Człowiek - instrukcja obsługi - ebook

Od autorki

Książkę kieruję do każdego, kto chce się dowiedzieć, w jakim stopniu on sam zna siebie lub w jakim stopniu znają siebie jego przyjaciele, znajomi bądź obcy ludzie. Wierzę głęboko, że propagowanie wiedzy naukowej o człowieku służy lepszemu zrozumieniu przez nas sensu ludzkich zachowań, a w konsekwencji poprawie naszych relacji z ludźmi i zrozumieniu samego siebie. Wiedza o tym, że pewne błędy w myśleniu czy działaniu są zjawiskiem powszechnym, ułatwia ich akceptację zarówno u siebie, jak i u innych. Sprzyja tolerancji i przeciwdziała uproszczonemu spostrzeganiu świata w czarno-białych kategoriach. Wiedza ta wyznacza pole naszych wspólnych „ułomności”. Zrozumienie reguł, zgodnie z którymi – niekiedy, zdaje się, wbrew własnej woli – zachowujemy się nie tak, jakbyśmy sobie wyobrażali czy życzyli, może wzbudzać aprobatę i szacunek dla samego siebie, a przynajmniej pozbawić nas nieuzasadnionego poczucia winy czy wstydu.

Mam również nadzieję, że przedstawione treści przydadzą się badaczom nauk ekonomicznych i humanistycznych, w tym psychologom, a zwłaszcza psychologom społecznym.

W pierwszej części książki Czytelnik znajdzie poprzedzony niezbędnym wstępem teoretycznym opis dobrze udokumentowanych praw psychologicznych rządzących zachowaniami większości ludzi. Część druga zawiera przykłady kwestionariuszy sprawdzających skłonność do rozpoznawania prawidłowości psychologicznych w cudzych i własnych zachowaniach.

Napisanie tekstu wymagało pracy „kolekcjonera” praw psychologicznych (tak nazwanych, choć często są to odchylenia od racjonalności, błędy w rozumowaniu czy spostrzeganiu) oraz badań z udziałem dużej liczby osób. Celem badań było określenie ludzkiej tendencji do przyznawania, że dane prawa dotyczą samych badanych (część druga, kwestionariusz aktora) lub innych ludzi (część druga, kwestionariusz obserwatora), a także tego, w jakim stopniu gromadzona przez psychologów wiedza jest intuicyjnie rozpoznawana (część druga, kwestionariusz „bez perspektywy”). Wnioskowanie statystyczne o ludzkiej skłonności do przyznawania racji prawom psychologicznym wymaga ogromnej grupy uczestników. Przekonywanie osób w różnym wieku: od 18 do 90 lat, do żmudnej pracy nad kwestionariuszami wcale nie okazało się trudne. Na uznanie zasługuje motywacja wielkiej liczby ludzi do udziału w badaniach psychologicznych. Fakt ten dowodzi niezłomności człowieka w dążeniu do poznawania świata społecznego. Dziękuję wszystkim Badanym za ich trud.

Dziękuję swoim Studentom oraz Magistrantom, których nieustająca pasja „poszukiwacza przygód w psychologii” niezmiennie od lat budzi mój podziw. Dziękuję serdecznie moim Nauczycielom i Mistrzom: Prof. Wiesławowi Łukaszewskiemu – za poświęcony mi czas, wiele cennych rad, krytycznych uwag i wyrazów uznania, a także za drobiazgową pracę. Prof. Marii Jarymowicz – za wskazanie kierunku poszukiwań i wzbudzenie motywacji do napisania tej książki. Prof. Bogdanowi Wojciszke – za pomoc w redagowaniu kwestionariuszy.

Annie Świtajskiej, cenionej edytorce z wydawnictwa Smak Słowa, wdzięczna jestem niezmiernie za wszelkie działania, które pozwoliły nadać tej książce obecny kształt.

Karolinie Żuk-Wieczorkiewicz dziękuję za ilustracje.Wstęp

Drogi Czytelniku, kierowana do Ciebie publikacja zawiera wiedzę psychologiczną, która – gdy już się ją zdobędzie – okazuje się przydatna w codziennym życiu. Książka prezentuje w porządku alfabetycznym znane od dość dawna (głównie od lat 70. ubiegłego wieku), a także nowe, odkrywane do dziś prawidłowości psychologiczne. Badania prowadzone w tym i w poprzednim stuleciu wskazują niezbicie, że znajomość przynajmniej niektórych praw psychologicznych (także powszechnie popełnianych błędów) oraz umiejętność odniesienia ich do samego siebie ułatwia życie: pozwala dokończyć zadania mimo zmęczenia, pomaga w zaakceptowaniu choroby i leczenia (przedłuża życie), zwiększa wytrwałość dążeń w obliczu porażki, słowem – sprzyja samoregulacji. Nie chodzi tu przy tym o stałą świadomość własnych ułomności ani o natychmiastową zmianę siebie! Przeciwnie, idzie o zrozumienie swoich (nawet błędnych) zachowań i ich akceptację. Rozpoznanie błędów i przyznanie się do niedoskonałości nie musi – a nawet nie powinno – być stale dostępne w naszych myślach. Prawidłowościom psychologicznym ulegamy wszyscy, wszyscy popełniamy błędy, ale sam fakt lepszego poznania siebie (nawet „wtórnie” utajony, niejako „cicho zamocowany” w pamięci, lecz nieobecny w codziennych rozważaniach) wpływa dobroczynnie na wiele obszarów naszego życia.

Celem książki jest zaprezentowanie wiedzy o prawach psychologicznych (część I) oraz kwestionariuszy lub ankiet do pomiaru znajomości tychże praw w odniesieniu do samego siebie oraz innych (część II). Dzięki kwestionariuszom przedstawionym w drugiej części Czytelnik może sprawdzić stan swojej wiedzy przed przeczytaniem pierwszej części i po jej przeczytaniu. Część II zawiera krótki opis wyników badań kwestionariuszowych, opis metody pomiaru, a także ocenę każdej prawidłowości z uwzględnieniem wielu kryteriów (na przykład, w jakim stopniu ich logiczne zastosowanie dobrze lub źle świadczy o człowieku). Na końcu znajdują się kwestionariusze.

Człowiek – instrukcja obsługi (z części I) obejmuje sto dwadzieścia dziewięć praw, głównie z dziedziny psychologii społecznej, nie stanowi więc całkowitego kompendium wiedzy z tego zakresu. Prawidłowości psychologiczne uporządkowane są według działów psychologii (na przykład prawidłowości oceniania i atrybucji, prawidłowości procesu podejmowania decyzji i tak dalej). W każdym dziale znajduje się ułożony alfabetycznie wykaz prawidłowości wraz z opisem, notką dotyczącą odkrywcy prawa, a niekiedy również przykładem badań eksperymentalnych. Niektóre prawidłowości psychologiczne ubarwia ilustracja rysunkowa lub literacka. Część I zamyka potoczny i nietrudny do zrozumienia dla laika opis poszczególnych prawidłowości. Dzięki temu Czytelnik może łatwo i szybko dowiedzieć się, na czym polega każde ze stu dwudziestu dziewięciu praw psychologicznych. Potoczne opisy praw ułożono w takim porządku, jaki zastosowano w kwestionariuszach. Zasada ta podyktowana jest wygodą tych osób, które zechcą wykorzystać potoczne opisy do dalszego oceniania prawidłowości, także w innych zakresach niż podane w książce. Wśród tych osób mogą się znaleźć między innymi studenci i naukowcy.

Wspomniano już, że w części II publikacji znajduje się metoda pomiaru trafności spostrzegania własnych (kwestionariusz aktora) i cudzych (kwestionariusz obserwatora) zachowań (a także wersja „bez perspektywy”). Metoda ta polega na prezentowaniu osobom badanym dwóch zdań dla każdej prawidłowości: razem po 258 zdań dla każdej z wersji. Spośród dwóch zdań przypadających na jedną prawidłowość jedno wyraża dane prawo w codziennym, zwykłym ludzkim zachowaniu, drugie zaś pokazuje identyczne zachowanie wolne od wpływu danego prawa. Zadaniem badanego jest każdorazowo zadecydowanie, które z dwóch zachowań z większym prawdopodobieństwem pojawia się w jego własnym zachowaniu (grupa aktorów) lub zachowaniu większości osób (grupa obserwatorów). Obiektywnym kryterium właściwym dla tej metody jest istnienie danych prawidłowości psychologicznych (Nisbett, Ross, 1980). Każda prawidłowość udokumentowana w literaturze psychologicznej stanowi de facto pewną statystyczną generalizację. Niemniej na podstawie rzetelnych badań psychologów można założyć, że większość osób przejawia w swych zachowaniach opisane prawidłowości psychologiczne. Za każdym razem gdy osoba badana zaznaczy zdanie wyrażające dane prawo, „trafia” w sedno i otrzymuje 1 punkt. Gdy zaznacza zdania opisujące zachowanie wolne od prawa – otrzymuje 0 punktów. Do analiz statystycznych należy wyniki surowe traktować jak zmienną dychotomiczną i dokonywać kolejnych właściwych przekształceń, zezwalających na stosowanie odpowiednich dla danych hipotez statystycznych sposobów jej weryfikacji (na przykład dla badań eksperymentalnych ANOVA lub MANOVA, a dla badań korelacyjnych – analiza regresji; por. Brzeziński, 1996, 2005). Wszystkie wyniki pochodzące z oceny każdej ze stu dwudziestu dziewięciu prawidłowości psychologicznych, dokonanej przez pojedynczego badanego, po odpowiednich przekształceniach traktuje się jako pojedynczy wskaźnik trafności konkretnej osoby. Uśrednienie lub zsumowanie wskaźników trafności wszystkich osób należących do danej grupy, aktorów lub obserwatorów, daje kolejne zmienne zależne (na przykład zmienną niezależną jest manipulacja – grupa aktorów ocenia siebie, a w przeciwieństwie do niej grupa obserwatorów ocenia innych; zmienną zależną jest zaś wskaźnik trafności).

W zakończeniu części II Czytelnik znajdzie prawidłowe odpowiedzi w kwestionariuszu oraz wyniki sędziowania każdej prawidłowości z punktu widzenia określonych i opisanych kryteriów.

Część II może więc być przydatna naukowcom i studentom psychologii. Dzięki wynikom sędziowania badacze mogą wybrać tylko takie prawidłowości, które charakteryzują się pozytywnym wizerunkiem wykonawcy, są powszechne, korzystne dla otoczenia i kontrolowalne. Możliwość wyboru jest ogromna. Zdania dotyczące prawidłowości, czyli przeniesienie każdego prawa na grunt codziennych ludzkich zachowań, wraz z liczbowym określeniem każdego zdania na wielu wymiarach, pozwolą na dowolne tworzenie zmiennych zależnych nie tylko w eksperymentach badających trafność spostrzegania własnych lub cudzych zachowań. Mogą posłużyć także jako materiał bodźcowy w eksperymentalnym pomiarze reakcji na spostrzeganie własnych lub cudzych zachowań (na przykład, w jakim stopniu uznaję je za pozytywne lub negatywne). Zastosowane w kwestionariuszach krótkie opisy epizodów zostały w większości zaczerpnięte z już przeprowadzonych przez psychologów eksploracji. W gestii badacza jest zmiana epizodycznego, potocznego opisu prawidłowości psychologicznej na inny, lepiej oddający istotę prawidłowości czy błędu (myślę o twórczej adaptacji kwestionariuszy z części II).

Książkę dedykuję wszystkim osobom, które chcą polepszyć swoje funkcjonowanie przez pogłębienie wiedzy o sobie i innych ludziach. Żywię nadzieję, że książka będzie pomocna zarówno studentom psychologii, pedagogiki, socjologii, politologii, jak i pokrewnych kierunków humanistycznych, a także ekonomii (często łączy się dziś psychologię z ekonomią, choćby w badaniach nad jakością życia) w szybkim zapoznaniu się z odkryciami dokonanymi w określonej dziedzinie psychologii.1. Czy inni wiedzą lepiej, kim ja jestem?

O asymetrii w trafności spostrzegania siebie i innych

1.1. Spostrzeganie siebie i innych. Perspektywa atrybucyjna

1.1.1. Poznanie społeczne. Procesy spostrzegania społecznego

„Organizm jest biologiczną jednością, której wewnętrzna aktywność służy osiągnięciu stanu równowagi. Aby utrzymać swoje funkcje i ich równowagę, organizm zwraca się przede wszystkim do otoczenia, prowadząc z nim nieustającą wymianę towarów i usług . W środowisku organizm poszukuje przede wszystkim pola działania, terenu, na którym może się poruszać i działać zgodnie ze swoją strukturą. Jest on wrażliwy na te aspekty otoczenia, które mają podstawowe znaczenie dla jego funkcji życiowych” (Asch, 1952, s. 44–45; cyt. za: Moskowitz, 2009).

Przytoczony za Gordonem Moskowitzem (2009) cytat z książki wielkiego psychologa Solomona Ascha przekona każdego o niezbywalności ludzkiej potrzeby poznania otoczenia społecznego i – co istotne – siebie samego. Jednym z naszych pierwszych i ostatnich w życiu pytań jest pytanie „dlaczego?”. Z pewnością do końca nie znajdziemy na nie odpowiedzi (Łukaszewski, 2010), ale potrzeba własnej narracji dotyczącej rzeczywistości, gromadzenia faktów, odnajdowania przyczyn, tworzenia pętli skojarzeń i wniosków oraz ustawiczne poszukiwanie prawdy o świecie to właśnie motor napędowy naszego życia.

Dążenie do posiadania wiedzy jest jedną z najważniejszych ludzkich potrzeb. Na temat epistemologicznego podejścia do rzeczywistości wypowiadali się filozofowie: John Locke (1690/1955) i David Hume (1748/1955) opisywali trwałą ludzką skłonność do gromadzenia prostych idei oraz łączenia tych elementów, by wytworzyć bardziej złożoną wiedzę o otoczeniu. Dzięki wiedzy i strukturyzacji rzeczywistości mogą powstawać oczekiwania co do przyszłych zdarzeń. William James (1890/2002) nazwał to podejście pragmatyzmem, czyli dążeniem człowieka do praktycznego wykorzystywania wiedzy w celu podejmowania skutecznych działań.

Badacze od lat zadają sobie pytanie, dlaczego ta aktywność poznawcza człowieka jest aż tak ważna. Odpowiedź wydaje się prosta: stan czuwania ukierunkowuje myśli i działania na unikanie bodźców awersyjnych lub zbliżanie się do bodźców przyjemnych.

Gromadzenie wiedzy w trakcie procesu spostrzegania otoczenia społecznego pozwala na kategoryzację (np. Bruner, Goodnow, Austin, 1956; na przykład: człowiek w mundurze policyjnym to policjant) i szybkie podejmowanie decyzji o „zbliżaniu – unikaniu”. Kategoryzacja ułatwia także oszczędzanie energii na poznawanie „innego – nowego”. Ponadto wiedza daje poczucie kontroli (rozumiem, co się wokół mnie dzieje), a także poczucie skuteczności, które leży u podstawy dobrostanu i sprzyja unikaniu depresji (np. Lerner, 1980). Widać, że aktywność poznawcza ma wiele złożonych następstw.

Poznanie społeczne, do którego nawiązuje dalszy ciąg wywodu, dokonuje się dzięki procesowi spostrzegania społecznego. Do kolejnych etapów tego procesu należą: selekcja informacji (z natłoku bodźców wybieramy na przykład te dostępne, wyraziste, ważne), atrybucja (o tym poniżej) i kategoryzacja, wnioskowanie asocjacyjne (wnioskowanie na podstawie przypisanej komuś cechy o innych „związanych” z nią dyspozycjach; na przykład z tego, że dana osoba jest ładna wnioskujemy, że jest ona także empatyczna, miła, uprzejma i tak dalej) i na końcu integracja danych (na przykład według Normana Andersona jest to ważone uśrednianie wszystkich informacji o obiekcie społecznym). Dopiero po osiągnięciu ostatniego etapu możemy wypowiedzieć sąd o zjawisku społecznym lub innej osobie (Lewicka, 1985).

Ciąg dalszy w wersji pełnej

1.1.2. Procesy atrybucji

Dostępne w wersji pełnej

1.1.3. Kim jest aktor, a kim obserwator zdarzeń

Dostępne w wersji pełnej

1.1.4. Przyczyny asymetrii aktor – obserwator

Dostępne w wersji pełnej

1.1.5. Podsumowanie

Dostępne w wersji pełnej

1.2. Wpływ asymetrii atrybucyjnej aktora i obserwatora zdarzeń na proces spostrzegania siebie

1.2.1. Wiedza o sobie i wiedza o innych ludziach

Dostępne w wersji pełnej

1.2.2. Wpływ odchyleń od racjonalności na trafność spostrzegania siebie i innych

Dostępne w wersji pełnej

1.2.3. Kto widzi, że uległ iluzji: aktor czy obserwator?

Dostępne w wersji pełnej2. Leksykon prawidłowości psychologicznych

2.1. Jak powstał Przewodnik po zachowaniach społecznych

Dostępne w wersji pełnej

2.2. Leksykon prawidłowości psychologicznych

2.2.1. Prawidłowości oceniania i atrybucji

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

2.2.2. Prawidłowości procesu podejmowania decyzji

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

2.2.3. Inne prawidłowości procesu spostrzegania społecznego

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

2.2.4. Prawidłowości procesu rozpoznawania i przypominania informacji

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

2.2.5. Prawidłowości procesu rozwiązywania problemów

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

2.2.6. Prawidłowości i odchylenia od racjonalności w myśleniu logicznym (logical biases)

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

2.2.7. Prawidłowości dotyczące działań w świecie społecznym (social behavior laws)

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

2.2.8. Inne prawidłowości psychologiczne (psychological laws)

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej

Dostępne w wersji pełnej3. Kwestionariusze do pomiaru znajomości praw psychologicznych dotyczących samego siebie i innych

3.1. Pomiar trafności spostrzegania własnej i cudzej tendencyjności

Dostępne w wersji pełnej

3.2. Badanie: Trafność spostrzegania prawidłowości psychologicznych dotyczących samego siebie i innych

Dostępne w wersji pełnej

3.3. Sędziowanie prawidłowości psychologicznych

Dostępne w wersji pełnej

3.4. Kwestionariusze do pomiaru trafności rozpoznawania prawidłowości psychologicznych

Dostępne w wersji pełnej

3.5. Dobór prawidłowości ze względu na ich przystosowawczość i zdolność człowieka do samoregulacji. Metapoznanie jako rozpoznawanie własnych błędów

Dostępne w wersji pełnej