Dezorientacje. Antologia polskiej literatury queer - ebook

Kilka słów wstępu do drugiego wydania

_Antologia polskiej literatury queer_ ukazała się na przełomie stycznia i lutego 2021 roku i – ku naszemu zdziwieniu oraz naszej wielkiej radości – w ciągu trzech–czterech tygodni zniknęła z półek księgarni. I choć książki miewają swoje historie (ta również ją oczywiście ma), to takie przygody rzadko zdarzają się publikacjom akademickim. Ciągle istniała możliwość zakupu e-booka, ale w przypadku _Dezorientacji_, książki, dla której materialna forma od początku miała duże znaczenie, to nie była najlepsza opcja. Pojawiła się paląca potrzeba wznowienia, którą postanowiliśmy zaspokoić. Zaproponowaliśmy drugie wydanie – poprawione i, na co chcielibyśmy zwrócić uwagę, poszerzone.

Szybko okazało się bowiem, że antologia, także dzięki swojej materialnej szacie, wpisując się naturalnie w topos księgi – jest w istocie księgą nieskończoną, stale otwartą na uzupełnienia i adnotacje, zachęcającą osoby czytające do tworzenia własnych, jak się wyraził jeden z recenzentów, „intymnych kolekcji” i „prywatnych suplementów”. Wierzymy, że antologia ta będzie się stale rozrastać, nie tylko dlatego, że wciąż powstają nowe fascynujące teksty literackie, które moglibyśmy określić mianem queer, lecz także dlatego, że osoby czytające coraz chętniej i odważniej rewidują dzieła składające się na korpus literatury narodowej, odczytując queerowe wątki, znaki, postaci czy wydarzenia. Idąc tym tropem, postanowiliśmy uzupełnić antologię o kilka ważnych głosów i zachęcić osoby czytające do dalszych poszukiwań.

Zmiany poczynione w drugim wydaniu – poza korektą literówek i dodaniem kilku nowych pozycji bibliograficznych – nastawione są głównie na przyszłość: z tekstów literackich niczego nie usuwamy, a jedynie dodajemy, ponieważ polska literatura queer znakomicie się rozwija. Dołączamy do tomu fragment powieści Jana Parandowskiego _Król życia_ z 1930 roku. Z najnowszej poezji w antologii umieszczamy wiersze Patrycji Sikory, Szymona Żuchowskiego i Marcina Niewirowicza, z prozy – fragmenty opowiadania Kai Malanowskiej o niedawno zmarłej Kim Lee, powieści Doroty Kotas i (z uwagi na coraz ciekawsze osiągnięcia literatury popularnej) Elżbiety Cherezińskiej. Eseistykę wzbogacają natomiast fragmenty szkicu Izabeli Morskiej o _Białej Róży_ Narcyzy Żmichowskiej – w ten sposób uzupełniamy istotny ciąg tekstów dotyczących pierwszej w polskiej kulturze wyrazistej tradycji queerowej, która konstruuje się właśnie wokół postaci Żmichowskiej i rozpoczyna _Poganką_.

W związku z tym, że literatura queer pisze dzisiaj swój nowy rozdział, postanowiliśmy nieco wykroczyć poza przyjętą w pierwszym wydaniu datę końcową kwerendy i zaprezentować także teksty powstałe po 2018 roku. Utwory są ułożone w porządku chronologicznym. Zdecydowaliśmy jednak pozostawić nienaruszoną ramę kompozycyjną z pierwszego wydania, umieszczając na końcu fragment sztuki Jolanty Janiczak, a tym samym przywołując symboliczny rok 2018, który oznacza jednocześnie stulecie odzyskania państwowości przez Polskę i stulecie uzyskania praw wyborczych przez kobiety w Polsce.

Pierwsze wydanie _Dezorientacji_ spotkało się z bardzo ciepłym rezonansem krytycznym w postaci szkiców, wpisów, notek, podcastów – zarówno w mediach tradycyjnych, jak i elektronicznych. Niewykluczone bowiem, że antologia bardzo precyzyjnie trafiła w swój czas, wskazując – pomimo coraz bardziej niebezpiecznego, wyraźniejszego i rosnącego politycznego wykorzystania homo- i transfobii – że queerowa tradycja w polskiej literaturze i kulturze istnieje i nigdy nie była marginesem. Jak napisała jedna z recenzentek _Dezorientacji_: „Queer jest dzisiaj humanizmem”. Tak właśnie.

AA, TK, BW

M. Skucha, _Z ukrycia_, „Dwutygodnik” 2021, nr 301, .

O _Dezorientacjach_ pisali, dyskutowali i nagrywali m.in.: Dezydery Barłowski, Kinga Dunin, Arleta Galant, Przemysław Górecki, Łukasz Kaźmierczak / Łucja Kuttig, Renata Lis, Witold Mrozek, Michał Nogaś, Magdalena Pawłowska, Mateusz Skucha, Justyna Sobolewska, Wojciech Szot, Marcin Wilk.

R. Lis, _Macie swoich odmieńców_, „Polityka” 2021, nr 10, s. 84.Franciszek Karpiński

(1741–1825)

Jeden z czołowych poetów i myślicieli polskiego oświecenia, przedstawiciel sentymentalizmu w liryce, autor słynnych sielanek o tematyce miłosnej (na przykład _Laura i Filon_) i popularnych pieśni religijnych (na przykład _Kiedy ranne wstają zorze_, _Bóg się rodzi_). Debiutował zbiorem wierszy wydanym w 1780 roku pt. _Zabawki wierszem i przykłady obyczajne_. Jego dzieła wywarły ogromny wpływ na twórczość przedstawicieli pokolenia romantycznego.

Do przyjaciela

Ty jeden umiesz łzy z oczu ocierać,

Ty strapionemu sercu folgę czynić.

Od ciebie można zarówno odbierać,

Czyli chcesz chwalić, czyli za co winić.

Na twoim łonie zasnąć mi najmilej;

I twoja rada najlepiej posili.

Na równe części los mój z tobą dzielę,

Ty jeden wchodzisz w skrytość mego ducha.

Razem się z tobą smucę czy weselę;

Ciebie uparta nawet skłonność słucha.

Twój rozum moją popędliwość trzyma,

Takim byś miał być, ale cię nikt nie ma.

Przyjaciółki nieszczęśliwe

Gdy się twa dusza z moją jednoczyła,

jam czuła zaraz, jak smutek mniej władał;

miejsce to całe przyjaźń zastąpiła

i goi rany, co mi tamten zadał.

Przyjaźni, darze łaskawego nieba,

ty jedna ludzi wspierasz ręką szczerą!

Mnie, której z trosków umrzeć dawno trzeba,

żal jeszcze życia dla ciebie, Temiro.

Do Przyjaciela

Na tym tu miejscu z wami ja żyłem,

Z wami tu wodę Niemnowną piłem,

Też same brzegi, też same ściany,

Gdzie was kochając, byłem kochany.

Ściśnij mnie, Filon, wzajem ściśnięty,

Śpiewajmy słodycz Przyjaźni świętej.

Za co mi stanie! że mówię śmiało,

„Nic mnie od ciebie nie oderwało”.

Ktoś kłóci ludzi, ktoś miasta wali,

My się w zaciszu stale kochali.

Ściśnij mnie, Filon, wzajem ściśnięty,

Śpiewajmy słodycz Przyjaźni świętej.

Niech mi tu twardy kamień postawią,

Którego późne lata nie strawią;

Na nim dam napis niestarty wiekiem:

„Dwóch ludzi było jednym człowiekiem”.

Ściśnij mnie, Filon, wzajem ściśnięty,

Śpiewajmy słodycz Przyjaźni świętej.

Pieśń przyjacielska przy kielichu

Niechaj kto wzdycha do zbytków,

Jest coś droższego od złota;

Nie żądam wielkich pożytków,

Niech żyje przyjaźń i cnota!

Tu myśli nasze mieszamy

W napoju, który pijemy,

Jednego człeka składamy,

Bo jedną duszą żyjemy.

To u mnie pierwsza przewaga,

Kochać się, to pierwsza rada:

Przyjaźnią wszystko się wzmaga;

Niezgodą wszystko upada.

Niech kłótnia szuka swej zguby!

Nam ręka z ręką się łączy,

Oto przyjacielskie śluby,

Które śmierć chyba zakończy.

Źródło

Karpiński Franciszek, _Dzieła wierszem i prozą_, t. I, Warszawa 1806, s. 194, 230 – 231; tenże, _Wiersze zebrane_, cz. 1, oprac. T. Chachulski, Warszawa 2005, s. 68 – 69, 162.Utwór zamieszczony w tomie pt. _Zabawki wierszem i przykłady obyczajne_ (1780). Wiersz ten w całości cytuje Jan Czeczot w liście do przyjaciela, Adama Mickiewicza, z 6 października 1819 roku, zwracając się do poety słowami: „O, gdybym ja mógł z ciebie, miły dla mnie, drogi Adamie, takiego przyjaciela! Cóżbym nie dał za to!… Wszystkim bym cię życiem moim chciałbym zjednać dla siebie…”. Mickiewicz odpowiedział Czeczotowi również cytatem z wiersza Karpińskiego, zob. przyp. 7, s. 83.

Wiersz opublikowany w zbiorze pt. _Zabawki wierszem i prozą_ (t. IV, 1783).

Temira – obok Laury jedna z bohaterek sielanek Karpińskiego. W sentymentalnym świecie poezji tego twórcy przyjaźń jednopłciowa jest jedynym wytchnieniem i trwałą pociechą w niestałej miłości heteroseksualnej, która przysparza cierpień i rozterek serca. Dlatego Karpiński poświęca jednopłciowej przyjaźni wiele uwagi, stawiając ją w opozycji do zmienności uczuć cechującej związki mieszane. Do tej wizji przyjaźni będą odwoływać się przedstawiciele młodszego pokolenia romantyków, między innymi Adam Mickiewicz i Jan Czeczot.

Wiersz z tomu I _Dzieł wierszem i prozą_ (1806).

Z Niemna.

Filon (z gr. przyjaciel) – imię pasterza i bohatera sielanek Franciszka Karpińskiego, w tym najbardziej znanej pt. _Laura i Filon_.

Wers ten cytuje Adam Mickiewicz w słynnym liście o przyjaźni z 25 października 1819 roku (zob. A. Mickiewicz, _„Trzeba by było osobną stworzyć płeć dla przyjaciół, jak jest dla miłości” (List do Jana Czeczota z 25 października 1819 roku)_, s. 90 – 91), odpowiadając na wspomniany wyżej list Jana Czeczota.

Wiersz z tomu I _Dzieł wierszem i prozą_.

W dawnych czasach osoby darzące się serdecznymi uczuciami często deklarowały wzajemną przyjaźń, składając śluby przyjaźni w formie przysięgi. Ślubowanie przyjaźni przybrało czasem w kulturze ludowej postać formalną znaną pod nazwą pobratymstwa lub posiestrzenia. Podobne „przyjacielskie śluby” złożyli sobie Adam Mickiewicz i Jan Czeczot.