­ciu hrabstw stwo­rzyło nowy pod­miot po­li­tyczny – Ir­lan­dię Pół­nocną. Na­zwa Ul­ster jest dziś czę­sto uży­wana jako sy­no­nim Ir­lan­dii Pół­noc­nej, zaś „Ul­ster­czyk” ozna­cza naj­czę­ściej – choć nie za­wsze – „pro­te­stanc­kiego miesz­kańca Ir­lan­dii Pół­noc­nej”, mimo że pier­wot­nie cúige Ul­steru obej­mo­wało także trzy hrab­stwa – Ca­na­van, Do­ne­gal i Mo­na­ghan – na­le­żące obec­nie do Re­pu­bliki Ir­lan­dii.

Le­wis przez całe ży­cie nie­mal co roku wra­cał do Ir­lan­dii na wa­ka­cje, wy­jąw­szy te lata, gdy prze­szko­dziła mu wojna lub cho­roba. Nie­zmien­nie od­wie­dzał hrab­stwa An­trim, Derry, swoje ulu­bione Down oraz Do­ne­gal – wszyst­kie na­le­żące do pro­win­cji Ul­ster w jej ory­gi­nal­nych gra­ni­cach. Raz na­wet roz­wa­żał wy­na­ję­cie na stałe domku w Clo­ghy w hrab­stwie Down jako bazy do co­rocz­nych wa­ka­cyj­nych wę­dró­wek, które czę­sto obej­mo­wały for­sowne wy­cieczki w gó­rach Mo­urne. (Osta­tecz­nie uznał, że jego fi­nanse nie udźwi­gną ta­kiego luk­susu). Choć Le­wis pra­co­wał w An­glii, ser­cem przy­na­le­żał do pół­noc­nych hrabstw Ir­lan­dii, zwłasz­cza do hrab­stwa Down. W roz­mo­wie z po­cho­dzą­cym z Ir­lan­dii stu­den­tem Da­vi­dem Ble­akleyem za­uwa­żył kie­dyś: „Niebo to Oks­ford po­rwany z miej­sca i prze­nie­siony w sam śro­dek hrab­stwa Down”.

Część ir­landz­kich pi­sa­rzy in­spi­ro­wała się pro­ble­mami po­li­tycz­nymi i spo­łecz­nymi zwią­za­nymi z walką o nie­za­leż­ność od Wiel­kiej Bry­ta­nii, Le­wis na­to­miast znaj­do­wał in­spi­ra­cję przede wszyst­kim w ir­landz­kich pej­za­żach. Twier­dził, że od wie­ków in­spi­ro­wały one i kształ­to­wały po­ezję i prozę wielu jego po­przed­ni­ków, z któ­rych naj­waż­niej­szym był chyba Ed­mund Spen­ser, au­tor Fa­erie Qu­eene , elż­bie­tań­skiego po­ematu, bę­dą­cego sta­łym te­ma­tem wy­kła­dów Le­wisa w Oks­for­dzie i Cam­bridge. Zda­niem Le­wisa to kla­syczne dzieło trak­tu­jące o „po­szu­ki­wa­niach, wę­drów­kach i nie­moż­li­wych do uga­sze­nia pra­gnie­niach” sta­no­wiło wy­raź­nie od­bi­cie wie­lo­let­niego po­bytu Spen­sera w Ir­lan­dii. Któż by nie za­uwa­żył „ła­god­nego, wil­got­nego po­wie­trza, bez­lu­dzia, nie­ostrych za­ry­sów wzgórz” czy „roz­dzie­ra­ją­cych serce za­cho­dów słońca” Ir­lan­dii? Zda­niem Le­wisa – który w tym miej­scu przed­sta­wia się jako ktoś, kto w rze­czy­wi­sto­ści jest „Ir­land­czy­kiem” – póź­niej­szy okres spę­dzony przez Spen­sera w An­glii osła­bił siłę jego wy­obraźni. „Wiele lat spę­dzo­nych w Ir­lan­dii sta­nowi tło naj­więk­szych dzieł po­etyc­kich Spen­sera, na­to­miast kilka lat spę­dzo­nych w An­glii to tło jego po­mniej­szych wier­szy”.

Także ję­zyk Le­wisa po­brzmiewa echem jego po­cho­dze­nia. W ko­re­spon­den­cji Le­wis sys­te­ma­tycz­nie używa an­glo-ir­landz­kich idio­mów lub gwary wy­wo­dzą­cej się z ga­elic­kiego, nie do­łą­cza­jąc żad­nych tłu­ma­czeń ani wy­ja­śnień – na przy­kład zwrotu to make a poor mo­uth („ro­bić nędzną gębę”, z ga­elic­kiego an béal bocht, co ozna­cza „na­rze­kać na biedę”) czy whist, now! (w zna­cze­niu „ci­cho bądź!”, po­cho­dzą­cego od ga­elic­kiego bí i do thost). Inne idiomy od­zwier­cie­dlają ra­czej lo­kalne idio­syn­kra­zje niż ga­elic­kie po­cho­dze­nie ję­zy­kowe, jak na przy­kład dzi­waczne wy­ra­że­nie as long as a Lur­gan spade („długi jak szpa­del z Lur­gan”, w zna­cze­niu po­nu­rej miny albo nosa na kwintę). Mimo że ak­cent Le­wisa znany z au­dy­cji ra­dio­wych z lat czter­dzie­stych jest ty­powy dla ów­cze­snego oks­fordz­kiego śro­do­wi­ska aka­de­mic­kiego, wy­mowa słów ta­kich jak friend, hour czy again de­li­kat­nie zdra­dza jego ir­landz­kie po­cho­dze­nie.

Dla­czego za­tem Le­wis nie jest znany jako je­den z naj­więk­szych ir­landz­kich pi­sa­rzy wszech cza­sów? Dla­czego nie ma ha­sła „C.S. Le­wis” w li­czą­cym 1472 strony, rze­komo wy­czer­pu­ją­cym Słow­niku li­te­ra­tury ir­landz­kiej z 1996 roku? Rzecz w tym, że Le­wis – trzeba przy­znać, że po czę­ści z wła­snego wy­boru – nie pa­suje do wzorca ir­landz­kiej toż­sa­mo­ści, do­mi­nu­ją­cego w dru­giej po­ło­wie XX wieku. Pod pew­nymi wzglę­dami Le­wis re­pre­zen­tuje wła­śnie te siły i wpływy, które zwo­len­nicy ste­reo­ty­po­wego po­dej­ścia do li­te­ra­tury ir­landz­kiej pra­gnę­liby od­rzu­cić. Po­dob­nie jak Du­blin był na po­czątku XX wieku ośrod­kiem dą­że­nia do home rule i do­po­mi­na­nia się o od­ro­dze­nie ir­landz­kiej kul­tury, tak Bel­fast, ro­dzinne mia­sto Le­wisa, sta­no­wił cen­trum oporu wo­bec tych ten­den­cji.

Jed­nym z po­wo­dów, dla któ­rych Ir­lan­dia po­sta­no­wiła za­po­mnieć o Le­wi­sie, jest fakt, że był on Ir­land­czy­kiem nie ta­kim jak trzeba. W roku 1917 Le­wis nie­wąt­pli­wie uwa­żał się za sym­pa­tyka nurtu „Szkoły No­wej Ir­lan­dii” i roz­wa­żał wy­sła­nie swo­ich wier­szy do du­bliń­skiego wy­daw­nic­twa Maun­sel i Ro­berts, sil­nie po­wią­za­nego z ir­landz­kim na­cjo­na­li­zmem, które w tym sa­mym roku opu­bli­ko­wało dzieła ze­brane wiel­kiego na­ro­do­wego pi­sa­rza ir­landz­kiego Pa­tricka Pe­arse’a (1879–1916). Przy­zna­jąc, że jest to „dru­go­rzędne wy­daw­nic­two”, Le­wis wy­ra­żał na­dzieję, że dzięki temu może po­trak­tują jego pro­po­zy­cję po­waż­nie.

Rok póź­niej sprawy te przed­sta­wiały mu się jed­nak zu­peł­nie ina­czej. W li­ście do dłu­go­let­niego przy­ja­ciela Ar­thura Gre­evesa Le­wis dzie­lił się oba­wami, że „Szkoła No­wej Ir­lan­dii” sta­nie się osta­tecz­nie „czymś w ro­dzaju ma­łego in­te­lek­tu­al­nego za­ułka, od­da­lo­nego od głów­nego traktu”. Do­ce­niał te­raz zna­cze­nie trzy­ma­nia się „sze­ro­kiego go­ścińca my­śli”, pi­sa­nia ra­czej dla sze­ro­kiej pu­blicz­no­ści niż dla wą­skiego grona okre­ślo­nego przez pro­gramy po­li­tyczne i kul­tu­rowe. Pu­bli­ko­wa­nie w wy­daw­nic­twie Maun­sela by­łoby zda­niem Le­wisa rów­no­znaczne ze zwią­za­niem się z ru­chem bę­dą­cym nie­wiele wię­cej niż „sektą”. Jego ir­landzka toż­sa­mość, in­spi­ro­wana kra­jo­bra­zami, a nie hi­sto­rią po­li­tyczną Ir­lan­dii, miała zna­leźć wy­raz w li­te­ra­tu­rze głów­nego nurtu, a nie na li­te­rac­kiej „bocz­nicy”. Le­wis być może chciał wznieść się po­nad pro­win­cjo­na­lizm li­te­ra­tury ir­landz­kiej, jed­nak po­mimo tego po­zo­stał on jed­nym z jej naj­zna­ko­mit­szych i naj­słyn­niej­szych przed­sta­wi­cieli.

OTO­CZONY KSIĄŻ­KAMI. ZWIA­STUNY LI­TE­RAC­KIEGO TA­LENTU

Nie­wąt­pli­wie ir­landzki kra­jo­braz na­le­żał do czyn­ni­ków kształ­tu­ją­cych płodną wy­obraź­nię Le­wisa. Ist­niało jed­nak dru­gie źró­dło sta­no­wiące ważną in­spi­ra­cję jego mło­dzień­czego świa­to­po­glądu – li­te­ra­tura. Jed­nym z naj­trwal­szych wspo­mnień Le­wisa z dzie­ciń­stwa był dom pe­łen ksią­żek. Al­bert Le­wis, żeby za­ro­bić na utrzy­ma­nie, pra­co­wał co prawda jako ad­wo­kat z urzędu, ale w głębi serca był przede wszyst­kim wiel­bi­cie­lem li­te­ra­tury.

W kwiet­niu 1905 roku Le­wi­so­wie prze­pro­wa­dzili się do no­wego, więk­szego domu na przed­mie­ściach Bel­fa­stu – był to „Le­ebo­ro­ugh Ho­use” przy Cir­cu­lar Road w Strand­town, po­tocz­nie znany jako „Lit­tle Lea” albo „Le­aboro”. Po tym wiel­kim domu bra­cia mo­gli bu­szo­wać do woli, a ich wy­obraź­nia prze­kształ­cała go w ta­jem­ni­cze kró­le­stwa i obce kraje. Obaj za­miesz­ki­wali fan­ta­styczne kra­iny i część swo­ich po­my­słów prze­le­wali na pa­pier. Le­wis pi­sał o mó­wią­cych zwie­rzę­tach w „Kra­inie Zwie­rząt” (Ani­mal-Land), na­to­miast War­nie pi­sał o „In­diach” (które po­tem po­łą­czyli w rów­nie fan­ta­styczną kra­inę Bo­xen).

Le­wis wspo­mi­nał po­tem, że w no­wym domu wszę­dzie wi­dział pię­trzące się sterty i półki pełne ksią­żek. W desz­czowe dni czę­sto znaj­do­wał po­cie­sze­nie i to­wa­rzy­stwo w lek­tu­rze, błą­ka­jąc się swo­bod­nie w kra­inach li­te­rac­kiej wy­obraźni. Wśród ob­fi­to­ści ksią­żek roz­sia­nych po „No­wym Domu” nie bra­ko­wało ro­man­sów ry­cer­skich i mi­to­lo­gii, które stały się dla dzie­cię­cej wy­obraźni Le­wisa no­wymi oknami na świat. Kra­jo­brazy hrab­stwa Down oglą­dane przez pry­zmat li­te­ra­tury oka­zały się bramą do da­le­kich krain. War­ren Le­wis po la­tach twier­dził, że im­puls dla ich wy­obraźni sta­no­wiły desz­czowa po­goda i tę­sk­nota za czymś, co daje wię­cej sa­tys­fak­cji. Czy wy­prawy jego brata w kra­inę wy­obraźni za­po­cząt­ko­wało „wpa­try­wa­nie się w nie­osią­galne wzgó­rza”, wi­dziane przez strugi desz­czu pod sza­rym nie­bem?

Ilu­stra­cja 1.2. Le­wi­so­wie przed wej­ściem do Lit­tle Lea, 1905. Z tyłu od le­wej: Agnes Le­wis (ciotka), dwie słu­żące, Flora Le­wis (matka). Z przodu od le­wej: War­nie, C.S. Le­wis, Le­onard Le­wis (ku­zyn), Eileen Le­wis (ku­zynka) oraz Al­bert Le­wis (oj­ciec) trzy­ma­jący psa Nero.

Miano „Szma­rag­do­wej Wy­spy” Ir­lan­dia za­wdzię­cza wła­śnie du­żej ilo­ści opa­dów i mgłom, co za­pew­nia wy­soką wil­got­ność gleby i bujną zie­leń traw. Le­wis w cał­kiem na­tu­ralny spo­sób prze­niósł póź­niej wła­sne po­czu­cie by­cia uwię­zio­nym przez deszcz na czwórkę dzieci za­mknię­tych w domu sta­rego pro­fe­sora bez moż­li­wo­ści zba­da­nia oko­licy z po­wodu „desz­czu tak gę­stego, że przez okno nie było wi­dać ani gór, ani la­sów, ani na­wet stru­myka pły­ną­cego przez ogród”. Czy dom pro­fe­sora z książki Lew, cza­row­nica i stara szafa jest wzo­ro­wany na Le­ebo­ro­ugh?

Z Lit­tle Lea mały Le­wis wi­dział od­le­głe wzgó­rza Ca­stle­re­agh, które zda­wały się ko­mu­ni­ko­wać coś roz­dzie­ra­jąco waż­nego, ale bo­le­śnie nie­osią­gal­nego. Stały się one sym­bo­lem li­mi­nal­no­ści, za­wie­sze­nia na progu no­wego, głęb­szego i bar­dziej sa­tys­fak­cjo­nu­ją­cego spo­sobu ży­cia i my­śle­nia. Gdy na nie pa­trzył, w jego sercu ro­dziła się doj­mu­jąca tę­sk­nota. Nie umiał po­wie­dzieć do­kład­nie, za czym tę­skni, wie­dział tylko, że do­świad­cza w so­bie ja­kiejś pustki i że ta­jem­ni­cze wzgó­rza jesz­cze wzma­gają to uczu­cie, nie da­jąc za­spo­ko­je­nia. W książce Błą­dze­nie piel­grzyma wzgó­rza te po­ja­wiają się jako sym­bol nie­zna­nego pra­gnie­nia serca. Le­wis miał wra­że­nie, że stoi na progu cze­goś cu­dow­nego i ku­szą­cego. Jak jed­nak do­stać się do tej ta­jem­ni­czej kra­iny? Kto otwo­rzy mu drzwi i wpu­ści go do środka? Nic dziw­nego, że w póź­niej­szych pró­bach udzie­le­nia przez Le­wisa od­po­wie­dzi na naj­waż­niej­sze ży­ciowe py­ta­nia sym­bol drzwi od­gry­wał zna­czącą rolę.

Ni­skie, zie­lone pa­smo wzgórz Ca­stle­re­agh, choć sto­sun­kowo bli­skie, stało się w ten spo­sób sym­bo­lem cze­goś od­le­głego i nie­osią­gal­nego. Wzgó­rza te były dla Le­wisa da­le­kim obiek­tem po­żą­da­nia, gra­nicą zna­nego mu świata, skąd można było usły­szeć ci­che gra­nie „ro­gów kra­iny el­fów”. „Dzięki nim po­zna­łem tę­sk­notę – Sehn­sucht – i jesz­cze za­nim skoń­czy­łem sześć lat, sta­łem się wier­nym czci­cie­lem Błę­kit­nego Kwiatu”.

Mu­simy za­trzy­mać się nad tym stwier­dze­niem. Co Le­wis ro­zu­miał pod po­ję­ciem Sehn­sucht? To nie­miec­kie słowo, na­su­wa­jące wiele sko­ja­rzeń ze świa­tem uczuć i wy­obraźni, we­dług słyn­nej de­fi­ni­cji po­ety Mat­thew Ar­nolda, ozna­cza „me­lan­cho­lijną, ci­chą, łzawą tę­sk­notę”. A co ozna­cza „Błę­kitny Kwiat”? Pi­sa­rze nie­miec­kiego ro­man­ty­zmu, tacy jak No­va­lis (1772–1801) i Jo­seph von Eichen­dorff (1788–1857), uży­wali ob­razu „Błę­kit­nego Kwiatu” jako sym­bolu ma­ja­ków i tę­sk­not ludz­kiej du­szy, zwłasz­cza tych, które bu­dzi – choć ich nie za­spo­kaja – świat na­tury.

Za­tem już na tym wcze­snym eta­pie Le­wis ba­dał i kwe­stio­no­wał gra­nice wła­snego świata. Co kryło się za jego ho­ry­zon­tem? Py­ta­nia, które tę­sk­noty te tak pro­wo­ka­cyj­nie bu­dziły w jego dzie­cię­cym umy­śle, po­zo­sta­wały jed­nak bez od­po­wie­dzi. Jaki kie­ru­nek wska­zy­wały? Czy wio­dły tam ja­kieś drzwi? A je­śli tak, to gdzie na­le­żało ich szu­kać? I do­kąd mo­gły one za­pro­wa­dzić? Po­szu­ki­wa­nie od­po­wie­dzi na te py­ta­nia miało za­jąć Le­wi­sowi ko­lejne 25 lat.

SA­MOT­NOŚĆ. WAR­NIE WY­JEŻ­DŻA DO AN­GLII

Wszystko, co wiemy o Le­wi­sie około 1905 roku, su­ge­ruje, że był sa­mot­nym, nie­mal po­zba­wio­nym przy­ja­ciół in­tro­wer­ty­kiem, któ­remu przy­jem­ność i speł­nie­nie da­wało czy­ta­nie ksią­żek w od­osob­nie­niu. Dla­czego w od­osob­nie­niu? Po wy­bu­do­wa­niu no­wego domu dla ro­dziny Al­bert Le­wis za­jął się za­pew­nie­niem sy­nom per­spek­tyw na przy­szłość. Jako fi­lar pro­te­stanc­kiego es­ta­bli­sh­mentu Bel­fa­stu uwa­żał, że naj­lep­sze dla ich roz­woju bę­dzie wy­sła­nie ich do An­glii, do szkół z in­ter­na­tem. Brat Al­berta, Wil­liam, wy­słał już swo­jego syna do an­giel­skiej szkoły, wi­dział w tym bo­wiem za­do­wa­la­jącą ścieżkę awansu spo­łecz­nego. Al­bert zde­cy­do­wał się na to samo. Pod­czas po­szu­ki­wa­nia szkoły, która naj­le­piej od­po­wia­da­łaby jego po­trze­bom, zwró­cił się po radę do pro­fe­sjo­na­li­stów.

Lon­dyń­ska agen­cja edu­ka­cyjna Gab­bi­tas & Thring, po­wstała w 1873 roku, zaj­mo­wała się re­kru­to­wa­niem na­uczy­cieli dla wio­dą­cych szkół an­giel­skich i udzie­la­niem po­rad ro­dzi­com pra­gną­cym za­pew­nić jak naj­lep­szą edu­ka­cję swoim dzie­ciom. Wśród na­uczy­cieli, któ­rym po­mo­gła zna­leźć od­po­wied­nie po­sady, były ta­kie przy­szłe sławy – dziś co prawda pa­mię­tane nie ze względu na swoją dawną ka­rierę na­uczy­ciel­ską – jak Wy­stan Hugh Au­den, John Be­tje­man, Edward El­gar, Eve­lyn Waugh czy Her­bert Geo­rge Wells. W 1923 roku ob­cho­dząca pięć­dzie­się­cio­le­cie ist­nie­nia firma mo­gła po­szczy­cić się ob­sa­dze­niem 120 ty­sięcy wol­nych po­sad na­uczy­ciel­skich oraz udzie­le­niem po­rad aż 50 ty­siącom ro­dzi­ców, któ­rzy zwra­cali się do niej w po­szu­ki­wa­niu naj­lep­szych szkół dla swo­jego po­tom­stwa. Jed­nym z nich był Al­bert Le­wis, który po­pro­sił o radę w spra­wie szkoły dla star­szego syna, War­rena.

Re­ko­men­da­cja, która na­de­szła nie­zwłocz­nie, oka­zała się zdu­mie­wa­jąco błędna. W maju 1905 roku, bez wni­kliw­szych i bar­dziej kry­tycz­nych do­cie­kań, ja­kich można by się spo­dzie­wać po czło­wieku na jego sta­no­wi­sku, Al­bert Le­wis wy­słał dzie­wię­cio­let­niego War­rena do Wy­ny­ard School w Wat­ford, na pół­noc od Lon­dynu. Była to być może pierw­sza z wielu po­my­łek, ja­kie oj­ciec Le­wisa po­peł­nił w re­la­cjach z sy­nami.

Jacks – bo ta­kim imie­niem Le­wis chciał być te­raz na­zy­wany – i jego brat, War­nie, miesz­kali w Lit­tle Lea ra­zem tylko mie­siąc; ich wspól­nym azy­lem był „Mały skrajny po­kój” na naj­wyż­szym pię­trze roz­le­głego do­mo­stwa. Te­raz, kiedy ich roz­dzie­lono, C.S. Le­wis zo­stał sam i po­bie­rał lek­cje od matki i gu­wer­nantki An­nie Har­per. Ale chyba naj­lep­szymi na­uczy­cie­lami były dla niego sterty ksią­żek, któ­rych nikt nie za­bra­niał mu czy­tać.

Przez dwa lata Le­wis prze­mie­rzał sa­mot­nie dłu­gie, skrzy­piące ko­ry­ta­rze i prze­stronne pod­da­sza, a je­dy­nymi jego to­wa­rzy­szami były nie­prze­li­czone tomy ksią­żek. Jego we­wnętrzny świat za­czy­nał na­bie­rać kształ­tów. Inni chłopcy w jego wieku ba­wili się na uli­cach albo w oko­li­cach Bel­fa­stu, on na­to­miast two­rzył, za­miesz­ki­wał i od­kry­wał swoje pry­watne światy. Zo­stał zmu­szony do sta­nia się sa­mot­ni­kiem – ten fakt bez wąt­pie­nia stał się ka­ta­li­za­to­rem jego wy­obraźni. Pod nie­obec­ność War­niego nie miał ni­kogo, z kim mógłby dzie­lić swoje tę­sk­noty i ma­rze­nia. Nie­zwy­kłego zna­cze­nia na­brały dla niego te­raz szkolne wa­ka­cje. Był to czas, gdy War­nie wra­cał do domu.

PIERW­SZE SPO­TKA­NIA Z RA­DO­ŚCIĄ

Mniej wię­cej w tym cza­sie ży­cie we­wnętrzne Le­wisa, już i tak bar­dzo bo­gate, przy­brało nowy ob­rót. Le­wis wspo­mi­nał po­tem trzy wcze­sne prze­ży­cia, które jego zda­niem ukształ­to­wały jedną z głów­nych kwe­stii jego ży­cia. Pierw­sze z nich miało miej­sce, gdy za­pach „kwit­ną­cej po­rzeczki” w ogro­dzie Lit­tle Lea wy­wo­łał wspo­mnie­nie „od­le­głego po­ranka w Sta­rym Domu” – w Dun­dela Vil­las, domu wy­naj­mo­wa­nym wów­czas przez Al­berta Le­wisa od krew­nego. Le­wis opi­suje do­świad­cze­nie prze­lot­nego, roz­kosz­nego uczu­cia pra­gnie­nia, które go wów­czas ogar­nęło. Za­nim zdo­łał się zo­rien­to­wać, co się dzieje, prze­ży­cie się skoń­czyło; po­zo­stała po nim tyko „ni­kła tę­sk­nota za tę­sk­notą, która już ode­szła”. Le­wi­sowi wy­dało się to czymś nie­zmier­nie waż­nym: „w pew­nym sen­sie wszyst­kie chwile, które do tej pory prze­ży­łem, zbla­dły w po­rów­na­niu z tą jedną”. Ale co to wszystko zna­czyło?

Dru­gie do­świad­cze­nie wią­zało się z lek­turą książki Be­atrix Pot­ter Wie­wió­rek Orzeszko (1903). Mimo że Le­wis w tym cza­sie lu­bił wszyst­kie książki Be­atrix Pot­ter, wła­śnie ta z ja­kie­goś względu wzbu­dziła w nim doj­mu­jącą tę­sk­notę za czymś, co naj­wy­raź­niej wy­my­kało się opi­sowi i co okre­ślił po­tem jako „po­ję­cie je­sieni”. Raz jesz­cze do­świad­czył „nie­zwy­kle sil­nego pra­gnie­nia”.

Trzeci raz uczu­cie to na­wie­dziło go, gdy prze­czy­tał kilka li­ni­jek z po­ematu szwedz­kiego po­ety Esa­iasa Te­gnéra (1782–1846) w tłu­ma­cze­niu Wad­swor­tha Long­fel­lowa:

Z da­leka do­biegł mnie krzyk

Bal­der Piękny

nie żyje, nie żyje –

Słowa te zro­biły na Le­wi­sie pio­ru­nu­jące wra­że­nie. Jakby otwarły mu nowe drzwi, któ­rych ist­nie­nia do­tąd nie po­dej­rze­wał, i od­sło­niły wi­dok na nie­znaną kra­inę, wy­kra­cza­jącą poza do­tych­cza­sowe do­świad­cze­nie, do któ­rej pra­gnął wejść i nią za­wład­nąć. Przez chwilę zda­wało mu się, że nic in­nego nie ma zna­cze­nia. „Nie wie­dzia­łem, kim był ten Bal­der – wspo­mi­nał po la­tach – jed­nak na­tych­miast po­czu­łem się prze­nie­siony gdzieś da­leko, w roz­le­głe kra­iny pod pół­noc­nym nie­bem. Pra­gną­łem nie­mal do bólu cze­goś nie­okre­ślo­nego, ja­kiejś in­nej, da­le­kiej, sro­giej prze­strzeni”. Ale jesz­cze za­nim zdał so­bie sprawę, co się z nim dzieje, prze­ży­cie mi­nęło, po­zo­sta­wia­jąc je­dy­nie tę­sk­notę za tym, by od­na­leźć je znowu.

Spo­glą­da­jąc wstecz na te trzy do­świad­cze­nia, Le­wis zro­zu­miał, że można je uznać za trzy prze­jawy jed­nej rze­czy­wi­sto­ści, którą jest „nie­za­spo­ko­jone pra­gnie­nie”, samo w so­bie „god­niej­sze po­żą­da­nia niż ja­kie­kol­wiek za­spo­ko­je­nie. Taki wła­śnie stan na­zy­wam Ra­do­ścią”. Po­szu­ki­wa­nie tejże Ra­do­ści miało się stać głów­nym mo­ty­wem jego ży­cia i twór­czo­ści li­te­rac­kiej.

Jak za­tem po­win­ni­śmy ro­zu­mieć te do­świad­cze­nia, które ode­grały tak zna­czącą rolę w roz­woju Le­wisa, a zwłasz­cza w kształ­to­wa­niu jego „ży­cia we­wnętrz­nego”? Może po­mocne okaże się kla­syczne stu­dium Od­miany do­świad­cze­nia re­li­gij­nego, w któ­rym ha­rvardzki psy­cho­log Wil­liam Ja­mes (1842–1910) pod­jął próbę wy­tłu­ma­cze­nia zło­żo­nych, moc­nych do­świad­czeń, bę­dą­cych sed­nem ży­cia tak wielu re­li­gij­nych my­śli­cieli. Opie­ra­jąc się na sze­ro­kim wy­bo­rze pu­bli­ka­cji i oso­bi­stych świa­dectw, Ja­mes wy­róż­nił cztery cha­rak­te­ry­styczne ce­chy tego ro­dzaju do­świad­czeń. Prze­ży­cia tego typu, po pierw­sze, cha­rak­te­ry­zuje „nie­wy­ra­żal­ność”. Są one nie do wy­ra­że­nia i nie można wier­nie wy­ra­zić ich sło­wami.

Po dru­gie, Ja­mes su­ge­ruje, że do­świad­cza­jące ich osoby prze­ży­wają stan „wej­rze­nia w głę­biny prawdy nie­do­stęp­nej dla in­te­lektu dys­kur­syw­nego”. In­nymi słowy, są one prze­ży­wane jako „pełne zna­cze­nia i wagi ilu­mi­na­cje i ob­ja­wie­nia”. Po­zo­sta­wiają „spe­cy­ficzne po­czu­cie au­to­ry­tetu”, prze­mie­nia­jąc poj­mo­wa­nie świata przez tych, któ­rzy ich do­świad­czają, i czę­sto wy­wo­łu­jąc głę­bo­kie po­czu­cie, że sta­no­wią one ob­ja­wie­nie no­wych głę­bin prawdy. Mo­tywy te nie­wąt­pli­wie sta­no­wią pod­łoże wcze­snych opi­sów „Ra­do­ści”, ta­kich jak stwier­dze­nie, że „wszyst­kie chwile, które do tej pory prze­ży­łem, zbla­dły w po­rów­na­niu z tą jedną”.

Po trze­cie, Ja­mes pod­kre­śla, że do­świad­cze­nia te są ulotne; „nie­moż­liwe do zno­sze­nia przez czas dłuż­szy”. Za­zwy­czaj trwają one od kilku se­kund do kilku mi­nut i nie spo­sób przy­po­mnieć so­bie wy­raź­nie, ja­kie były, choć roz­po­znaje się je, gdy się po­wtó­rzą; ich „ja­kość daje się w nie­do­sko­nały spo­sób od­two­rzyć w pa­mięci”. Ten aspekt ty­po­lo­gii do­świad­cze­nia re­li­gij­nego stwo­rzo­nej przez Ja­mesa znaj­duje wy­raźne od­bi­cie w pro­zie Le­wisa.

Na ko­niec Ja­mes stwier­dza, że ktoś, kto prze­żył po­dobne do­świad­cze­nie, od­czuwa, „że chwyta go i trzyma ja­kaś wyż­sza moc”. Do­świad­czeń tych nie po­wo­duje ak­tyw­ność pod­miotu; spa­dają one na lu­dzi, czę­sto z prze­możną siłą.

Prze­ko­nu­jące opisy do­świad­cze­nia „Ra­do­ści”, ja­kie znaj­du­jemy u Le­wisa, nie­wąt­pli­wie wpi­sują się w de­fi­ni­cję Ja­mesa. Le­wis po­strze­gał te prze­ży­cia jako głę­boko sen­sowne i otwie­ra­jące do in­nego świata drzwi, które nie­mal na­tych­miast za­my­kały się znowu, po­zo­sta­wia­jąc uczu­cie unie­sie­nia z po­wodu tego, co się stało, oraz pra­gnie­nie, by to od­zy­skać. Przy­po­mi­nały one chwi­lowe, ulotne epi­fa­nie, ujaw­nia­jące na­gle bo­le­sną ostrość i wy­ra­zi­stość rze­czy­wi­sto­ści, by za­raz po­tem, gdy tylko świa­tło zga­sło, a wi­zja się roz­wiała, po­zo­sta­wić po so­bie je­dy­nie wspo­mnie­nie i tę­sk­notę.

Do­świad­cze­nia te spra­wiały, że Le­wis prze­ży­wał stratę, a na­wet czuł się zdra­dzony. Jed­nak po­mimo fru­stra­cji i za­nie­po­ko­je­nia su­ge­ro­wały one rów­nież, że świat wi­dzialny może być tylko kur­tyną skry­wa­jącą roz­le­głe, nie­zba­dane prze­strze­nie, pełne ta­jem­ni­czych oce­anów i wysp. Myśl ta, od­kąd mu za­świ­tała, ni­gdy nie stra­ciła dla Le­wisa emo­cjo­nal­nego uroku i nie prze­stała po­cią­gać jego wy­obraźni. Mimo to, jak prze­ko­namy się za chwilę, miał on wkrótce uznać, że Ra­dość była je­dy­nie uro­je­niem, dzie­cin­nym ma­rze­niem, które kieł­ku­jący do­ro­sły ra­cjo­na­lizm miał zde­ma­sko­wać jako okrutne złu­dze­nie. Wy­obra­że­nia trans­cen­dent­nej kra­iny czy Boga mo­gły być „kłam­stwami tchnię­tymi przez sre­bro”, nie­mniej po­zo­sta­wały kłam­stwami.

ŚMIERĆ FLORY LE­WIS

Edward VII wstą­pił na tron An­glii po śmierci kró­lo­wej Wik­to­rii w 1901 roku i rzą­dził przez ko­lejne dzie­więć lat. Epoka edwar­diań­ska jest dziś czę­sto przed­sta­wiana jako idyl­liczny czas dłu­gich let­nich po­po­łu­dni i ele­ganc­kich przy­jęć w ogro­dach, bru­tal­nie prze­rwany przez pierw­szą wojnę świa­tową – Wielką Wojnę 1914–1918. Choć ten bar­dzo wy­ide­ali­zo­wany ob­raz epoki edwar­diań­skiej w du­żym stop­niu od­zwier­cie­dla po­wo­jenną no­stal­gię lat dwu­dzie­stych XX wieku, nie ulega wąt­pli­wo­ści, że wielu także wów­czas uwa­żało ją za wiek sta­bi­li­za­cji i bez­pie­czeń­stwa. Wiele spraw bu­dziło, co prawda, nie­po­kój – przede wszyst­kim ro­snąca po­tęga woj­skowa i prze­my­słowa Nie­miec oraz eko­no­miczna po­tęga Sta­nów Zjed­no­czo­nych, które to pań­stwa, jak nie­któ­rzy zda­wali so­bie z tego sprawę, sta­no­wiły zna­czące za­gro­że­nie dla im­pe­rial­nych in­te­re­sów Wiel­kiej Bry­ta­nii. Do­mi­no­wała jed­nak at­mos­fera sil­nego, sta­bil­nego mo­car­stwa, któ­rego szlaki han­dlowe chro­niła naj­po­tęż­niej­sza na świe­cie ma­ry­narka wo­jenna.

To po­czu­cie sta­bi­li­za­cji wi­dać wy­raź­nie we wcze­snym dzie­ciń­stwie Le­wisa. W maju 1907 roku Le­wis pi­sał do War­niego, że jest już pra­wie po­sta­no­wione, iż na część wa­ka­cji po­jadą do Fran­cji. Wy­jazd za gra­nicę był zna­czącą od­mianą w ży­ciu Le­wi­sów, któ­rzy za­zwy­czaj spę­dzali do sze­ściu ty­go­dni w let­ni­sko­wych miej­sco­wo­ściach pół­noc­nej Ir­lan­dii, ta­kich jak Ca­stle­rock czy Por­trush. Oj­ciec, za­jęty pracą w swo­jej kan­ce­la­rii praw­ni­czej, czę­sto by­wał na tych wy­jaz­dach prze­lot­nym go­ściem. Do Fran­cji, jak się oka­zało, nie do­tarł wcale.

Ilu­stra­cja 1.3. Pen­sjo­nat le Pe­tit Val­lon, Ber­ne­val-le-Grand, Pas-de-Ca­lais, Fran­cja. Pocz­tówka, ok. 1905.

Tym ra­zem Le­wis mógł de­lek­to­wać się spo­koj­nymi wa­ka­cjami spę­dza­nymi je­dy­nie w to­wa­rzy­stwie brata i matki. Flora Le­wis za­brała obu sy­nów 20 sierp­nia 1907 roku do Pen­sion le Pe­tit Val­lon, ro­dzin­nego pen­sjo­natu w ma­łym mia­steczku Ber­ne­val-le-Grand w Nor­man­dii, nie­da­leko Dieppe, gdzie zo­stali do 18 wrze­śnia. Pocz­tówka z po­czątku XX wieku wy­ja­śnia być może wy­bór Flory: nad fo­to­gra­fią uka­zu­jącą edwar­diań­skie ro­dziny od­po­czy­wa­jące bez­tro­sko na te­re­nie pen­sjo­natu wid­nieją na po­cze­snym miej­scu uspo­ka­ja­jące słowa: „Mó­wimy po an­giel­sku”. Wszel­kie na­dzieje Le­wisa na przy­swo­je­nie so­bie odro­biny ję­zyka fran­cu­skiego roz­wiały się, gdy od­krył, że wszy­scy po­zo­stali go­ście są An­gli­kami.

Miało to być idyl­liczne lato póź­nej epoki edwar­diań­skiej; nic nie za­po­wia­dało nad­cho­dzą­cych po­twor­no­ści. Ho­spi­ta­li­zo­wany we Fran­cji w cza­sie pierw­szej wojny świa­to­wej za­le­d­wie 18 mil (29 ki­lo­me­trów) na wschód od Ber­ne­val-le-Grand, Le­wis z ża­lem wspo­mi­nał te dro­gie i bez­pow­rot­nie utra­cone szczę­śliwe dni. Nikt nie do­strze­gał po­li­tycz­nego praw­do­po­do­bień­stwa wy­bu­chu tak okrut­nej wojny ani znisz­czeń, ja­kie miała za sobą po­cią­gnąć – tak jak nikt z ro­dziny Le­wi­sów nie mógł wie­dzieć, że będą to ich ostat­nie wspólne wa­ka­cje. Rok póź­niej Flora Le­wis już nie żyła.

Na po­czątku 1908 roku stwier­dzono u niej po­ważną cho­robę. No­wo­twór roz­wi­nął się w ja­mie brzusz­nej. Al­bert Le­wis po­pro­sił swo­jego ojca, Ri­charda, miesz­ka­ją­cego ra­zem z nimi w Lit­tle Lea za­le­d­wie od kilku mie­sięcy, żeby z po­wro­tem się wy­pro­wa­dził. Po­trzebne było miej­sce dla pie­lę­gnia­rek, które miały opie­ko­wać się Florą. Zmiana ta oka­zała się jed­nak po­nad siły Ri­charda Le­wisa. Pod ko­niec marca do­stał wy­lewu, a w na­stęp­nym mie­siącu zmarł.

Kiedy stało się ja­sne, że Flora jest bli­ska śmierci, ze szkoły w An­glii we­zwano War­niego, żeby mógł być z nią w ostat­nich ty­go­dniach ży­cia. Cho­roba matki jesz­cze bar­dziej zbli­żyła braci. Jedno z naj­bar­dziej wzru­sza­ją­cych zdjęć z tego okresu przed­sta­wia War­niego i C.S. Le­wisa sto­ją­cych z ro­we­rami przed Glen­ma­chan Ho­use, nie­da­leko Lit­tle Lea na po­czątku sierp­nia 1908 roku. W świe­cie Le­wisa miały nie­ba­wem zajść dra­styczne i nie­od­wra­calne zmiany.

Flora zmarła we wła­snym łóżku 23 sierp­nia 1908 roku – w 45. uro­dziny Al­berta Le­wisa. W ka­len­da­rzu w jej sy­pialni wid­niał na ten dzień jakby po­grze­bowy cy­tat z Króla Le­ara: „Lu­dzie zno­sić mu­szą odej­ście swoje”. War­nie od­krył póź­niej, że do końca ży­cia Al­berta Le­wisa ka­len­darz po­zo­stał otwarty na tej sa­mej stro­nie.

Ilu­stra­cja 1.4. C.S. Le­wis i War­nie z ro­we­rami przed do­mem ro­dziny Ewar­tów, Glen­ma­chan Ho­use, sier­pień 1908.

Zgod­nie z ów­cze­snym zwy­cza­jem Le­wis mu­siał zo­ba­czyć spo­czy­wa­jące w trum­nie ciało matki, aż na­zbyt wy­raź­nie na­zna­czone od­ra­ża­ją­cymi śla­dami cier­pie­nia. Było to dla niego trau­ma­tyczne do­świad­cze­nie. „Po śmierci mamy skoń­czyła się spo­kojna szczę­śli­wość dzie­ciń­stwa, zni­kło po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa i sta­bi­li­za­cji”.

W książce Sio­strze­niec cza­ro­dzieja matka Di­gory’ego Kirka na łożu śmierci jest opi­sana z czu­ło­ścią, która zdaje się po­brzmie­wać echem drę­czą­cych wspo­mnień Le­wisa o Flo­rze: „Le­żała spo­koj­nie, jak za­wsze, wsparta na po­dusz­kach, z wy­chu­dłą, bladą twa­rzą, na wi­dok któ­rej chciało się od razu pła­kać”. Nie ulega wąt­pli­wo­ści, że frag­ment ten przy­wo­łuje ból sa­mego Le­wisa, zwłasz­cza wi­dok ciała matki w otwar­tej trum­nie. Zdaje się, że ule­cze­nie matki Di­gory’ego ze śmier­tel­nej cho­roby za po­mocą cza­ro­dziej­skiego jabłka z Na­rnii było ze strony au­tora próbą zła­go­dze­nia wła­snych głę­bo­kich zra­nień emo­cjo­nal­nych bal­sa­mem wy­obraźni; Le­wis usi­ło­wał po­ra­dzić so­bie z tym, co na­prawdę się stało, przez wy­obra­że­nie so­bie tego, co mo­głoby się stać.

Choć Le­wis był wy­raź­nie przy­gnę­biony śmier­cią matki, jego wspo­mnie­nia tego mrocz­nego okresu sku­piają się ra­czej na szer­szych im­pli­ka­cjach, ja­kie śmierć Flory miała dla ca­łej ro­dziny. Al­bert Le­wis, zma­ga­jąc się z cho­robą żony, naj­wy­raź­niej nie uświa­da­miał so­bie głęb­szych po­trzeb swo­ich sy­nów. Clive Sta­ples Le­wis opi­suje ten okres jako za­po­wiedź końca ży­cia ro­dzin­nego i za­siew pierw­szych zia­ren póź­niej­szego wy­ob­co­wa­nia. Po stra­cie żony Al­ber­towi gro­ziła także utrata obu sy­nów. Dwa ty­go­dnie po śmierci Flory zmarł star­szy brat Al­berta, Jo­seph. Ro­dzina Le­wi­sów zna­la­zła się w kry­zy­sie. Oj­ciec i dwaj sy­no­wie zna­leźli się zu­peł­nie sami. „Mój kon­ty­nent za­to­nął jak Atlan­tyda, zo­stały z niego tylko wy­spy roz­siane po roz­le­głym mo­rzu”.

Mógł to być czas od­nowy oj­cow­skich uczuć i umoc­nie­nia sy­now­skiego przy­wią­za­nia. Nic ta­kiego się jed­nak nie stało. O tym, że zdrowy roz­są­dek za­wiódł Al­berta w tym prze­ło­mo­wym cza­sie, wy­raź­nie świad­czy de­cy­zja co do przy­szło­ści sy­nów, pod­jęta w ob­li­czu wiel­kiego kry­zysu, ja­kiego do­świad­czyli w tak mło­dym wieku. Za­le­d­wie dwa ty­go­dnie po trau­ma­tycz­nej śmierci matki C.S. Le­wis stał z War­niem na na­brzeżu por­to­wym, go­towy do wej­ścia na po­kład noc­nego pa­rowca, pły­ną­cego do an­giel­skiego portu Fle­etwood w hrab­stwie Lan­ca­shire. Po­zba­wiony in­te­li­gen­cji emo­cjo­nal­nej oj­ciec po­że­gnał swo­ich emo­cjo­nal­nie za­nie­dba­nych sy­nów w emo­cjo­nal­nie nie­ade­kwatny spo­sób. Wszystko, co do tej pory ota­czało Le­wisa, da­jąc mu po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa i toż­sa­mo­ści, zda­wało się te­raz zni­kać. Zo­stał wy­słany z Ir­lan­dii – da­leko od domu i ksią­żek – do ob­cego miej­sca, gdzie miał za­miesz­kać wśród ob­cych, z War­niem jako je­dy­nym to­wa­rzy­szem nie­doli. Wy­słano go do Wy­ny­ard School – szkoły okre­ślo­nej w Za­sko­czo­nym ra­do­ścią mia­nem „Bel­sen”.SPIS ILU­STRA­CJI

1.1. Royal Ave­nue w Bel­fa­ście, 1897. Źró­dło: The Fran­cis Frith Col­lec­tion.

1.2. Le­wi­so­wie przed wej­ściem do Lit­tle Lea, 1905. Źró­dło: użyto za zgodą The Ma­rion E. Wade Cen­ter, Whe­aton Col­lege, IL.

1.3. Pen­sjo­nat le Pe­tit Val­lon, Ber­ne­val-le-Grand, Pas-de-Ca­lais, Fran­cja, ok. 1905. Źró­dło: do­mena pu­bliczna.

1.4. C.S. Le­wis i War­nie z ro­we­rami, sier­pień 1908. Źró­dło: użyto za zgodą The Ma­rion E. Wade Cen­ter, Whe­aton Col­lege, IL.