Czerwone imperium. Powstanie Związku Sowieckiego - ebook

SKRÓTY BIBLIOGRAFICZNE

SKRÓTY BIBLIO­GRA­FICZNE

IM – „Isto­rik mark­sist”

KA – „Kra­snyj archiw”

LR – „Lato­pis´ (i Lito­pis) rie­wo­lu­cyi”

LS – _Lenin­skij sbor­nik_

NZ – „Die Neue Zeit”

NW – „Nowyj wostok”

PR – „Pro­le­tar­skaja rie­wo­lu­cyja”

RN – „Rie­wo­lu­cyja i nacy­onal­no­sti”

SP – „Sowiet­skoje prawo”

SR – „Socy­alist-Rie­wo­lu­cy­onier”

WJ – „Wiest­nik Jew­ropy”

WS – „Włast´ sowie­tow”

ŻN – „Żyzn´ nacy­onal­no­stiej”

CSt-H – Hoover Library and Insti­tute, Stan­ford, Kali­for­nia

DLC – The Library of Con­gress, Waszyng­ton

NN – The New Jork Public Library, Nowy Jork

NNC – The Colum­bia Uni­ver­sity Library, Nowy Jork

Brit. Mus. – The Bri­tish Museum, Lon­dyn

Doc. Int. – Bibliotèque de Docu­men­ta­tion Inter­na­tio­nale Con­tem­po­ra­ine, ParyżPRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

PRZED­MOWA DO WYDA­NIA POL­SKIEGO

Jesie­nią 1946 roku, po trzy­let­niej służ­bie w lot­nic­twie Sta­nów Zjed­no­czo­nych, roz­po­czą­łem na Uni­wer­sy­te­cie Harvarda stu­dia dok­to­ranc­kie z histo­rii. Zgod­nie z prze­pi­sami uni­wer­sy­tec­kimi przez cztery seme­stry cho­dzi­łem na wykłady i semi­na­ria, a wio­sną 1948 roku zda­łem ustny egza­min dok­to­rancki. Musia­łem teraz wybrać przed­miot roz­prawy dok­tor­skiej. Posta­no­wi­łem, że będzie nim zagad­nie­nie, w jaki spo­sób bol­sze­wicy roz­wią­zali kon­flikt mię­dzy przy­na­leż­no­ścią spo­łeczną a toż­sa­mo­ścią naro­dową.

Kwe­stia etniczna w Związku Sowiec­kim nie cie­szyła się zain­te­re­so­wa­niem zachod­nich uczo­nych. Wielu z nich dało się prze­ko­nać wła­dzom w Moskwie, że Zwią­zek Sowiecki, tak jak Stany Zjed­no­czone, jest zamiesz­kany przez amal­ga­mat wielu naro­dów, sta­no­wiący nowy, „sowiecki” naród. Twier­dze­nie to wyda­wało mi się zupeł­nie nie­do­rzeczne. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych grupy etniczne były ze sobą prze­mie­szane i żadna nie zaj­mo­wała osob­nego tery­to­rium, tym­cza­sem w ZSRS odrębne naro­do­wo­ści mające wła­sną kul­turę i język zamiesz­ki­wały pięt­na­ście tak zwa­nych repu­blik związ­ko­wych. Uwa­ża­łem więc, że Zwią­zek Sowiecki nie jest wcale pań­stwem wie­lo­na­ro­do­wym, ale impe­rium, nawet jeśli rosyj­ską metro­po­lię nie oddzie­lały od jej kolo­nii obszary mor­skie, tak jak to było w wypadku impe­riów kolo­nial­nych państw zachod­nich.

Kiedy w 1950 roku obro­ni­łem dok­to­rat i zosta­łem wykła­dowcą na Harvar­dzie, musia­łem zde­cy­do­wać, co dalej. Mój nauczy­ciel Michael Kar­po­vich zapro­po­no­wał, abym na pod­sta­wie swo­jej roz­prawy dok­tor­skiej napi­sał książkę o roz­pa­dzie impe­rium car­skiego i jego odbu­do­wie przez bol­sze­wi­ków. Było to zada­nie bar­dzo ambitne, ale posta­no­wi­łem się go pod­jąć.

Lato spę­dzi­łem z rodziną na Uni­wer­sy­te­cie Stan­forda w Kali­for­nii, zapo­zna­jąc się z boga­tymi zbio­rami tam­tej­szego Insty­tutu Hoovera. Rok póź­niej, dzięki wspar­ciu finan­so­wemu Cen­ter of Inter­na­tio­nal Affa­irs przy Mas­sa­chu­setts Insti­tute of Tech­no­logy, poje­cha­łem do Europy i na Bli­ski Wschód. Odby­łem tam roz­mowy z nie­któ­rymi żyją­cymi jesz­cze przy­wód­cami sowiec­kich mniej­szo­ści naro­do­wych. W Paryżu spo­tka­łem się z Nojem Żor­da­niją, Ira­klim Cere­te­lim i Nojem Cin­ca­dzem, wybit­nymi posta­ciami gru­ziń­skiego ruchu naro­do­wego. W Stam­bule roz­ma­wia­łem z Zekim Wali­dim Toga­nem, który pod­czas rewo­lu­cji stał na czele basz­kir­skiego ruchu nie­pod­le­gło­ścio­wego, Meh­me­dem Resul­za­dem, zna­nym azer­bej­dżań­skim dzia­ła­czem naro­do­wym, a także Sadret­di­nem Mak­su­do­wem, poli­ty­kiem tatar­skim. Treść tych roz­mów uzu­peł­niła bogatą lite­ra­turę przed­miotu, którą zna­la­złem w Harvard Library i Hoover Insti­tute.

Pisa­nie szło mi szybko i pod koniec 1953 roku zło­ży­łem w Harvard Uni­ver­sity Press maszy­no­pis książki _The For­ma­tion of the Soviet Union_ (Powsta­nie Związku Sowiec­kiego). Przed odda­niem do wydaw­nic­twa poka­za­łem tekst Kar­po­vi­chowi. Prze­czy­tał go, opa­trzył kil­koma drob­nymi uwa­gami, a potem rzekł: „No, brawo”. Bar­dzo się ucie­szy­łem, bo mój nauczy­ciel, choć sym­pa­tyczny czło­wiek, był zawsze oszczędny w pochwa­łach. Książka wyszła dru­kiem we wrze­śniu 1954 roku i zebrała pra­wie same pochlebne recen­zje. Otrzy­ma­łem też sporo listów od czy­tel­ni­ków, mię­dzy innymi czo­ło­wego wów­czas spe­cja­li­sty ame­ry­kań­skiego od spraw sowiec­kich, Geo­rge’a Ken­nana, który napi­sał: „Dzię­kuję za zna­ko­mitą książkę, która wzbu­dziła mój podziw”. W 1955 roku _For­ma­tion_ otrzy­mało przy­zna­waną przez Ame­ry­kań­skie Towa­rzy­stwo Histo­ryczne nagrodę imie­nia Geo­rge’a Louisa Beera za naj­lep­szą pracę o histo­rii Europy od roku 1895.

Histo­rycy sowieccy pomi­nęli książkę mil­cze­niem, w każ­dym razie publicz­nie. Znali ją jed­nak, bo wio­sną 1957 roku, gdy pierw­szy raz bawi­łem w ZSRS, Insty­tut Histo­rii Aka­de­mii Nauk zapro­sił mnie do wygło­sze­nia refe­ratu o pra­cach uczo­nych ame­ry­kań­skich poświę­co­nych histo­rii Rosji i Związku Sowiec­kiego.

Dzięki opu­bli­ko­wa­niu _For­ma­tion_ zosta­łem kimś w rodzaju eks­perta od sowiec­kiej kwe­stii naro­do­wej. Wygło­si­łem na ten temat wiele refe­ra­tów i opu­bli­ko­wa­łem sporo arty­ku­łów. Najam­bit­niej­szym z nich była roz­prawa _Muslims of Soviet Cen­tral Asia_ (Muzuł­ma­nie z sowiec­kiej Azji Środ­ko­wej) z 1955 roku. Zagad­nie­nie etniczne w Związku Sowiec­kim zosta­łoby pew­nie moją naukową spe­cjal­no­ścią, gdy­bym nie zdał sobie sprawy, że praw­dziwy auto­ry­tet w tej dzie­dzi­nie powi­nien znać języki mniej­szo­ści naro­do­wych, zwłasz­cza turecki i jego dia­lekty. Zaczą­łem nawet uczyć się turec­kiego, ale szybko natkną­łem się na jego oso­bliwą cechę, tak zwaną har­mo­nię samo­gło­sek, czyli zasadę, że wszyst­kie samo­gło­ski w danym sło­wie muszą nale­żeć do tej samej kate­go­rii. Zre­zy­gno­wa­łem więc i poświę­ci­łem się stu­diom nad rosyj­ską tra­dy­cją kon­ser­wa­tywną, którą uwa­ża­łem za pod­stawę kul­tury poli­tycz­nej Rosji.

Mimo to na­dal inte­re­so­wa­łem się kwe­stią mniej­szo­ści naro­do­wych w Związku Sowiec­kim. Byłem prze­ko­nany, że tak jak zostały one siłą połą­czone w jedno pań­stwo, pew­nego dnia uciekną się do siły, aby uzy­skać nie­pod­le­głość. Napo­mkną­łem o tym w ostat­nim aka­pi­cie tej książki:

rzy­zna­jąc mniej­szo­ściom naro­do­wym sze­roką auto­no­mię języ­kową i opie­ra­jąc admi­ni­stra­cję pań­stwową na zasa­dzie naro­dowo-tery­to­rial­nej, komu­ni­ści potwier­dzili w kon­sty­tu­cji wie­lo­na­ro­dowy cha­rak­ter lud­no­ści sowiec­kiej. Wobec zna­cze­nia języka i tery­to­rium dla roz­woju świa­do­mo­ści naro­do­wej… ta czy­sto for­malna cecha sowiec­kiego ustroju może się oka­zać, histo­rycz­nie rzecz bio­rąc, jed­nym z naj­do­nio­ślej­szych aspek­tów utwo­rze­nia Związku Sowiec­kiego.

Sta­lin zmarł pół­tora roku przed publi­ka­cją mojej książki i wkrótce potem mnó­stwo taj­nych wcze­śniej mate­ria­łów archi­wal­nych ujrzało świa­tło dzienne w Związku Sowiec­kim. Wiele z nich miało zwią­zek z Gru­zją, kra­jem rodzin­nym Sta­lina. Zapo­znaw­szy się z nimi, zro­zu­mia­łem, że mój opis rewo­lu­cji na Kau­ka­zie wymaga korekty. Wydaw­nic­two zgo­dziło się na taką korektę i w 1964 roku opu­bli­ko­wało dru­gie wyda­nie książki, w któ­rej frag­menty poświę­cone Kau­ka­zowi i cały roz­dział VI zostały grun­tow­nie zmie­nione. Ta wer­sja jest pod­stawą niniej­szego pol­skiego wyda­nia.

_Richard Pipes_
Paź­dzier­nik 2015PODZIĘKOWANIA

PODZIĘ­KO­WA­NIA

Chciał­bym wyra­zić szcze­gólną wdzięcz­ność pro­fe­so­rowi Micha­elowi Kar­po­vi­chowi, który zapro­po­no­wał temat tej mono­gra­fii i w toku pracy udzie­lił mi wielu rad. Podzię­ko­wa­nia zechce przy­jąć Rus­sian Rese­arch Cen­ter of Harvard Uni­ver­sity, a zwłasz­cza jego dyrek­tor, pro­fe­sor Clyde Kluc­khohn, który oka­zał mi wielką pomoc, pro­fe­sor Robert L. Wolff, za skru­pu­latną i kry­tyczną ana­lizę całego maszy­no­pisu, oraz pro­fe­sor Merle Fain­sod, który podzie­lił się ze mną cen­nymi uwa­gami. Dzię­kuję rów­nież pra­cow­ni­kom Hoover Library and Insti­tute w Kali­for­nii za pomoc w zbie­ra­niu mate­ria­łów. Dr Franz Schur­mann był łaskaw prze­tłu­ma­czyć więk­szość doku­men­tów turec­kich; pomógł mi rów­nież w zro­zu­mie­niu mate­ria­łów ormiań­skich. Mapy są dzie­łem Roberta L. Wil­liamsa z Yale Car­to­gra­phic Labo­ra­tory. Mał­żonka Merle’a Fain­soda i moja żona poświę­ciły wiele czasu na redak­cję maszy­no­pisu, a pani Ewe­lina Wein­trau­bowa pomo­gła mi w zwe­ry­fi­ko­wa­niu cyta­tów i przy­pi­sów. Pan­nie Mar­ga­ret Dal­ton zawdzię­czam przy­go­to­wa­nie maszy­no­pisu do publi­ka­cji, a żona pana Jamesa E. Duffy’ego z wła­ściwą sobie zna­jo­mo­ścią rze­czy doko­nała osta­tecz­nej redak­cji książki.NOTA EDYTORSKA

NOTA EDY­TOR­SKA

Wszyst­kie daty z 1917 roku podano według kalen­da­rza juliań­skiego, który obo­wią­zy­wał wów­czas w Rosji. Jeśli cho­dzi o rok 1918, w któ­rym wpro­wa­dzono kalen­darz gre­go­riań­ski, podaję daty zarówno według jed­nego, jak dru­giego stylu, a dla roku 1919 i lat póź­niej­szych – zgod­nie z kalen­darzem gre­go­riań­skim. W 1917 roku kalen­darz juliań­ski miał trzy­na­ście dni opóź­nie­nia w sto­sunku do gre­go­riań­skiego. Kiedy ze źró­dła nie wynika jasno, jakim kalen­darzem się posłu­żono, podaję tylko jedną datę.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. A. Brückner, _Die Europäisierung Rus­slands_, Gotha 1888, s. 9. Tempo tego pro­cesu spa­dło w latach 1761–1856 do 80 kilo­me­trów kwa­dra­to­wych na dzień. Mniej wię­cej w tym samym cza­sie (1790–1890) Stany Zjed­no­czone powięk­szały się dwu­krot­nie szyb­ciej, czyli o 160 kilo­me­trów kwa­dra­to­wych dzien­nie. Zob. dane w _Encyc­lo­pa­edia Bri­tan­nica_, 1911, XI wyd., t. XXVII, s. 365.

2. A.I. Kastie­lan­skij, red., _Formy nacy­onal­nogo dwi­że­nija_, Peters­burg 1910, s. 283. Pod­czas spisu zasto­so­wano kry­te­rium języ­kowe, nie naro­do­wo­ściowe, to zna­czy wszyst­kich oby­wa­teli, któ­rzy uwa­żali rosyj­ski za język ojczy­sty, zali­czono do Rosjan. Ponie­waż jed­nak język rosyj­ski był _lin­gua franca_ cesar­stwa i posłu­gi­wało się nim wielu wykształ­co­nych nie-Rosjan, spis z 1897 roku zawy­żył odse­tek Rosjan w całej lud­no­ści pań­stwa. Pod­czas spisu z roku 1926, który uwzględ­niał zarówno język, jak naro­do­wość miesz­kań­ców, oka­zało się, że 6,5 miliona nie­ro­syj­skich oby­wa­teli Związku Sowiec­kiego (czyli 4,5 pro­cent jego lud­no­ści) uważa rosyj­ski za swój język ojczy­sty. Można zatem uznać, że pod koniec XIX wieku nie-Rosja­nie sta­no­wili bez mała 60 pro­cent lud­no­ści Cesar­stwa Rosyj­skiego.

3. W ory­gi­nale _bor­der­lands_, co jest tłu­ma­cze­niem rosyj­skiego ter­minu _okra­iny_, „kresy, obszary kre­sowe, pery­fe­ria” .

4. Według rosyj­skiego usta­wo­daw­stwa _ino­rodcy_ to pod­dani nale­żący do nastę­pu­ją­cych grup: koczow­ni­ków sybe­ryj­skich (w tym miesz­kań­ców gene­rał­gu­ber­na­tor­stwa ste­po­wego), tubyl­ców z Wysp Koman­dor­skich, Samo­je­dów, koczow­ni­ków z guberni staw­ro­pol­skiej, Kał­mu­ków, ordyń­ców z obwodu zaka­spij­skiego, ple­mion gór­skich Kau­kazu Pół­noc­nego i Żydów.

5. Wyjąt­kiem były tylko pewne kate­go­rie Żydów: bogaci kupcy i osoby z wyż­szym wykształ­ce­niem.

6. W I Dumie Rosja­nie mieli 59,1 pro­cent miejsc, Ukra­ińcy 13,8 pro­cent, Polacy 11,3, Bia­ło­ru­sini 2,9, Żydzi 2,8, Litwini 2,2, Estoń­czycy 0,9, Tata­rzy 1,6, Łoty­sze 1,3, Basz­ki­ro­wie 0,9, Niemcy 0,9, Mor­dwini 0,4, a Kara­ici, Kir­gizi, Cze­czeni, Wotiacy, Buł­ga­rzy, Czu­wa­sze, Moł­da­wia­nie i Kał­mucy po 0,2. (_Pier­waja Gosu­dar­stwien­naja Duma_, t. I, , s. 11).

7. Nazwą „Uzbecy” posłu­guję się w całej książce w jej sowiec­kim zna­cze­niu. Ozna­cza więc ona dwie główne grupy: Sar­tów, obej­mu­ją­cych potom­ków pier­wot­nych irań­skich miesz­kań­ców Azji Środ­ko­wej, w dużej mie­rze zur­ba­ni­zo­wa­nych i stur­czo­nych, oraz Uzbe­ków wła­ści­wych, lud turecki ufor­mo­wany w XIV wieku, który wyod­ręb­nił się z masy koczow­ni­czych Tur­ków i w ciągu XVI wieku pod­bił więk­szość Tur­kie­stanu.

8. Od arab­skiego słowa _dża­did_, „nowy”.

9. Wali­dow, _Oczerk_. W arty­kule _Sta­ti­stika_ Ryba­kow twier­dzi, że w 1911 roku dzia­łało w Rosji 87 pry­wat­nych insty­tu­cji muzuł­mań­skich, z któ­rych 34 miały cha­rak­ter oświa­towy.

10. Okre­śle­nie to zosta­nie wyja­śnione póź­niej.

11. S.F. Bloom w _The World of Nations_, Nowy Jork 1941, dowo­dzi jed­nak, że Marks nie prze­wi­dy­wał ani nie popie­rał cał­ko­wi­tego zaniku róż­nic naro­do­wych.

12. Zob. Biblio­gra­fia

13. O. Bauer, _Die Nationalitätenfrage und die Sozial­de­mo­kra­tie_, Wie­deń 1907; kry­tykę filo­zo­ficz­nych zało­żeń tego sta­no­wi­ska pod­jął mien­sze­wik S. Siem­kow­ski w swo­jej książce _Mark­sizm i nacy­onal­naja pro­blema_, t. I, Meli­to­pol 1924. Siem­kow­ski uwa­żał, że Bau­erow­ska teo­ria „aper­cep­cji naro­do­wej” wywo­dzi się z neo­kan­ty­zmu.

14. Bauer, _Die Nationalitätenfrage_, s. 362. Sys­tem eks­te­ry­to­rial­nej auto­no­mii kul­tu­ral­nej został z powo­dze­niem zasto­so­wany w Esto­nii w latach dwu­dzie­stych XX wieku; por. E. Madi­son, _Die natio­na­len Min­der­he­iten Estlands und ihre Rechte_, Tal­lin 1926.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. N.A. Troj­nic­kij, red., _Pier­waja wsie­obsz­czaja pie­rie­pis´ nasie­le­nija Ros­sij­skoj Impie­rii_, 1897 g., _Obszczij swod_, t. II, Peters­burg 1905, ss. 1–19

2. Sła­win­skij, w: _Formy nacy­onal­nogo dwi­że­nija_, s. 284

3. Por. B.E. Nol­die_, Jedin­stwo i nie­raz­diel­nost´ Ros­sii_, w: _Oczerki rus­skago gosu­dar­stwien­nago prawa_, Peters­burg 1911, ss. 223–554; jest to zna­ko­mite stu­dium histo­ryczne zagad­nie­nia.

4. Nol­die, _Jedin­stwo_, ss. 468–554; N.M. Kor­ku­now, _Rus­skoje gosu­dar­stwien­noje prawo_, t. I, Peters­burg 1899, ss. 340–350; S.W. Jusz­kow, _Isto­rija gosu­dar­stwa i prawa SSSR_, t. I, Moskwa 1940, ss. 78–479

5. W. Iwa­now­skij, _Admi­ni­stra­tiw­noje ustroj­stwo naszych okrain_, „Uczo­nyja zapi­ski Impie­ra­tor­skago Kazan­skago Uni­wier­si­tieta”, LVIII (1981), nr 6, ss. 31–37

6. G.B. Slo­zbierg, _Dorie­wo­lu­cy­on­nyj stroj Ros­sii_, Paryż 1933, ss. 78–79

7. _Samo­stijna Ukra­ina – RUP_, Wetzlar 1917

8. _Pro­to­koły kon­fie­ren­cyj ros­sij­skich nacy­onalno-socy­ali­sti­cze­skich par­tij_, Peters­burg 1908, ss. 94–95

9. Kastie­lan­skij, _Formy_, ss. 383–395; W.B. Stan­kie­wicz, _Sud´by naro­dow Ros­sii_, Ber­lin 1921, ss. 20–37

10. L. Rubinsz­tiejn, _W bor´bie za lenin­skuju nacy­onal­nuju poli­tiku_, Kazań 1930, ss. 30–32

11. V. Utz, _Die Besitzverhältnisse der Tata­ren­bau­ern im Kre­ise Sim­fe­ro­pol_, Tybinga 1911, s. 146

12. S.A. Usow, _Isto­riko-eko­no­mi­cze­skije oczerki Kryma_, Sym­fe­ro­pol 1925, s. 53

13. Te i wszyst­kie pozo­stałe dane sta­ty­styczne dla 1897 roku pocho­dzą z ofi­cjal­nego spisu prze­pro­wa­dzo­nego w Rosji w owym roku: Troj­nic­kij, _Pier­waja wsie­obsz­czaja pie­rie­pis´_.

14. Zob. E. Kiri­mal, _Der natio­nale Kampf der Krimtürken, mit beson­de­rer Berücksichtigung der Jahre 1917–1918_, Ems­det­ten 1952, ss. 9–12; D. Wali­dow, _Oczerki isto­rii oba­zo­wan­no­sti i litie­ra­tury Tatar (do rie­wo­lu­cyi 1917 g.)_, Moskwa 1923.

15. S. Ryba­kow, _Sta­ti­stika Musul­man w Ros­sii_, „Mir Isłama”, II, nr 11 (1913), ss. 762–763; zob. też „Mir Isłama”, II (1913), ss. 193–194.

16. N. Ostro­umow, _K isto­rii musul­man­skogo obra­zo­wa­tiel­nogo dwi­że­nija w Ros­sii w XIX i XX sto­le­ti­jach_, „Mir Isłama”, II, nr 5 (1913), s. 312

17. Zob. ste­no­gramy III Zjazdu, _Umum Rusya Müsülmanlarlnln 3ncü Resmî Nedvesi_, Kazań 1906 (Biblio­teka Tarih Kurumu, Ankara), rezo­lu­cja V, arty­kuły 28–30.

18. G.G. Ibra­gi­mow, _Tatary o rie­wo­lu­cyi 1905 goda_, Kazań 1926

19. M.Z Mirza-Bala, _Milli Azer­bay­can Hare­keti_, 1938 i M.-D. Gusiej­now, _Tiurk­skaja die­mo­kra­ti­cze­skaja par­tija fie­de­ra­li­stow „Musa­wat” w pro­szłom i nasto­jasz­czem_, cz. 1, 1927, ss. 71–78

20. N.P. Stiel­masz­czuk, red., _Kaw­kaz­skij Kalen­dar´ na 1917 god_, Tyflis 1916, ss. 234–237

21. Z. Awa­łow, w: Kastie­lan­skij, _Formy_, ss. 482–485

22. K. Zalew­skij, _Nacy­onal­nyja dwi­że­nija_, w: _Obszcze­stwien­noje dwi­że­nije w Ros­sii w naczale XX wieka_, t. IV, cz. 2, Peters­burg 1911, s. 227

23. S.F. Tigra­nian, w: Kastie­lan­skij, _Formy_, ss. 505–506

24. _Pro­to­koły kon­fie­ren­cyj ros­sij­skich nacy­onalno-socy­ali­sti­cze­skich par­tij, pas­sim_

25. _Pro­gramma armian­skoj rie­wo­lu­cy­on­noj i socy­ali­sti­cze­skoj par­tii Dasz­nak­cu­tiun_, Genewa 1908 (NNC)

26. _Ibid_.

27. Por. I. Bori­sienko, _Sowiet­skije rie­spu­bliki na Sie­wier­nom Kaw­ka­zie w 1918 godu_, t. II, Rostów nad Donem, s. 23; ponadto W.P. Poży­da­jew, _Gorcy Sie­wier­nogo Kaw­kaza_, Moskwa 1926

28. F. Engels, _Po und Rhein_, Stut­t­gart 1915, s. 51

29. F. Engels, _Gewalt und Ökonomie_, NZ, XIV, nr 1 (1895–1896), s. 679

30. F. Engels, w 1852; cyt. w: H. Cunow, _Die Marxsche Geschichts-, Gesel­l­scha­fts- und Sta­at­sthe­orie_, t. II, Ber­lin 1923, s. 13; zob. też K. Marx, _Revo­lu­tion and Coun­ter-revo­lu­tion, or Ger­many in 1848_, Lon­dyn, Nowy Jork 1896, ss. 62–64

31. Arty­kuły w „Prze­glą­dzie Socjal­de­mo­kra­tycz­nym”, prze­dru­ko­wane czę­ściowo w: M. Wie­li­kow­skij, I. Lewin, red., _Nacy­onal­nyj wopros_, 1931. Paul Frölich, _Rosa Luxem­burg_, Lon­dyn, s. 45

32. _Ver­han­dlun­gen des Gesamt­par­te­ita­ges der Sozial­de­mo­kra­tie in Österreich (Brünn)_, Wie­deń 1899, ss. 74–75

33. _Ibid_., s. 85 i nn.

34. _Ibid_., s. 104

35. K. Ren­ner, _Das Selb­st­be­stim­mung­srecht der Natio­nen_, t. I, Lipsk, Wie­deń 1918, ss. 23–24

36. Bauer, _Die Nationalitätenfrage_, s. 105

37. _Ibid_., s. 353

38. L. Mar­tow, _Nowaja epo­cha w jew­riej­skom rabo­czem dwi­że­nii_ (1895), cyt. w: M. Rafies_, Oczerki po isto­rii „Bunda”_, 1923, ss. 32, 35

39. _Encyc­lo­pa­edia Juda­ica_, Ber­lin 1928–, t. IV, s. 1208

40. _Ibid_.

41. W. Mie­diem, _Socyał-die­mo­kra­tija i nacy­onal­nyj wopros_, Peters­burg 1906 i _Nacy­onal­noje dwi­że­nije i nacy­onal­nyja socy­ali­sti­cze­skija par­tii w Ros­sii_, w: Kastie­lan­skij, _Formy_, ss. 747–798; , _K woprosu o nacy­onal­noj awto­no­mii i prie­obra­zo­wa­nii Ros. soc.-die­mokr. rabo­czej par­tii na fie­die­ra­tiw­nych nacza­łach_, Lon­dyn 1902

42. _Pro­to­koły kon­fie­rien­cyj ros­sij­skich nacy­onalno-socy­ali­sti­cze­skich par­tij_

43. _Zako­no­da­tiel­nyja pro­jekty i pried­po­ło­że­nija Par­tii Narod­noj Swo­body, 1905–1907 gg_., Peters­burg 1907, ss. XI–XIX

44. F.F. Kokosz­kin, _Awto­no­mija i fie­die­ra­cyja_, Pio­tro­gród 1917, s. 7

45. A.R. Led­nic­kij, w: _Pier­waja Gosu­dar­stwien­naja Duma_, ss. 154–167

46. Zob. arty­kuły P. Stru­vego: _Czto że takoje Ros­sija?_, „Rus­skaja mysl”, XXXII (sty­czeń 1911), ss. 184–187; _Obszcze­rus­skaja kul­tura i ukra­in­skij par­ti­ku­la­rizm_, _Ibid_. (sty­czeń 1912), cz. 2, ss. 65–86; _Nie­skolko słow po ukra­in­skomu woprosu, Ibid_., XXXIV (sty­czeń 1913), cz. 2, ss. 10–11

47. O poglą­dach twór­ców rosyj­skiego nie­mark­si­stow­skiego socja­li­zmu pisze M. Bori­sow, _Socy­alizm i pro­blema nacy­onal­noj awto­no­mii_, SR, nr 2 (1910), ss. 227–264.

48. _Pro­to­koły pier­wago sjezda Par­tii Socy­ali­stow-Rie­wo­lu­cy­onie­row_, b.m. 1906, ss. 361–362

49. _Ibid_., ss. 169–173