Czas próby. Polski wywiad wojskowy wobec groźby wybuchu wojny w 1939 r. - ebook

Wykaz ważniejszych skrótów

AAN – Archiwum Akt Nowych

AIJP – Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie

AIPMS – Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie

ASG – Archiwum Straży Granicznej

BPP – Biblioteka Polska w Paryżu

CAW – Centralne Archiwum Wojskowe

ckm – ciężki karabin maszynowy

ČSR – Československa Republika

DLek – dywizja lekka

DP – dywizja piechoty

DPanc – dywizja pancerna

DPGórsk – dywizja piechoty górskiej

DPrez – dywizja piechoty rezerwowej

DPZmot – dywizja piechoty zmotoryzowanej

DTJS – Diariusz i teki Jana Szembeka

GISZ – Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych

IJP – Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce

KC – Komitet Centralny

KGSG – Komenda Główna Straży Granicznej

KOP – Korpus Ochrony Pogranicza

lkm – lekki karabin maszynowy

MiD – Materiały i Dokumenty

M.S.Wojsk. – Ministerstwo Spraw Wojskowych

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

NKWD – Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)

NSDAP – Nationalsozialistiche Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza)

O. de B. – Ordre de Bataille (struktura organizacji wojska)

OKW – Oberkommando der Wehrmacht (Naczelne Dowództwo Wehrmachtu)

p.p. – pułk piechoty

RGWA – Rossijskij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw

RKKA – Rabocze-Kriestjanskaja Krasnaja Armija (Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona)

RP – Rzeczpospolita Polska

S.A. – Sturmabteilungen (oddziały szturmowe)

SGWP – Sztab Główny Wojska Polskiego

SS – Schutzstaffel (sztafety ochronne)

SIS – Secret Intelligence Service

W.M. Gdańsk – Wolne Miasto Gdańsk

WBBH – Wojskowe Biuro Badań Historycznych

WKP(b) – Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)

WP – Wojsko Polskie

ZSRS – Związek Socjalistycznych Republik SowieckichPołożenie polityczno-wojskowe Polski w przededniu II wojny światowej było bardzo niekorzystne. Decydujący wpływ na taką sytuację miało narastające zagrożenie ze strony hitlerowskich Niemiec oraz Związku Sowieckiego. Państwa te dążyły do zmiany powojennego ładu w Europie i unicestwienia II Rzeczypospolitej, stojącej na drodze do realizacji ich polityki ekspansji. Odrzucenie propozycji a następnie żądań Berlina godzących w suwerenność państwa polskiego uruchomiło łańcuch wydarzeń, które doprowadziły do wybuchu wojny. Stanowisko zajęte w 1939 r. przez ZSRS przesądziło o agresji III Rzeszy na Polskę. Moskwa, opowiadając się po stronie Hitlera, wybrała wariant najkorzystniejszy dla siebie. Jednocześnie, co należy podkreślić, stała się czynnikiem rozstrzygającym w kwestii wojny, do której zmierzał dyktator państwa niemieckiego. Zawarcie paktu Ribbentrop-Mołotow ostatecznie przesądziło o losie Polski. Zbliżeniu niemiecko-sowieckiemu Warszawa nie była w stanie zapobiec, nawet gdyby dysponowała odpowiednimi informacjami dotyczącymi treści porozumienia, mogła jednak lepiej przygotować się na taki rozwój wydarzeń. Nie można zapomnieć, iż zobowiązania sojusznicze Wielkiej Brytanii oraz Francji w istotny sposób determinowały decyzje podejmowane przez władze II Rzeczypospolitej.

Na stan bezpieczeństwa zewnętrznego Polski wpływały przede wszystkim stosunki z obu największymi sąsiadami, relacje z sojusznikami, a także krajami zaprzyjaźnionymi. Ważną rolę w rozpoznaniu niebezpieczeństwa grożącego ze strony Niemiec i ZSRS odgrywał wywiad wojskowy. Ogromne znaczenie miało bowiem nie tylko zapewnienie stałego dopływu niezbędnych informacji, ale również ich dogłębna analiza, a następnie właściwe wykorzystanie przez czynniki rządzące. Należy podkreślić, iż decydujące zdanie co do oceny realnego stopnia zagrożenia niemieckiego oraz sowieckiego leżało w gestii nie kierownictwa Oddziału II, ale Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Ograniczenie roli „dwójki” w podejmowaniu strategicznych dla interesu państwa decyzji doprowadziło do tragicznych konsekwencji we wrześniu 1939 r.

Intensywna działalność wywiadowcza Oddziału II zarówno na kierunku zachodnim, jak i wschodnim, będąca de facto jedną z form aktywności dyplomatycznej, miała zapewnić bezpieczeństwo państwu polskiemu. Zadania związane z systematycznym przekazywaniem najwyższym władzom wojskowym II Rzeczypospolitej informacji militarnych, politycznych oraz gospodarczych dotyczących Niemiec i Związku Sowieckiego było priorytetem dla aparatu informacyjnego, a także angażowało znaczne środki finansowe i techniczne. Zmuszało też wywiad wojskowy do podejmowania działalności poza Europą.

Nie będzie zbytnią przesadą stwierdzenie, iż polski wywiad wojskowy w okresie międzywojennym był jedną z najlepszych służb informacyjnych. Już od połowy lat trzydziestych sygnalizował narastanie groźby wybuchu wojny. Pomimo że Oddział II był sprawnie działającym aparatem wywiadowczym nie oznacza to, iż pracował idealnie i nie popełniał poważnych błędów. W 1939 r. „dwójka” prawidłowo rozpoznała zamiary militarne III Rzeszy, jednak nie zdołała przewidzieć zbliżenia między Niemcami a ZSRS oraz uzyskać informacji o ich tajnym porozumieniu, które przyczyniło się do klęski Polski.

W ostatnim czasie wyraźnie widać wzrost zainteresowania badaczy zagadnieniami związanymi z wywiadem wojskowym II Rzeczypospolitej, i znajduje to odzwierciedlenie w licznych publikacjach. Wiele jednak węzłowych kwestii dotyczących tej problematyki nie zostało w dalszym ciągu wyjaśnionych. Z kolei inne wymagają nowego naświetlenia z powodu szerszego dostępu do materiałów archiwalnych oraz jednostronnego przedstawiania działalności Oddziału II przez niektórych historyków. Poważnym utrudnieniem w prowadzeniu badań nad dziejami polskiego wywiadu wojskowego jest nie tylko specyfika pracy wywiadowczej, ale również brak pełnej dokumentacji, która uległa zniszczeniu lub też w dalszym ciągu z różnych powodów nie jest udostępniona. Postępowi prac zapewne nie sprzyja również negatywny odbiór społeczny instytucji służb informacyjnych oraz ludzi z nimi związanych.

Głównym celem pracy nie jest przedstawienie całości funkcjonowania Oddziału II w okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej, lecz stopnia rozpoznania przygotowań niemieckich i sowieckich do agresji na Polskę w 1939 r., co stanowiło najważniejszy sprawdzian dla wywiadu wojskowego II Rzeczypospolitej od zakończenia zwycięskiej wojny z Rosją bolszewicką. W związku z tym autor nie zajął się – o ile nie było to konieczne – wywiadem skierowanym na istniejącą do połowy marca 1939 r. Czechosłowację, a także na Republikę Litewską. Pominięte zostały również problemy związane z działalnością dywersyjną prowadzoną w ramach Oddziału II przez Ekspozyturę nr 2.

Do ścisłych kwestii będących przedmiotem badań należą odpowiedzi na następujące pytania: Czy Oddział II został należycie przygotowany do działania w warunkach wojennych? Jakie były możliwości prowadzenia prac informacyjnych w III Rzeszy oraz Związku Sowieckim? Jak wyglądała organizacja wywiadu wojskowego w 1939 r.? W jakim stopniu zmiany kadrowe, które następowały w ciągu tego roku, przyczyniły się do osłabienia efektywności działań wywiadowczych prowadzonych przez „dwójkę”? Autor starał się również odpowiedzieć na pytanie, w jakim zakresie informowano naczelne władze wojskowe o niemieckich przygotowaniach wojennych. Do ważniejszych zagadnień należało także wyjaśnienie, czy wiadomości uzyskiwane przez Oddział II były należycie wykorzystywane przez czynniki polityczne i wojskowe Polski? Dlaczego wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie stanowiło zaskoczenie dla kierownictwa wywiadu oraz najwyższych władz II Rzeczypospolitej? Jak wyglądało rozpoznanie wywiadowcze ZSRS przed wybuchem II wojny światowej oraz jaki charakter miała współpraca „dwójki” ze służbami informacyjnymi innych państw w 1939 r.?

Do tej pory zagadnienia związane z rozpoznaniem przez Oddział II narastającego zagrożenia wojennego ze strony Niemiec oraz Związku Sowieckiego przedstawiano oddzielnie dla kierunku zachodniego i wschodniego. Publikacje poświęcone tej problematyce obejmowały również szerszy przedział czasowy: w przypadku III Rzeszy od dojścia Hitlera do władzy w 1933 r., a ZSRS – z reguły od podpisania traktatu ryskiego w 1921 r. Wydarzenia ostatniego roku pokoju stanowiły zaledwie ich cząstkę i były w nich de facto przedstawiane jako zwieńczenie działań zmierzających do zniszczenia Polski. Niniejsze opracowanie po raz pierwszy w historiografii w sposób całościowy omawia rozpoznanie w 1939 r. przez Oddział II zarówno zagrożenia niemieckiego, jak i sowieckiego.

Należy podkreślić, że wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej pracował w specyficznych warunkach, które w czasie pokoju zbliżone były do wojennych, więc wybór cezury pracy nie stanowił łatwego zadania. Ostatecznie jej ramy chronologiczne obejmują okres od marca do września 1939 r. Za przyjęciem daty początkowej przemawia zajęcie przez Wehrmacht reszty państwa czechosłowackiego. Wydarzenie to miało istotny wpływ na zmianę w funkcjonowaniu Oddziału II. Ponadto na przełomie marca i kwietnia wywiad wojskowy rozpoczął stopniowe przechodzenie na wojenny tryb pracy. Cezurę końcową stanowi wkroczenie Armii Czerwonej na Kresy Wschodnie.

Spośród opracowań poświęconych niemieckim przygotowaniom do wojny z Polską na szczególną uwagę zasługuje praca Aleksandra Woźnego¹. Działalność polskiego wywiadu wojskowego na kierunku zachodnim przedstawili Henryk Ćwięk² oraz Robert Majzner³. Nie można pominąć również pionierskich monografii Leszka Gondka⁴ i Władysława Kozaczuka⁵, które odegrały znaczącą rolę w badaniach nad dziejami Oddziału II. Funkcjonowanie wywiadu wojskowego II Rzeczypospolitej skierowanego na Związek Sowiecki najpełniej dotychczas przedstawili Andrzej Pepłoński⁶ oraz Wojciech Włodarkiewicz⁷. Problematyką tą zajmował się też Ryszard Szawłowski⁸, ograniczając swoje rozważania do pracy „dwójki” w przededniu II wojny światowej, co było szczególne pomocne przy opracowaniu niniejszej książki. Cenne okazały się również inne opracowania Andrzeja Pepłońskiego⁹ poświęcone zmaganiom na tajnym froncie. Kwestie związane z oceną zagrożenia niemieckiego oraz sowieckiego, a także działalności Oddziału II w okresie dwudziestolecia międzywojennego przedstawiają Marian Zgórniak, Andrzej Misiuk, Marian Leczyk i Tadeusz Kmiecik¹⁰. Autor wykorzystał też swoje wcześniejsze ustalenia odnośnie współpracy „dwójki” z grupą wywiadowczą płk. Františka Moravca w ostatnich miesiącach pokoju¹¹.

Przypisy

¹ A. Woźny, Niemieckie przygotowania do wojny z Polską w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych w latach 1933–1939, Warszawa 2000.

² H. Ćwięk, Przeciw Abwehrze, Warszawa 2001; Tenże, W tajnej służbie II Rzeczypospolitej. Wywiad polski wobec Niemiec w latach 1918–1939, Częstochowa 2009; Tenże, Rotmistrz Sosnowski. As wywiadu Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2010.

³ R. Majzner, Polski wywiad wojskowy wobec polityki III Rzeszy 1933–1939. Militarne aspekty polityki III Rzeszy w świetle analiz Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, Toruń 2006.

⁴ L. Gondek, Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 1933–1939. Zarys struktury, taktyki i efektów obronnego działania, Warszawa 1982 (wyd. I 1978).

⁵ W. Kozaczuk, Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Niemiec 1918–1939, Warszawa 1999 (wyd. I 1967).

⁶ A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921–1939, Warszawa 1996.

⁷ W. Włodarkiewicz, Przed 17 września 1939 roku. Radzieckie zagrożenie Rzeczpospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921–1939, Warszawa 2002.

⁸ R. Szawłowski, Wywiad polski na Związek Sowiecki w 1939 roku, Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772–1999, pod red. K. Jasiewicza, Warszawa-Londyn 1999.

⁹ A. Pepłoński, Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1945, Warszawa 1995; Tenże, Wywiad a dyplomacja II Rzeczypospolitej, Toruń 2004.Rozpoznanie przez Oddział II Sztabu Głównego WP przygotowań III Rzeszy do agresji na Polskę

Niemcy, defilada wojskowa – lata trzydzieste XX w.

Przez cały okres międzywojenny polski wywiad wojskowy prowadził intensywną działalność wywiadowczo-informacyjną skierowaną na Niemcy. Dojście do władzy Adolfa Hitlera oraz rozbudowa sił zbrojnych, dzięki którym dążył on do odbudowania potęgi państwa niemieckiego i zdobycia przestrzeni życiowej, wymusiły na Oddziale II nasilenie tych prac. Rozbicie w 1934 r. przez gestapo placówki wywiadowczej „In.3” w Berlinie kierowanej przez mjr. Sosnowskiego, będącej faktycznie podstawowym źródłem informacji z terenu Rzeszy, gdyż penetrowała ona Ministerstwo Reichswehry, doprowadziło do strukturalnej reorganizacji wywiadu strategicznego. Zmiany polegały na większej decentralizacji działań wywiadowczych i rozbudowie nowych placówek zarówno w Niemczech, jak i w państwach sąsiadujących z nimi¹.

Warunki pracy Oddziału II na kierunku niemieckim po przejęciu rządów przez hitlerowców uległy znacznemu pogorszeniu. Zaostrzono przepisy dotyczące ochrony tajemnicy państwowej oraz wojskowej, co w tym ostatnim przypadku miało na celu ukrycie rozbudowy wojska i uniemożliwienie obcym wywiadom uzyskania danych dotyczących organizacji, uzbrojenia, wyszkolenia oraz życia wewnętrznego w siłach zbrojnych III Rzeszy. Wszelkie informacje oraz zdjęcia poświęcone armii niemieckiej zamieszczane w gazetach musiały przejść przez cenzurę oficera prasowego, znajdującego się przy każdym sztabie okręgu korpusu, a także niezależnie przez kontrolę Ministerstwa Propagandy. Wprowadzono szczegółowe przepisy regulujące przepływ korespondencji urzędowej. Szczególnie ważne pisma miały dopiski przy rozdzielniku „oddawać z rąk do rąk – nie przez kobiety”². Niewątpliwie było to efektem sukcesów odnoszonych przez mjr. Sosnowskiego i podległą mu żeńską siatkę wywiadowczą. Przystąpiono też do otaczania koszar wysokimi płotami, uniemożliwiającymi wgląd z zewnątrz. Wejścia do nich były chronione przez posterunki. Pojawiły się również napisy ostrzegawcze zabraniające fotografowania zabudowań wojskowych. Wzmocniono zabezpieczenie kontrwywiadowcze ćwiczeń oraz manewrów, zwłaszcza tych, na których testowano nowe rodzaje broni. Zabroniono żołnierzom prowadzenia w miejscach publicznych rozmów na tematy związane z wojskiem³.

Przed wiązaniem się ze służbami informacyjnymi innych państw społeczeństwo niemieckie odstraszała ustawa o sądach doraźnych i stosowanie za szpiegostwo kary śmierci. Utworzenie w 1933 r. Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei – gestapo) również nie ułatwiało prowadzenia prac wywiadowczych w Niemczech. W ocenie Referatu „Zachód” jej działalność polegała m.in. na do śledzeniu „wszelkich najdrobniejszych przejawów, jakie tylko mogłyby być podciągnięte pod podejrzenia o szpiegostwo”⁴. Wprowadzono także w III Rzeszy powszechną inwigilację korespondencji, co utrudniało utrzymywanie łączności z agentami, oraz zaostrzono kontrolę osób przekraczających granicę⁵.

Pogorszenie warunków pracy wywiadowczej spowodowane było niewątpliwie silną oraz sprawną propagandą. W 1936 r. wszedł na ekrany niemieckich kin film „Verrater”, w którym przestrzegano przed skutkami szpiegostwa. Został on nakręcony przy udziale specjalistów z zakresu kontrwywiadu⁶. Należy podkreślić, iż również niechęć Niemców do państwa polskiego, zwłaszcza wśród kadry oficerskiej oraz sfer politycznych, przeszkadzała Oddziałowi II w prowadzeniu akcji werbunkowej.

Szybko postępujące przygotowania III Rzeszy do działań wojennych – rozbudowa sił zbrojnych oraz dokonujące się przeobrażenia w życiu politycznym i gospodarczym – przyczyniły się do rozszerzenia zakresu zainteresowań polskiego wywiadu wojskowego. Podstawowe znaczenie dla Oddziału II Sztabu Głównego WP miały sprawy dotyczące wojska lądowego oraz lotnictwa. W pierwszej kolejności chodziło o ustalenie ustawicznie zmieniającego się O. de B., stanów liczebnych jednostek, ich dyslokacji oraz zagadnień materiałowych, w tym przede wszystkim surowców potrzebnych do zbrojeń, a także wszelkich danych dotyczących możliwości mobilizacyjnych. Ze spraw wojskowych najważniejsze były problemy rezerw personalnych „chodzi tutaj głównie o śledzenie przeszkolenia roczników w wieku do lat 45, aby móc odtworzyć ilość i jakość wojskowych rezerw, którymi Niemcy mogą dysponować w chwili obecnej oraz aby odtworzyć możliwości narastania tych rezerw”⁷. Nacisk położony został również na kwestie związane z wyszkoleniem oraz uzbrojeniem armii niemieckiej.

W celu odtworzenia doktryny wojennej dążono do zdobycia wszelkich tajnych regulaminów i instrukcji wyszkoleniowych, programów zajęć, założeń i sprawozdań z ćwiczeń oraz manewrów. Interesowano się fortyfikacjami, wszelkimi organizacjami wojskowymi, rozbudową sieci kolejowej i drogowej oraz telefonicznej, zwłaszcza na wschodzie Rzeszy, a także przemysłem zbrojeniowym i marynarką wojenną. Istotne były też informacje dotyczące budżetu Niemiec, polityki wewnętrznej, współpracy wojskowej Berlina z innymi państwami oraz stosunków polsko-niemieckich z uwzględnieniem sytuacji w Wolnym Mieście Gdańsku⁸.

Napływające do centrali Oddziału II informacje oraz dokonywane tam wnikliwe analizy coraz wyraźniej wskazywały na rosnącą potęgę militarną III Rzeszy oraz jej agresywne zamiary. Dzięki łączeniu i kojarzeniu wiadomości pochodzących z różnych źródeł koła polityczno-wojskowe Polski otrzymywały niezbędne dane do podejmowania decyzji. Wiadomości dostarczane przez wywiad były jednak w ocenach Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych Śmigłego-Rydza oraz szefa Sztabu Głównego gen. Stachiewicza, a także Józefa Becka kierującego polityką zagraniczną II Rzeczypospolitej zbyt pesymistyczne w odniesieniu do możliwości wybuchu konfliktu zbrojnego⁹.

Szczególnie ważne z punktu widzenia działalności wywiadu były wszelkiego rodzaju zadania oraz wytyczne pracy wywiadowczej. Pozwalały one „zadośćuczynić stawianym przez Sztab Główny wymaganiom” i uzyskiwać te wiadomości, na których zależało kierownictwu wojska. Sposób ich realizacji, a także osiągane efekty świadczyły o przydatności poszczególnych oficerów do pracy w wywiadzie.

Mjr Żychoń w przygotowanym planie pracy wywiadowczej na rok 1938/1939 główną uwagę zwracał na odpowiedni dobór agentów. Dążył przede wszystkim do podniesienia wartości sieci agencyjnej przez wyeliminowanie z niej mało wartościowych źródeł. Podkreślił, iż agenci muszą odpowiadać zadaniom określonym w wytycznych pracy wywiadowczej. Poza źródłami informacji w sieci agencyjnej powinni znaleźć się tylko ci, którzy byli potrzebni ze względów technicznych, jak na przykład: łącznicy, naganiacze, werbownicy, obserwatorzy-rezydenci. Polecił podległym oficerom dążyć do rozbudowy sieci rezydentur we wszystkich ważniejszych ośrodkach na przedpolu Ekspozytury nr 3 w celu obserwacji, a także wskazywania osób do werbunku. „Musimy – jak napisał mjr Żychoń – »czuć« przedpole, jak i cały teren Niemiec przydzielony Ekspozyturze”. W sieci agencyjnej oficerowie prowadzić mieli specjalnych agentów werbowników, których zadaniem było pozyskiwanie do współpracy upatrzonych osób. Przystąpić miano także do intensywnej rozbudowy zaplecza przez „osadzenie (…) szeregu osadników” na pograniczu. Mieli oni być wykorzystywani jako skrzynki meldunkowe, werbownicy oraz pomocnicy oficerów wywiadowczych w pasie granicznym. Mjr Żychoń nakazywał, aby cały wysiłek skierować na rozpoznanie spraw najistotniejszych i najpilniejszych, które pozwolą na zobrazowanie całkowitej wartości Wehrmachtu nie tylko w czasie pokoju, ale przede wszystkim na wypadek wojny. Dlatego na pierwszym miejscu stawiał kwestie mobilizacyjne i związane z nią przygotowanie rezerw.

Mjr Jan Henryk Żychoń, szef Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy (na zdjęciu jeszcze jako kapitan).