Dekada Solidarności. Łódź w latach 1980–1989 - ebook

Spis treści

Wykaz ważniejszych skrótów

Wstęp

Rozdział I. Łódzki sierpień

Jak się staje, to się dostaje

Tramwajarze dają przykład

Kto nie staje, nie dostaje

Rozdział II. Związek zawodowy czy ruch społeczny?

Rejestracja

Obiecujące początki

Związkowa prasa

Przeciw władzy

Wybory związkowe

„Marsz głodowy”

Narastający kryzys

Rozdział III. Solidarnościowa rewolucja

Roszady w strukturach władzy

Zmiany, zmiany...

Ferment na wyższych uczelniach

„Solidarne czekanie”

Strajk studencki

Rozdział IV. 13 Grudnia...

„Wojna z narodem”

Pierwsze próby oporu

Fala represji

Pomoc dla represjonowanych

Rozdział V. Barwy oporu

Formy protestów

Próby konsolidacji

Prasa podziemna

Satyra przeciw „wojnie”

Rozdział VI. Złudna normalizacja

Władza w rękach „triumwiratu”

Zmiany we władzach lokalnych

Pozorna stabilizacja

Czystki w prasie

Weryfikacja kadr w oświacie i na wyższych uczelniach

Nowy porządek

Protesty uliczne

Postawy społeczne

Rozdział VII. Inicjatywy władz stanu wojennego

Łódzki „Renesans”

„Grupa Ozimka” i jej „Warianty”

MKO – pod kontrolą MSW i SB

Rozdział VIII. W podziemiu nie tylko solidarnościowym

Regionalna Komisja Wykonawcza

Nowe podziały w łódzkim podziemiu „solidarnościowym”

Konfederacja Polski Niepodległej (KPN)

Łódzka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej

Solidarność Walcząca

Federacja Młodzieży Walczącej

Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS)

Rozdział IX. W dekadzie zastoju

Większy obszar – mniej mieszkańców

Społeczność łódzka w latach osiemdziesiątych

W kręgu władzy

Jak żyli łodzianie

Rozdział X. Działo się w Łodzi

Katastrofy na Retkini

Pierwszy polski „Oskar”

„Niewolnica Isaura”

Ojciec Święty w Łodzi

Pierwsze Targi „Interfashion”

„Imieniny Pietryny”

Tragiczny wypadek w ZPB im. Harnama

Rozdział XI. Miasto w budowie

„Pomnik każdej z naszych matek”

Niespełnione projekty

Większe inwestycje

Na nowych osiedlach

Rozdział XII. Życie kulturalne – nurt oficjalny i niezależny

Panorama łódzkich placówek kultury

Bojkot artystów

Kultura niezależna

Galeria Działań Maniakalnych

Niezależny ruch wydawniczy

Rozdział XIII. Łódź sportowa

Czas stagnacji czy sukcesów?

Lata chwały Widzewa

Sukcesy drużynowe i indywidualne

Plebiscyty na najlepszego sportowca

Rozdział XIV. Wokół okrągłego stołu i czerwcowych wyborów

U progu przełomu

„Poziomki” na rzecz jedności

Kampania wyborcza

Rozdział XV. Wybory ... i po wyborach

Roszady personalne w instancji łódzkiej PZPR

„Wakat” na stanowisku prezydenta miasta

Na drodze do jedności w „Solidarności”

Zakończenie

Bibliografia

Indeks osobowy

Spis fotografiiWykaz ważniejszych skrótów

AIPN – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

APŁ – Archiwum Państwowe w Łodzi

AUŁ – Archiwum Uniwersytetu Łódzkiego

CKD – Centrum Kliniczno-Dydaktyczne (AM)

CZMP – Centrum Zdrowia Matki Polki

CZSBM – Centralny Związek Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego

DTV – Dziennik Telewizyjny

FJN – Front Jedności Narodu

FMW – Federacja Młodzieży Walczącej

KK – Komisja Krajowa

KPN – Konfederacja Polski Niepodległej

KSS KOR – Komitet Samoobrony Społecznej Komitet Obrony Robotników

KW MO – Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej

ŁK – Łódzki Komitet

ŁKBO – Łódzki Kombinat Budownictwa Ogólnego

ŁWP – Łódzkie Wydawnictwo Prasowe

ŁZOG – Łódzkie Zakłady Obuwia Gumowego

ŁZON – Łódzki Zespół Oświaty Niezależnej

MKO – Międzyregionalna Komisja Obrony NSZZ „Solidarność”

MKOrg. – Międzyzakładowa Komisja Organizacyjna

MKS – Międzyzakładowy Komitet Strajkowy

MKZ – Międzyzakładowy Komitet Założycielski

MPK – Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne

MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MTP – Międzynarodowe Targi Poznańskie

NZS – Niezależne Zrzeszenie Studentów

PAN – Polska Akademia Nauk

PKS – Państwowa Komunikacja Samochodowa

PRON – Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego

PWSFTviT – Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna

PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

OKON – Obywatelski Komitet Ocalenia Narodowego

ROPCiO – Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela

RKK – Regionalna Komisja Koordynacyjna

RKO – Regionalna Komisja Organizacyjna

RKW – Regionalna Komisja Wykonawcza

RMP – Ruch Młodej Polski

RN m. Łodzi – Rada Narodowa m. Łodzi

RSM – Robotnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa

SD – Stronnictwo Demokratyczne

SKJ – Studencki Komitet Jedności

SZSP – Socjalistyczny Związek Studentów Polskich

TTZR – Tajny Tymczasowy Zarząd Regionu

TZR – Tymczasowy Zarząd Regionalny

UMŁ – Urząd Miasta Łodzi

WKO – Wojewódzki Komitet Obrony

WRON – Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego

WUBP – Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

WUSW – Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych

WZD – Walne Zebranie Delegatów

ZGK – Zjednoczenie Gospodarki Komunalnej

ZK – Zakład Karny

ZOD – Związkowy Ośrodek Dokumentacji przy ZR NSZZ „Solidarność” Region Ziemia Łódzka

ZPB – Zakłady Przemysłu Bawełnianego

ZPDz. – Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego

ZPP – Zakłady Przemysłu Pończoszniczego

ZMD – Związek Młodzieży Demokratycznej

ZMS – Związek Młodzieży Socjalistycznej

ZLP – Związek Literatów Polskich

ZOMO – Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej

ZR – Zarząd Regionu (Regionalny)

ZTK – Zakłady Tekstylno-KonfekcyjneUżycie w tytule prezentowanej monografii określenia „dekada Solidarności” ma swoje uzasadnienie. W latach osiemdziesiątych „Solidarność” odgrywała bardzo ważną rolę w życiu społeczno-politycznym i kulturalnym zarówno w wymiarze ogólnopolskim, jak i regionalnym, łódzkim. Jej wpływ był istotny, chociaż po części tylko poprzez fakt trwania. Opisywana dekada nie była w pełni jednorodnym okresem w dziejach najnowszych. Rozpoczęła się „rewolucją Solidarności”, która zaktywizowała społeczeństwo polskie i rozbudziła nadzieje na pokojową ewolucję systemu. Nadzieje te przekreśliła decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego. Rozpoczął się trudny etap w historii narodu, zakończony rozmowami przy „okrągłym stole” i – w konsekwencji nowej dynamiki sytuacji politycznej wiosną 1989 r. – pokojowym oddaniem władzy przez rządzącą dotąd partię komunistyczną.

Prezentowana praca oparta została przede wszystkim na materiale źródłowym zgromadzonym w archiwach łódzkich (Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi oraz w Związkowym Ośrodku Dokumentacji NSZZ „Solidarność” Region Ziemia Łódzka), które autor przejrzał w toku wieloletnich kwerend służących przygotowaniu prac poświęconych najnowszej historii Łodzi, a szczególnie podziemnej łódzkiej „Solidarności”. Literatura dotycząca dziejów Łodzi w latach osiemdziesiątych XX w. nie jest zbyt bogata i różnorodna. Brakuje całościowej monografii powojennej historii miasta. Luki tej nie wypełnia monografia pod redakcją Stanisława Liszewskiego1. Szersze zainteresowanie historyków budziły kwestie powstania i działalności NSZZ „Solidarność”, podejmowali je m.in. Krzysztof Lesiakowski2, Leszek Olejnik3, Leszek Próchniak4, Andrzej Czyżewski5 i Włodzimierz Domagalski6. Wydanych zostało kilka wartościowych publikacji na ten temat. O najnowszych dziejach Łodzi w jej różnych aspektach pisali także np. Małgorzata Golicka-Jabłońska7, Wiesław Puś8, Przemysław Waingertner9, jak też Adam Kraska, Michał Raduszewski i Przemysław Stępień. Opublikowane zostały m.in. edycje źródeł z cyklu przygotowanego przez Oddział Łódzki IPN10. Sięgnięto również do niezbyt licznych publikacji wspomnieniowych z tego okresu. Warto wśród nich odnotować publikacje Andrzeja Czumy, Adama Lewaszkiewicza, Krzysztofa Skiby oraz Andrzeja Terleckiego. W ramach cyklu wydawniczego „Pospolite ruszenie” łódzki IPN opublikował wspomnienia i relacje wielu działaczy, m.in. Andrzeja Słowika, Jerzego Kropiwnickiego, Longina Chlebowskiego, Marka Czekalskiego i Stefana Niesiołowskiego11. Redakcja „Kroniki Miasta Łodzi” wydała kilka zeszytów Biblioteki pt. „Bohaterowie trudnych czasów”, gdzie przedstawione zostały sylwetki niektórych znanych w środowisku łódzkim działaczy społecznych i politycznych. Ważnym źródłem wykorzystanym w prezentowanej pracy była prasa lokalna – przede wszystkim „Dziennik Łódzki” i „Odgłosy”. Pomocne były także „Roczniki Statystyczne” województwa łódzkiego. W niezbędnym zakresie sięgnięto do literatury odnoszącej się do najnowszych dziejów w skali ogólnokrajowej. Wśród nich należy wymienić zwłaszcza prace Antoniego Dudka, Jerzego Eislera, Andrzeja Friszke i Andrzeja Paczkowskiego12.

W strukturze prezentowanej monografii da się wyróżnić kilka najistotniejszych wątków tematycznych. Pierwszy z nich dotyczy zjawiska nazwanego popularnie „rewolucją Solidarności”. Omówione zostały tu kwestie przebiegu łódzkiego Sierpnia ’80 oraz zmiany życia miasta w następstwie owej „rewolucji”. Ze względu na wagę spraw związanych z sytuacją na wyższych uczelniach i znaczeniem strajku studenckiego ze stycznia–lutego 1981 r. zasadne wydawało się dokładniejsze przedstawienie tego problemu. Drugim wątkiem tematycznym są kwestie łączące się ze stanem wojennym w Łodzi. Omówiono jego wprowadzenie, różne formy oporu społeczeństwa wobec niego, inicjatywy „neosolidarności”. W trzeciej części zaprezentowane zostały niektóre przejawy życia społeczno-kulturalnego Łodzi, niezależnego i oficjalnego, oraz sport. W rozdziale Zdarzyło się w Łodzi zaprezentowano wybrane (zdaniem autora najważniejsze) wydarzenia w okresie dekady, w tym m.in. wizyta Ojca Świętego w Łodzi, katastrofy na Retkini czy spotkanie z bohaterami brazylijskiego „tasiemca” o niewolnicy Isaurze. W rozdziale W dekadzie zastoju scharakteryzowano kwestie struktury przestrzennej miasta, problemów demograficznych, kłopoty zaopatrzeniowe. Jeden z rozdziałów tej części pracy dotyczy spraw inwestycyjnych, a także problemów budownictwa mieszkaniowego. Ostatni fragment monografii nazwać można U progu przełomu. Omówiono tu funkcjonowanie różnych środowisk opozycyjnych w końcu dekady lat osiemdziesiątych oraz przygotowania do wyborów z 4 czerwca 1989 r. i ich wyniki. Klamrą zamykającą są rozważania o sytuacji powyborczej, sporach wokół wyboru prezydenta miasta jesienią 1989 r. i wydarzeń z przełomu 1989 i 1990 r., kończących podziały organizacyjno-ideowe w łódzkiej „Solidarności”.

Publikowane w tej monografii zdjęcia pochodzą z trzech najważniejszych źródeł. Szereg edytowanych ilustracji znajduje się zbiorach Związkowego Ośrodka Dokumentacji NSZZ „Solidarność” Region Ziemia Łódzka (za pomoc w ich selekcji i udostępnieniu podziękowania należą się panu Henrykowi Marczakowi). Swoje zasoby zechciał też udostępnić red. Janusz Kubik, przez wiele lat fotoreporter prasy łódzkiej (głównie „Expressu Ilustrowanego”). Niektóre zdjęcia pochodzą ze zbiorów prywatnych Tadeusza Czechowicza, Krzysztofa Lesiakowskiego, Henryka Marczaka, Wiesława Urbańskiego i autora.

Prezentowana monografia zapewne nie zaspokoi wszystkich oczekiwań czytelników spragnionych wiedzy o latach osiemdziesiątych XX w., szukających odpowiedzi na swoje pytania. Żyje nadal wiele osób pamiętających tamte czasy i w związku z tym posiadających własną, subiektywną wizję ówczesnej rzeczywistości. Praca jest próbą przybliżenia wybranych zagadnień życia społeczno-politycznego i kulturalnego miasta w tamtych latach. Jak każdy wybór może budzić przeróżne kontrowersje i wątpliwości. Zainicjowanie przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego publikacji cyklu prac z powojennej historii Łodzi wychodzi naprzeciw wielkiemu zainteresowaniu najbliższą nam historią. Prace te będą przyczynkiem do pełniejszego poznania naszych najnowszych dziejów i inspiracją do dalszych badań.Fot. 2. Okolicznościowe wydawnictwo podziemnej „Solidarności” MPK (zbiory L. Olejnika)

Jak się staje, to się dostaje

Wydarzenia sprzed blisko 40 lat często nazywane są „rewolucją Solidarności”13. Określenie to nawiązuje do oficjalnego stanowiska kierownictwa nowego ruchu społeczno-zawodowego – NSZZ „Solidarność”, wyrażonego w referacie sprawozdawczym Komisji Krajowej na I Zjeździe Związku we wrześniu 1981 r.

Bezpośrednią przyczyną wystąpień strajkowych w Polsce latem 1980 r. były wprowadzone przez władze podwyżki cen niektórych artykułów żywnościowych poprzez przesunięcie ich do kategorii produktów objętych tzw. cenami komercyjnymi. Odpowiedzią na to były pojedyncze strajki w różnych regionach kraju wybuchające od 1 lipca, m.in. w Ursusie, Sanoku, Tarnowie, Tczewie, Mielcu i we Włocławku. Większy zasięg miały protesty na Lubelszczyźnie rozpoczęte 8 lipca. Najpierw zastrajkowali pracownicy WSK „PZL-Świdnik”, następnie jednej ze stacji „Polmozbytu” w Lublinie. W następnych dniach prace przerwały duże zakłady pracy regionu. Apogeum tej fali nastąpiło 18 lipca, kiedy to strajkowało około 18 tys. osób w 79 zakładach pracy. Pojedyncze strajki na Lubelszczyźnie trwały do 24 lipca. Władze, zaskoczone protestami, przyjęły metodę ich wygaszania przez zaspokajanie żądań ekonomicznych. Przynosiło to doraźne efekty w poszczególnych ośrodkach, jednak prowadziło do rozszerzania się fali strajków (jak mówiono oficjalnie „przerw w pracy”) na cały kraj.

Fot. 3. Dodatek nadzwyczajny „Solidarności Ziemi Łódzkiej” (nr 14 z 26 sierpnia 1981 r.), wydany w pierwszą rocznicę „łódzkiego Sierpnia” (zbiory L. Olejnika)

Na początku sierpnia 1980 r. doszło do kilku krótkotrwałych strajków w Łodzi. Wśród ówczesnych postulatów przeważały żądania dotyczące płac, jak też spraw socjalno-bytowych. W dniu 4 sierpnia 1980 r. doszło do strajku części nocnej zmiany w ŁZPB im. Obrońców Pokoju. Podjęto próbę kolportażu nielegalnych wydawnictw, m.in. „Robotnika”. W kilka dni później, między 11 a 15 sierpnia, doszło do strajków w różnych przedsiębiorstwach, np. w Przędzalni Czesankowej „Arelan”, Miejskim Przedsiębiorstwie Oczyszczania (MPO), Zakładach Tekstylno-Konfekcyjnych „Teofilów”, ZPB im AL, Łódzkich Zakładach Papierniczych, Łódzkim Kombinacie Budowy Domów – Zachód, Łódzkim Kombinacie Budowlanym „Południe” oraz Fabryce Igieł i Części do Maszyn Dziewiarskich „Famid”14. Bywały też sytuacje, że do zatrzymania maszyn nie dochodziło, ale załoga przekazywała kierownictwu swoje postulaty. Domagano się głównie podwyżek płac, poprawy zaopatrzenia i różnych zmian w funkcjonowaniu poszczególnych firm. Nierzadko żądania – szczególnie płacowe – były spełniane pod groźbą strajku. Panowała napięta sytuacja. Kolejne przestoje i strajki nie miały szerokiego zasięgu, toczyły się niezależnie od siebie i szybko były likwidowane. Jednakże robotnicy dostrzegli, że „jak się staje – to się dostaje”, toteż likwidacja jednego konfliktu pociągała za sobą następne15.

W dniu 15 sierpnia 1980 r. „Dzienniku Popularnym” zamieszczono informację PAP o „zakłóceniach w rytmie pracy w niektórych przedsiębiorstwach”. W publikacji tej podano, że:

„W niektórych zakładach i przedsiębiorstwach mają miejsce przerwy w pracy, w czasie których wysuwane są postulaty płacowe, a także dotyczące norm i organizacji pracy oraz zaopatrzenia. W tych dniach miały miejsce częściowe zakłócenia komunikacji miejskiej w Warszawie. W środę i czwartek (13 i 14 sierpnia) przerwy w pracy, utrudniające normalny tok produkcji, miały miejsce w zakładach przemysłu lekkiego w Aleksandrowie Łódzkim »Sandra«, »Teofilowie« i na wydziałach Stoczni Gdańskiej”.

Jak pisano w komentarzu do tej agencyjnej wiadomości: „Przerwy w pracy napawają troską, utrudniają bowiem i tak już niełatwą sytuację gospodarczą, zmniejszają rozmiary produkcji towarów i usług, które są nam wszystkim potrzebne, których poszukujemy w sklepach. Wiele spośród podejmowanych w toczących się dyskusjach spraw można załatwić i załatwia się w samych zakładach pracy. Niektóre słuszne postulaty są spełniane, inne wymagają dokładnej analizy, a jeszcze inne, pomimo ich ważności, dziś już, a może i jutro – nie będą mogły być załatwione, gdyż nas po prostu na to dziś nie stać”16.

Takie „konstruktywne” rady w propagandzie prasowej nie mogły już wtedy uspokoić nastrojów, wygasić fali narastających w kraju różnego rodzaju form protestu środowisk pracowniczych. W tej sytuacji kluczowe znaczenie miały wydarzenia na Wybrzeżu, gdzie 14 sierpnia 1980 r. doszło do strajków w Stoczni im. Lenina w Gdańsku i w innych zakładach, a od 21 sierpnia trwał strajk powszechny. Jednym z kluczowych postulatów strajkujących było żądanie akceptacji przez władze niezależnych związków zawodowych. Wkrótce rozmowy ze strajkującymi podjęła komisja partyjno-rządowa pod przewodnictwem wicepremiera Mieczysława Jagielskiego.

Wydarzenia na Wybrzeżu silnie oddziaływały na nastroje społeczne w różnych regionach kraju, także na zakłady pracy w Łódzkiem. W okolicznościowej publikacji „Solidarności Ziemi Łódzkiej” w pierwszą rocznicę „łódzkiego Sierpnia” pisano na ten temat: „Nowa sytuacja wytworzyła się po 14 sierpnia, kiedy to rozpoczął się strajk w Gdańsku pod zupełnie nowymi w historii PRL hasłami. Do mieszkańców Łodzi, pomimo blokady w środkach przekazu, zaczęły docierać najrozmaitszymi kanałami informacje o tym co się dzieje na Wybrzeżu. Społeczeństwo dosyć prędko zorientowało się, że toczy się walka o rzeczy wielkiej wagi”17.

Tramwajarze dają przykład

Przełomowe znaczenie dla rozwoju sytuacji społeczno-politycznej w Łodzi miało rozpoczęcie strajku komunikacji miejskiej (MPK). W firmie tej panowało duże niezadowolenie z poziomu zarobków, które wprawdzie były wyższe o 14% od średniej pensji w gospodarce narodowej, ale zarazem w ocenie pracowników niższe o 30% od tych, które otrzymywali pracownicy komunikacji miejskiej w Warszawie. W tej sytuacji jedna z pierwszych petycji, podpisanych 22 sierpnia 1980 r. przez pracowników Zakładu Transportu i Sprzętu MPK, dotyczyła właśnie podwyżki zarobków. Być może te żądania części załogi MPK zostały zbagatelizowane przez kierownictwo przedsiębiorstwa. W konsekwencji kilka dni później – 25 sierpnia – w Zakładzie Transportu i Sprzętu MPK doszło do kilkugodzinnego strajku, pojawiły się także ulotki zapowiadające spotkanie z kierownictwem firmy w dniu następnym. Od rana 26 sierpnia strajk zaczął ogarniać całe MPK. Wielu motorniczych znalazło w swoich kabinach ulotki, zamieszczone tam przez Andrzeja Trautmana (pracownika MPK), zawierające wezwania do strajku18. Skutkiem tego przed południem w mieście stanęła komunikacja miejska (autobusy i tramwaje). Wyłoniły się dwa ośrodki, które odgrywały wiodącą rolę w organizowaniu akcji protestacyjnej. Były to zajezdnia autobusowa przy ul. Limanowskiego i zajezdnia tramwajowa przy ul. Kraszewskiego. Bezskuteczność podejmowanych rozmów z kierownictwem przedsiębiorstwa oraz z przedstawicielami władz administracyjnych i partyjnych miasta przyspieszyła decyzję o powołaniu 26 sierpnia 1980 r. Komitetu Strajkowego w MPK. Liczył on 14 osób. Przewodniczącym KS był Andrzej Słowik, wiceprzewodniczącymi zostali Ryszard Stachurski i Janusz Kowalski, szefem ochrony – Longin Chlebowski, sekretarzem – Zbigniew Rybarkiewicz, a członkami m.in. Stefan Drab i Andrzej Trautman19.

Fot. 4. Andrzej Słowik – przywódca strajku w MPK (zbiory ZOD)

Rozpoczęcie strajku komunikacji miejskiej w Łodzi prasa lokalna skomentowała w następnym dniu znamiennym tytułem artykułu w „Dzienniku Popularnym” – Utrudnienie dla ludzi i normalnego życia miasta. Pisano tam m.in.: „Wczoraj w Łodzi przerwali pracę kierowcy autobusów i motorniczowie. Stworzyło to w naszym mieście dokuczliwość dla setek tysięcy mieszkańców, pozbawiając ich możliwości dojazdu do pracy i powrotu z niej. W szczególnie trudnej sytuacji znalazły się matki wożące swe dzieci do zakładowych żłobków i przedszkoli ”20.

Z publikacji tej, jak i innych, pobrzmiewają apele o rozsądek, rozwagę, dialog. Trudno dostrzec sympatię dla strajkujących. Prasa starała się akcentować trudności i uciążliwości, jakie spowodował strajk MPK. Z innego artykułu cytowanego wydania „Dziennika Popularnego” czytelnicy mogli jednak dowiedzieć się o najważniejszych problemach w rozmowach między komisją rządową a gdańskim MKZ. Przyznawano, że główna różnica stanowisk zarysowała się odnośnie do struktury ruchu związkowego. MKS wysuwał postulat powołania odrębnych związków zawodowych, natomiast komisja rządowa dążyła do reorganizacji związków, aby „stały się one w pełni samorządną organizacją, głęboko związaną z potrzebami załóg i konsekwentnie broniącą ich interesów i praw”21.

W kolejnych dniach strajk w MPK był kontynuowany. Rozmowy z dyrekcją nie przynosiły rozwiązania konfliktu. Do uspokojenia nie przyczyniała się lokalna prasa (szczególnie partyjny organ „Głos Robotniczy”), w której publikowano artykuły eksponujące problemy, jakie mieszkańcom sprawił strajk MPK.

Kto nie staje, nie dostaje

W Łodzi i województwie miejskim łódzkim w dniach 27–29 sierpnia do strajku przyłączyły się kolejne zakłady pracy, m.in. ZPB im. Marchlewskiego, ZPB im. Dzierżyńskiego, ZPDz. „Olimpia”, ZPP „Zenit”, III Oddział PKS (niektóre podejmowały pracę i ponownie ją przerywały)22. Kolportowano ulotki O co walczą robotnicy Wybrzeża? oraz instrukcję Jak strajkować. Obok postulatów socjalno-bytowych pojawiły się hasła solidarności ze strajkującymi w Trójmieście. Załogi strajkującego MPK i PKS uznały żądania stoczniowców za własne. Szacuje się, że w strajkach w dniach 4–31 sierpnia 1980 r. brało w województwie łódzkim udział 30–40 tys. osób z około 60 zakładów pracy23.

Popularność zyskiwały hasła: „kto nie staje, nie dostaje”24. Podtrzymywało to nastroje strajkowe. Informacje z 30 sierpnia o podpisaniu porozumienia w Szczecinie i wieści o finalizacji rozmów w Gdańsku uspokoiły nieco atmosferę w Łodzi. Ponadto dzień 30 sierpnia władze ogłosiły wolną sobotą. Tę fazę konfliktu społecznego zamyka relacja telewizyjna w następnym dniu – z podpisania porozumienia w Gdańsku. Telewidzowie oglądali po raz pierwszy przywódcę strajku w Stoczni Gdańskiej Lecha Wałęsę, który przy okazji podpisania ugody MKS z władzą oświadczył, że „dogadaliśmy się jak Polak z Polakiem, bez użycia siły, tylko i wyłącznie w rozmowach, pertraktacjach, z małymi ustępstwami i tak zawsze powinno być”. Również w tym dniu w godzinach popołudniowych podpisane zostało porozumienie między dyrekcją ZGK w Łodzi, dyrekcją MPK i KZ PZPR MPK a zakładowym komitetem strajkowym. Na mocy uzgodnień strajk komunikacji miejskiej w Łodzi miał się zakończyć o godz. 21.00, a o północy z 31 sierpnia na 1 września 1980 r. ponownie wyjechały z zajezdni łódzkie tramwaje i autobusy linii nocnych25.

Część społeczeństwa Ziemi Łódzkiej z aprobatą przyjęła podpisanie porozumień społecznych. W „Dzienniku Popularnym” z 1 września 1980 r. nad winietą zamieszczono hasło: „Zwyciężył rozsądek, polityczna dojrzałość i dobra wola”. W innym tytule umieszczonym na pierwszej stronie wspomnianej edycji lokalnego dziennika czytamy: „Załogi Wybrzeża przystąpiły do pracy. Z ulgą i zadowoleniem przyjęło całe społeczeństwo osiągnięte porozumienie”.

W pierwszej dekadzie września w wielu łódzkich zakładach pracy doszło do drugiej fali strajkowej. Zakłady zgłaszały postulaty płacowe i inne dotyczące funkcjonowania ich przedsiębiorstw. Żądania podwyżek podyktowane były obawami, aby nie dostać mniej niż ci, którzy strajkowali w sierpniu. Pojawiły się też postulaty o charakterze politycznym, m.in. żądano rozliczenia władz partyjnych i administracyjnych z ich prywatnych majątków, podania do publicznej wiadomości listy osób, które dopuściły do zaistnienia krytycznej sytuacji w kraju oraz wyciągnięcia wobec nich konsekwencji, żądano też wolności słowa w prasie, radiu i telewizji, ograniczenia eksportu węgla i mięsa, jak również zlikwidowania sklepów dla osób i grup uprzywilejowanych. W Łodzi w tym okresie strajkowali m.in. pracownicy: „Polmatex-Wifama”, ZPB im. S. Kunickiego, ŁZOG „Stomil”, Fabryki Koronek „Fako”, WZPB im. 1 Maja, ZTK „Teofilów”, Fabryki Kotłów i Radiatorów „Fakora”, Fabryki Transformatorów i Aparatury Elektrycznej „Elta”, ZPS „Skogar”, Wytwórni Sprzętu Mechanicznego PZL. Pracę przerwały też niektóre zakłady w województwie26. Szacuje się, że we wrześniowych strajkach w 21 zakładach pracy województwa łódzkiego brało udział około 20 tys. osób27.------------------------------------------------------------------------

1 Łódź. Monografia miasta, red. S. Liszewski, Łódź 2009.

2 Por. np. Łódzki strajk studencki. Styczeń – luty 1981. Spojrzenie po latach, red. K. Lesiakowski, Łódź 2014.

3 L. Olejnik, Drogi i meandry. Z dziejów podziemnej łódzkiej „Solidarności”, „Kronika Miasta Łodzi” 2005, nr 4; tenże, NSZZ „Solidarność” w Łodzi – powstanie i główne kierunki działalności w latach 1980–1981, Opozycja i opór społeczny w Łodzi 1956–1981, red. K. Lesiakowski, Warszawa 2003; tenże, Podziemne struktury NSZZ „Solidarność” w regionie Ziemia Łódzka w latach 1981–1989, Solidarność podziemna 1981–1989, red. A. Friszke, Warszawa 2006.

4 L. Próchniak, NSZZ „Solidarność” Region Ziemia Łódzka, Solidarność 1980–1989, t. 4, Polska zachodnia, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010; tenże, Ziemia łódzka i sieradzka, Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. A. Dudek, Warszawa 2003.

5 A. Czyżewski, Federacja Młodzieży Walczącej w Łodzi – zarys problematyki, Federacja Młodzieży Walczącej 1984–1990, Warszawa 2015.

6 W. Domagalski, Kartki Trautmana. Strajk w MPK i powstanie łódzkiej Solidarności, Łódź 2005.

7 M. Golicka-Jabłońska, Ojciec Stefan SJ, Łódź 2006.

8 W. Puś, Zarys historii Uniwersytetu Łódzkiego 1945–2015, Łódź 2015.

9 P. Waingertner, Włodarze województwa łódzkiego, Łódź 2014.

10 Por. NSZZ „Solidarność” w Regionie Łódzkim w dokumentach Służby Bezpieczeństwa 1980–1981, wstęp, wybór i oprac. S. Pilarski, R. Rabiega, Warszawa–Łódź 2010; Stan wojenny w Regionie Łódzkim w dokumentach Służby Bezpieczeństwa, wstęp R. Rabiega, wybór i oprac. M. Kopczyński, R. Rabiega, Warszawa–Łódź 2008.

11 Pospolite ruszenie. Relacje działaczy i współpracowników „Solidarności” w Łodzi 1980–1981, oprac. L. Próchniak, M. Przybysz, S. M. Nowinowski, M. Zapolska-Downar, A. Czyżewski, Łódź 2011.

12 A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988–1990, Kraków 2004; J. Eisler, Siedmiu wspaniałych. Poczet I sekretarzy KC PZPR, Warszawa 2014; A. Friszke, Rewolucja Solidarności, Kraków 2014; A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, Warszawa 2005 (i kolejne wydania); tenże, Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006.

13 Terminu tego użył w tytule swej monografii znawca dziejów „Solidarności” – prof. Andrzej Friszke. Por. A. Friszke, Rewolucja Solidarności, Kraków 2014.

14 L. Próchniak, NSZZ „Solidarność” Region Ziemia Łódzka, Solidarność, t. 4, Polska zachodnia, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010, s. 106–109.

15 K. Lesiakowski, P. Ossowski, Niepokorni w MPK. Strajki komunikacji miejskiej 1946, 1947, 1980, Łódź 2011, s. 138–139.

16 Zakłócenia w rytmie pracy, „Dziennik Popularny”, nr 176, 15–17.08.1980, s. 1.

17 Łódzki sierpień, „Solidarność Ziemi Łódzkiej. Dodatek nadzwyczajny”, nr 14, 26.08.1981, s. 1.

18 W. Domagalski, Kartki Trautmana. Strajk w MPK i powstanie łódzkiej Solidarności, Łódź 2005, s. 43.

19 B. Czuma, Łódzka „Solidarność” 1980–1981, Łódź 2010, s. 15.

20 Utrudnienia dla ludzi i normalnego życia miasta, „Dziennik Popularny”, nr 184, 27.08.1980, s. 1.

21 Z rozmów pomiędzy komisjami rządowymi a przedstawicielami strajkujących, „Dziennik Popularny”, nr 184, 27.08.1980, s. 1.

22 NSZZ „Solidarność” w Regionie Łódzkim w dokumentach Służby Bezpieczeństwa 1980–1981, wstęp, wybór i oprac. S. Pilarski, R. Rabiega, Warszawa–Łódź 2010, s. 7–11.

23 L. Próchniak, NSZZ „Solidarność” Region Ziemia Łódzka…, s. 112.

24 S. Dzięcielska-Machnikowska, G. Matuszak, Czternaście łódzkich miesięcy. Studia socjologiczne sierpień 1980 – wrzesień 1981, Łódź 1984, s. 15.

25 Tramwaje i autobusy wyruszyły na miejskie trasy, „Dziennik Popularny”, nr 187, 1.09.1980, s. 5.

26 S. Dzięcielska-Machnikowska, G. Matuszak, Czternaście łódzkich miesięcy…, s. 16–17.

27 L. Próchniak, NSZZ „Solidarność” Region Ziemia Łódzka…, s. 114.