Dietetyka. Kompendium - ebook

AUTORZY

dr n. med. EDYTA ADAMSKA-PATRUNO

Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii
i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim

Centrum Badań Klinicznych

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr hab. n. o zdr. MONIKA BĄK-SOSNOWSKA

Zakład Psychologii

Katedra Nauk Społecznych i Humanistycznych

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

mgr JAGODA BESTER

Centrum Psychodietetyki i Leczenia
Zaburzeń Odżywiania „Przemiana” w Katowicach

mgr URSZULA BORKOWSKA

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr MARTA JASTRZĘBSKA-MIERZYŃSKA

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr ANNA MAŁGORZATA JURCZUK

Poradnia Leczenia Żywieniowego

II Klinika Chirurgii Ogólnej i Gastroenterologicznej

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr BARBARA KIEŁCZEWSKA

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

prof. dr hab. n. med. ELŻBIETA MACIORKOWSKA

Zakład Medycyny Wieku Rozwojowego
i Pielęgniarstwa Pediatrycznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

prof. dr hab. n. med. LUCYNA OSTROWSKA

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. med. IZABELA ROSZKO-KIRPSZA

Zakład Medycyny Wieku Rozwojowego
i Pielęgniarstwa Pediatrycznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. o zdr. JOANNA SMARKUSZ-ZARZECKA

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. med. EWA STEFAŃSKA

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. o zdr. HANNA STOLIŃSKA

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego – współpraca

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. o zdr. DIANA WASILUK

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr KATARZYNA WITCZAK-SAWCZUK

Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

lek. MAGDALENA ZAKRZEWSKA

Zakład Medycyny Wieku Rozwojowego
i Pielęgniarstwa Pediatrycznego

Uniwersytet Medyczny w BiałymstokuPRZEDMOWA

Dieta, diety, dietą… O dieto! Wiele osób, piszących teksty do popularnych czasopism lub występujących w telewizji, we wszystkich przypadkach odmienia słowo „dieta”. Wszyscy się oczywiście znają na „diecie” i czują się upoważnieni do promowania tej lub innej diety. Faktycznie słowo „dieta” większości osób kojarzy się z jakimiś ograniczeniami w spożywaniu posiłków lub eliminacją jakichś konkretnych składników z codziennej porcji pożywienia. Największe rekordy popularności biją wszelkie diety, których jedynym celem jest redukcja masy ciała i to często bez względu na wpływ, jaki taka dieta może mieć na całokształt zdrowia danej osoby. Ale właściwie dieta konkretnej osoby, to spożywane przez nią wszystkie potrawy (zalecane u niej lub niewskazane) i składniki spożywane podane w określonym czasie (zgodne z jej chronometrem żywieniowym lub nie). Można przypuszczać, że przeciętny „Kowalski” zdziwić się może, że ma swoją dietę (bo to co konsumuje jest jego dietą), podobnie jak zdziwił się pewien bohater komedii Moliera, kiedy dowiedział się, że mówi prozą…

Okazało się, że w leczeniu wielu chorób odpowiednia dieta – sama w sobie – może być głównym czynnikiem leczącym. W innych (w większości) przypadkach dieta może być jednym z elementów w kompleksie wszystkich czynników prowadzących do wyleczenia lub poprawy stanu zdrowia. Od zarania dziejów, w medycynie ludowej wydawano chorym nakazy i zakazy żywieniowe (masz anemię – więc musisz jeść dużo czerwonego barszczu, jesteś w ciąży – musisz jeść za dwoje, tracisz pamięć – musisz jeść dużo ryb itd.), które miały prowadzić do wyzdrowienia lub poprawy ogólnego stanu zdrowia. A więc były to pierwsze próby stosowania „diet leczniczych”. Tymczasem współczesne leczenie dietetyczne, tak jak w przypadku innych metod leczniczych, jest gałęzią wiedzy. W tej dziedzinie prowadzi się badania, publikuje ich wyniki, w niektórych sprawach specjaliści czasami mogą się spierać, ale wiedza oparta na faktach jest wykładnią, według której powinno się prowadzić leczenie dietetyczne. Właśnie w tym kompendium staramy się przedstawić współczesne metody leczenia dietetycznego w większości schorzeń i w stanach fizjologicznych (np. u kobiet ciężarnych, sportowców). To, co znajdą Państwo na stronach tej książki, ma pełne uzasadnienie naukowe, wielokrotnie już sprawdzane w warunkach klinicznych. Ta publikacja łączy więc naukę z praktyką zawodową. Jesteśmy pewni, że każdy czytelnik tego kompendium znajdzie odpowiedzi na nurtujące go pytania z zakresu leczenia dietetycznego. Życzę miłej lektury oraz skutecznego dobierania i planowania diety dla swoich pacjentów.

prof. dr hab. n. med. _Lucyna Ostrowska_SŁOWO WSTĘPNE PROFESOR EWY STACHOWSKIEJ

„ZANIM PODEJMIESZ SIĘ LECZENIA KOGOŚ, POWINIENEŚ NAJPIERW GO ZAPYTAĆ, CZY JEST GOTÓW POZOSTAWIĆ ZA SOBĄ WSZYSTKO TO, CO SPRAWIŁO, ŻE ZACHOROWAŁ”. Tę piękną sentencję przypisuje się ojcu medycyny – Hipokratesowi. I choć od jej napisania minęły wieki, nic nie jest w stanie umniejszyć siły tego prostego argumentu.

Po okresie zachłyśnięcia się możliwościami płynącymi z zastosowania osiągnieć współczesnej medycyny uświadomiliśmy sobie, że skuteczna terapia musi sięgać „korzeni” schorzenia. A to oznacza w wielu przypadkach gruntowną weryfikację sposobu żywienia pacjenta i zrozumienie, że to właśnie źle prowadzona dieta mogła być przyczyną choroby lub mogła wpłynąć na jej progresję. Z drugiej strony mamy wielką nadzieję (popartą dowodami naukowymi), że żywienie jest ważną i integralną częścią terapii pacjenta.

W wielu chorobach prawidłowo zbilansowana dieta może być narzędziem wspierającym pracę lekarza, jednak brak jakiegokolwiek wsparcia żywieniowego może przełożyć się na wydłużenie czasu terapii, pogorszenie jej wyników i _de facto_ zwiększenie kosztów leczenia pacjenta. Dlatego tak bardzo potrzebne są działania, które harmonijnie dołączą wsparcie dietetyczne do terapii pacjenta. A ten podręcznik stanowi krok w takim właśnie rozumieniu leczenia.

Nie ukrywam, że podręcznik przyjęłam z ogromnym entuzjazmem. To, co bardzo zaciekawia czytelnika, to jego konstrukcja i niesamowite wyczucie rynku.

Konstrukcja jest unikatowa, dzieląca treści na rozdziały dedykowane zagadnieniom dietetyki klinicznej, dietetyki specyficznych grup pacjentów (odbiorców) i dietetyki jako gałęzi dynamicznie zmieniającej się wiedzy (tym samym tworząc problemy, na które specjalista powinien umieć odpowiedzieć).

W sposób rzetelny i poparty dowodami naukowymi przedstawiono zagadnienia dotyczące żywienia pacjentów z chorobami nowotworowymi, z alergiami pokarmowymi i nadwrażliwościami pokarmowymi, pacjentów z oddziałów bariatrycznych czy pacjentów ze schorzeniami psychicznymi (w tym zaburzeniami odżywiania). Do tej pory brakowało takiego podręcznika, w którym te zagadnienia – coraz częściej dominujące w praktyce dietetyków –zostałyby ujęte w jednym miejscu.

Bardzo ważną częścią książki jest uaktualniona wiedza dotycząca żywienia grup o specyficznym zapotrzebowaniu – czyli kobiet ciężarnych i karmiących, osób starzejących się czy sportowców.

To, co mi sprawiło ogromną radość, to lektura rozdziałów dotyczących „lżejszych” aspektów dietoterapii. Mamy w tym podręczniku jeden z niewielu na rynku polskim rozdziałów poświęconych nutrigenetyce/nutrigenomice czy suplementacji. Mamy również coś, co uważam za bardzo potrzebne w gabinecie dietetycznym i lekarskim – mianowicie kompendium wiedzy o dietach niekonwencjonalnych. Dietetyk dostaje do ręki klucz pozwalający zrozumieć działanie modnych diet, wybieranych coraz częściej przez pacjentów wyłącznie za radą dr Google. Ten klucz może otworzyć specjaliście dostęp do rozwiązań i korekty żywienia pacjenta, ale już zgodnego z wiedzą popartą dowodami naukowymi.

Bardzo dziękuję za tę wiedzę i polecam książkę wszystkim zainteresowanym.

prof. dr hab. _Ewa Stachowska_SŁOWO WSTĘPNE PROFESORA PAWŁA BOGDAŃSKIEGO

Książka pt. „Dietetyka. Kompendium” pod redakcją naukową prof. dr hab. n. med. Lucyny Ostrowskiej jest obszernym opracowaniem dotyczącym żywienia człowieka i dietetyki. Omawia niezwykle aktualne tematy, których w prężnie rozwijającej się dziedzinie żywienia człowieka stale przybywa. Poradnictwo żywieniowe i dietetyka to kluczowe elementy promocji zdrowia. Promocja zdrowia z kolei jest jednym z ważniejszych elementów zdrowia publicznego.

Dzisiejsze wysokorozwinięte społeczeństwa borykają się z falą chorób cywilizacyjnych. Przewlekłe choroby niezakaźne takie jak nadciśnienie tętnicze, otyłość, cukrzyca czy nowotwory stanowią główną przyczynę zgonów na świecie. Choroby te, w wymiarze indywidualnym, znacząco obniżają jakość życia, a w wymiarze globalnym stanowią istotne obciążenie finansowe dla systemów ekonomicznych większości państw. Szczęśliwie, wielu przypadkom omawianych chorób jesteśmy w stanie zapobiegać. Już w latach 70. XX wieku kanadyjski minister zdrowia Lalonde wskazał istotne determinaty zdrowia człowieka. Za szczególnie istotny uznał wtedy styl życia, którego modyfikacja może istotnie poprawić stan zdrowia społeczeństwa. Kluczową rolę w tej modyfikacji odgrywa promocja zdrowia, której elementem jest promocja zdrowego żywienia oraz prewencja i terapia żywieniowa. Bardzo istotną kwestią w tej materii jest również przekaz informacji dotyczących żywienia i dietetyki. Dzisiejsze społeczeństwo informacyjne ma pozornie ułatwiony dostęp do wiedzy na różnorodne tematy, niestety nie każda łatwo uzyskana informacja jest rzetelna i wyczerpująca. Również z tego względu praca pt. „Dietetyka. Kompendium” jest szczególnie warta uwagi.

Opracowanie dedykowane jest zarówno profesjonalistom, jak i wszystkim osobom, które interesują się dietetyką. Jest to pozycja, która spełnia wygórowane wymagania dietetyki opartej na faktach i powinna stanowić niezbędny element edukacji profesjonalistów w dziedzinie żywienia. Na uwagę zasługuje również niezwykle trafny dobór tematów opracowanych w książce. Praca nie jest powieleniem podręcznikowej wiedzy na temat dietetyki, ale opracowaniem, które omawia aktualne zagadnienia, nowości, a także tematy kontrowersyjne. W książce poruszono tematy nutrigenomiki, diet alternatywnych, wegetarianizmu, głodówek. Omówiono również podstawy leczenia żywieniowego w operacyjnym leczeniu otyłości i w chorobach nowotworowych. Jeden z rozdziałów poświęcono zagadnieniom związanym z psychodietetyką. Tematy te są obecnie jednymi z częściej omawianych zagadnień w gabinetach dietetycznych i lekarskich. Co istotne, autorzy w sposób krytyczny, z naukowego punktu widzenia, omawiają każde poruszane zagadnienie.

Opracowanie stanowi bogate kompendium wiedzy popartej podstawami naukowymi. Fakt, że książka została opracowana przez specjalistów z różnych dziedzin sprawia, że jest niezwykle użyteczna w propagowaniu interdyscyplinarnego podejścia do leczenia człowieka. Na koniec warto również wspomnieć, że publikacja wzbogacona jest o informacje, które można zastosować w codziennej praktyce. W każdym z rozdziałów znajdują się podsumowania i cenne wskazówki dotyczące praktyki klinicznej.

Serdecznie polecam lekturę.

prof. dr hab. _Paweł Bogdański_1.
ZNACZENIE ŻYWIENIA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE -
LUCYNA OSTROWSKA

Odżywianie się jest podstawą egzystencji każdego człowieka, niezależnie od płci, wieku i miejsca zamieszkania. Każdy wymaga regularnego dostarczania z pożywieniem odpowiedniej ilości energii oraz kilkudziesięciu składników odżywczych: aminokwasów, kwasów tłuszczowych, glukozy, makro- i mikroelementów oraz witamin.

Nauka o racjonalnym żywieniu jest dziedziną ciągle żywą i stale się rozwijającą. Nowe badania pogłębiają wiedzę o zależności funkcjonowania komórek od składników pokarmowych dostarczanych z pożywieniem. Zmieniają stare przekonania i zmuszają do aktualizowania wiedzy. Po części wynika to zarówno ze zmian jakości produktów żywnościowych, jak i ich powszechnej dostępności, polityki żywieniowej, technologii przetwarzania żywności, upodobań kulinarnych. Nie zawsze jest to jednak zgodne z optymalizacją żywienia i współczesnymi potrzebami organizmu. Jednocześnie przybywa na naszym rynku suplementów diety. A to wymaga od lekarza i dietetyka znajomości ich działania oraz interakcji między żywnością i lekami, zwłaszcza że dla części konsumentów są to „cudowne leki” na wszelkie niedociągnięcia żywieniowe. Jednocześnie dzięki współczesnej technologii przekazu (internet, telewizja) dostęp do informacji jest ułatwiony. Niestety, nie zawsze jest to wiedza rzetelna i sprawdzona. Pojawia się wiele uproszczeń, mitów, czasem też wiadomości nieprawdziwych lub wręcz szkodliwych, jak np. treści dotyczące „cudownych diet” lub stosowanych suplementów diety przy ewentualnych niedoborach pokarmowych lub w celu redukcji masy ciała. Internet stał się obecnie źródłem informacji o wskazaniach i zaleceniach żywieniowych. Należy jednak pamiętać, że podejmowanie błędnych decyzji terapeutycznych na podstawie nierzetelnych i niesprawdzonych informacji może stanowić zagrożenie dla zdrowia pacjentów.

Celem Autorek podręcznika było przekazanie aktualnej wiedzy o żywieniu człowieka zarówno zdrowego, jak i chorego, w różnych grupach wiekowych i stanach fizjologicznych. Nie skupiałyśmy się tu na podstawach dietetyki (wiedzy o makroskładnikach pokarmowych, bilansach energetycznych, wodnych, czy równowadze kwasowo-zasadowej, produktach spożywczych, konserwantach itp.), nie omawiałyśmy też diet stosowanych w poszczególnych jednostkach chorobowych, a jedynie zwróciłyśmy uwagę na ważne problemy współczesnej dietetyki. Podeszłyśmy kompleksowo do spraw żywienia. Opierałyśmy się na założeniu, że człowiek na wszystkich etapach życia (od momentu poczęcia aż do starszego wieku) ma bardzo konkretne potrzeby żywieniowe. Konsekwencje nieodpowiedniego żywienia mogą wywoływać zróżnicowane skutki. Należy pamiętać, że jakość i ilość pożywienia dostarczana kobiecie w ciąży i karmiącej piersią, a następnie dziecku we wczesnych etapach jego życia determinują wzrastanie i jego rozwój. A to z kolei ma związek przyczynowo-skutkowy ze zdrowiem w późniejszych okresach życia.

Dobry stan odżywienia jest na ogół związany z takim wzorcem odżywiania się, który dostarcza substancji odżywczych na poziomie zgodnym z wymaganiami organizmu, bez nadmiernego magazynowania w postaci tkanki tłuszczowej. Gdy podaż nie jest dopasowana do zapotrzebowania, organizm pozostaje w stanie zaburzonej równowagi energetycznej, co powoduje określone konsekwencje zdrowotne. Przekarmienie występuje wówczas, gdy podaż składników odżywczych jest zbyt duża w stosunku do zapotrzebowania. Przyczyną takiej sytuacji może być albo spożycie nadmiernej ilości kilku składników lub jednego składnika, albo też zmniejszenie zapotrzebowania na dany składnik czy składniki, przy jednoczesnym niedostosowaniu diety do zmniejszonego zapotrzebowania. Zmniejszenie się zapotrzebowania dotyczy zwłaszcza osób starszych, u których potrzeby energetyczne maleją z powodu ograniczenia aktywności fizycznej i obniżenia spoczynkowej przemiany materii. Przekarmienie dotyczące jednego składnika może mieć także wpływ na stan odżywienia w odniesieniu do innych składników odżywczych oraz na procesy fizjologiczne z udziałem większej liczby składników (np. suplementacja żelaza może mieć wpływ na absorpcję innych metali, takich jak cynk i miedź). Zbyt duże spożycie błonnika pokarmowego może powodować zaburzenie wchłaniania mikro- i makroelementów. Z tego samego powodu może dojść także do np. zmniejszenia wchłaniania cholesterolu lub toksyn pokarmowych, metali ciężkich itp.

W niedożywieniu podaż składników odżywczych nie zaspokaja zapotrzebowania na nie. Do niedożywienia może dojść, jeżeli spożycie jest niewystarczające albo gdy zwiększone jest zapotrzebowanie energetyczne. W relatywnie krótkim czasie, skutki zmniejszonego spożycia są łagodzone z rezerw składników odżywczych. Rezerwy mogą być uruchomione, aby zaspokoić to konkretne zapotrzebowanie. Jeśli jest to jednak niemożliwe, bo rezerwy już się wyczerpały, ma to negatywny wpływ na stan odżywienia. Przyczyną niedożywienia może być zwiększone zapotrzebowanie (np. w ciąży, laktacji, przy urazie, złamaniu kości, zakażeniu, operacji, utracie krwi), bez równoczesnego zwiększenia podaży odpowiedniej żywności. W tym stanie zwiększa się głównie zapotrzebowanie na energię i białko, ale najczęściej wtedy paradoksalnie zmniejsza się łaknienie. Stąd zapotrzebowanie rośnie, a zmniejsza się podaż, co prowadzi do niedożywienia białkowo-energetycznego.

W każdym okresie życia człowiek narażony jest na szereg czynników (m.in. środowiskowych, rakotwórczych), które zakłócają normalną homeostazę i stwarzają ryzyko rozwoju choroby. Organizm właściwie odżywiony, sprawujący kontrolę nad procesami fizjologicznymi i układem odpornościowym jest w stanie obronić się przed szkodliwymi czynnikami. W niniejszym podręczniku zaprezentowano szerokie podejście i uwzględniono społeczne i kulturowe oddziaływanie na sposób żywienia i zdrowie, psychologiczne przyczyny zwiększonej lub zmniejszonej podaży żywności, omówiono metaboliczne i biochemiczne zależności dieta–choroba, wpływy genetyczne. Zwracamy też uwagę, że często obecnie formułowane rekomendacje żywieniowe zakładają, że dana populacja jest identyczna pod względem czynników fizjologicznych i genetycznych. Aktualny stan wiedzy pozwala stwierdzić, że istnieją zróżnicowane, indywidualne reakcje na składniki diety. Nie ma już wątpliwości, że profil genetyczny człowieka jest ważnym elementem kształtującym indywidualny obraz fenotypowy, który uwarunkowany jest określonymi warunkami środowiskowymi, a występujące w tym profilu mutacje i polimorfizmy genów są czynnikami różnicującymi odpowiedź osobniczą również na skład zaprojektowanej diety – tzw. diety populacyjnej. Stąd rodzi się potrzeba indywidualizacji zaleceń i ich dostosowanie do specyficznych cech osobniczych pacjenta.

Książka _Dietetyka. Kompendium_ składa się z 13 rozdziałów i zawiera tematy dotyczące wyzwań współczesnej dietetyki, najczęściej zadawanych pytań w gabinetach dietetycznych i lekarskich, dotyczących leczenia żywieniowego oraz postępu nauk powiązanych z żywieniem i odżywieniem pacjenta (możliwości zastosowania w dietetyce nutrigenetyki i nutrigenomiki). Poza tym przedstawiono w niej współczesne poglądy naukowe na temat diet niekonwencjonalnych, weganizmu i wegetarianizmu, omówiono wady i zalety tych diet, a także współczesne możliwości zastosowania ich u pacjenta. Zamieszczono również zalecenia naukowe w dietach sportowców, najczęściej popełniane błędy w żywieniu tej grupy osób, suplementację w sporcie i treningu rekreacyjnym, zasady nawadniania sportowców oraz potrzebę probiotykoterapii. Omówiono zasady żywienia kobiety ciężarnej i karmiącej piersią, ale też zamieszczono spostrzeżenia dotyczące diet stosowanych u kobiet z chorobami towarzyszącymi ciąży (np. cholestazie, cukrzycy ciążowej).

W związku z tym, że specjaliści potrzebują aktualnej wiedzy dotyczącej żywienia dzieci i młodzieży w alergiach i nadwrażliwościach pokarmowych, przedstawiłyśmy czytelnikom współczesną literaturę na ten temat. Ponieważ zaburzenia odżywiania w różnych grupach wiekowych są w Polsce pozostawione psychiatrom i psychologom, bez współpracy z dietetykiem klinicznym, zaprezentowałyśmy propozycje takiej współpracy (możliwości psychodietetyka w tym zakresie i porady ze strony psychologa i dietetyka, jak postępować w zaburzeniach żywienia związanych z ograniczaniem pożywienia oraz w zaburzeniach związanych z przejadaniem się).

Kolejnym współczesnym problemem w dietetyce jest postępowanie z pacjentami leczonymi chirurgicznie. Brakuje standardów postępowania dietetycznego w przygotowaniu pacjentów do zabiegu bariatrycznego oraz rozszerzania diety po zabiegu (przedstawimy współczesne poglądy naukowe na ten temat).

Trudnym wyzwaniem dla współczesnej dietetyki jest żywienie w chorobach nowotworowych, dlatego przedstawiamy m.in. możliwości współpracy pacjenta z dietetykiem przy występowaniu zgłaszanych dolegliwości (biegunek, zaparć, nudności/wymiotów, wyniszczenia nowotworowego), przy ustalaniu żywienia w różnych nowotworach oraz możliwości zastosowania wsparcia żywieniowego (np. z użyciem doustnych suplementów pokarmowych – ONS). Bardzo ważnym zagadnieniem opisanym w tym podręczniku jest żywienie kliniczne (leczenie żywieniowe), i to zarówno żywienie dojelitowe, jak i pozajelitowe. Podano współczesne standardy dotyczące przyczyn stosowania takich form żywienia chorych, wskazania i przeciwwskazania do leczenia żywieniowego, drogi i metody podaży żywienia dojelitowego i pozajelitowego. Zamieszczono przykłady współcześnie stosowanych diet przemysłowych w żywieniu dojelitowym, omówiono powikłania żywienia dojelitowego oraz jego monitorowanie. Przedstawiono również aktualne standardy żywienia pozajelitowego (drogi podania, planowanie takiego żywienia u chorego w warunkach szpitalnych oraz jego możliwe powikłania wczesne i odległe, potrzebę stałego monitorowania), omówiono immunomodulujące leczenie żywieniowe oraz możliwości żywienia dojelitowego i pozajelitowego w warunkach domowych.

Ponieważ długowieczność osób dorosłych staje się coraz bardziej powszechna, stanowi to dodatkowe wyzwania w zakresie opieki zdrowotnej na całym świecie. Jest to również wyzwanie dla lekarza i dietetyka, gdyż konieczne staje się uwzględnianie odmienności zaleceń żywieniowych u pacjentów w starszym wieku. Ważnym zagadnieniem jest nie tylko właściwe ułożenie diety (czy potrzeba jej suplementacji), lecz także poznanie czynników determinujących sposób żywienia osób w starszym wieku.

Trudnym wyzwaniem dla dietetyka jest też udzielanie porad pacjentom chorym psychicznie. Ponieważ od lat współpracujemy z takimi pacjentami, przedstawiłyśmy nasze doświadczenia w udzielaniu porad dietetycznych, potrzebę suplementacji diety oraz potrzebę stosowania diet redukcyjnych (zespół metaboliczny występuje w tej grupie chorych 3–4-krotnie częściej niż w populacji ogólnej) w tej grupie chorych.

Z tej książki mogą korzystać studenci uniwersytetów medycznych, zarówno wydziałów lekarskich, jak i kierunku dietetyka, dietetycy, a także lekarze wielu specjalności. Uważne zapoznanie się z treścią poszczególnych rozdziałów może zachęcić do prowadzenia własnej działalności w dziedzinie poradnictwa żywieniowego lub do prowadzenia własnych badań naukowych. Jako autorki tego kompendium starałyśmy się, by zastosowanie przekazanej tu wiedzy mogło przynieść korzyść zarówno personelowi medycznemu, jak i (w szczególności) naszym pacjentom.