Dni Natana - ebook

WSTĘP

Dni Natana (Jemej Moharnat) to unikatowa autobiografia dająca czytelnikowi wgląd w świat formującego się chasydzyzmu, popularnego żydowskiego ruchu mistycznego, zrodzonego wśród Żydów Rzeczpospolitej w XVIII wieku. Autorem dzieła jest Natan Sternharz z Niemirowa (1780–1844), wybitny uczeń i skryba Nachmana z Bracławia (1772–1810), jednego z najbardziej fascynujących cadyków (przywódców) chasydzkich. Społeczność chasydów bracławskich, której Nachman dał początek, istnieje do dziś w Izraelu i Stanach Zjednoczonych, a jego grób w Humaniu w Ukrainie odwiedzają rokrocznie tysiące pielgrzymów. Teksty mistyczne, których był autorem, studiowane są przez religijnych Żydów różnych denominacji, a jego opowieści dzięki licznym adaptacjom i przekładom na dobre zadomowiły się w kanonie literatury światowej. Dni Natana opowiadają historię tworzenia się społeczności chasydów bracławskich na początku XIX wieku i dają rzadką możliwość spojrzenia na chasydyzm z perspektywy osoby zaangażowanej w kształtowanie jego tradycji, obyczajów oraz kanonicznych ksiąg. Przede wszystkim jednak jest to fascynująca opowieść o miłości do cadyka i o ciągłej walce z przeciwnościami losu, utrudniającymi wyznawcy zbliżenie się do niego i wypełnianie jego nauk.

Celem niniejszego wstępu jest przybliżenie czytelnikom postaci autora Dni Natana oraz scharakteryzowanie jego dzieła. Osiągnięcie tego celu nie jest możliwe bez odwołania się do szerszego kontekstu chasydyzmu bracławskiego. Losy Natana Sternharza i jego literackiej spuścizny są ściśle splecione z losami Nachmana z Bracławia i jego wyznawców, te zaś nie zostały dotychczas opisane na gruncie polskiej literatury naukowej. Aby wypełnić tę lukę i umożliwić czytelnikowi pogłębioną i satysfakcjonującą lekturę książki, we wstępie zostaną także obszernie przedstawione postać Nachmana z Bracławia i jego ideał duchowości, jak również dzieje zapoczątkowanej przez niego społeczności. Dzięki temu wstęp może być przydatny nie tylko dla czytelników Dni Natana, lecz także dla wszystkich zainteresowanych historią i teraźniejszością chasydyzmu bracławskiego – radykalnego modelu duchowości, zaszczepionego przez Nachmana z Bracławia na początku XIX wieku, a który również w XXI wieku nie przestaje przyciągać adeptów studiujących jego dzieła i żyjących wedle wyłożonych w nich zasad.

Życie i twórczość Natana Sternharza

Podstawowym problemem, z którym mierzy się biograf Natana Sternharza, jest to, że informacje na temat jego życia pochodzą bądź bezpośrednio od niego, bądź ze źródeł stworzonych w kręgu bracławskich chasydów. Najważniejszymi dokumentami są dwa tomy autobiograficznego dzieła Sternharza pt. Jemej Moharnat , z których w tej edycji przedstawiamy polskiemu czytelnikowi pierwszy. Oba zostały wydane po śmierci Sternharza przez różnych redaktorów, w różnych miejscach i w odstępie niemal trzydziestu lat: pierwszy w 1876 roku we Lwowie, a drugi w 1904 roku w Jerozolimie. Żaden z tych tekstów – o czym więcej poniżej – nie dostarcza ani bezstronnego, ani wyczerpującego opisu życia ich autora. Ten opis pozwalają po części uzupełnić nieautobiograficzne teksty Sternharza, w szczególności Chajej Moharan i Alim li-trufa . Pierwsze wymienione dzieło to biografia Nachmana z Bracławia, drugie zaś to zbiór korespondencji Sternharza z lat 1821–1844. Również te książki opublikowane zostały dopiero po śmierci ich autora. Luki w biografii Sternharza starają się wypełnić prace późniejszych chasydzkich autorów, przede wszystkim Kochwej or i Awaneha barzel ] Awrahama Chazana, Newe cadikim Natana Cwiego Koeniga oraz Siach sarfej kodesz , antologia ustnych tradycji zebranych przez Lewiego Icchaka Bendera.

Natan Sternharz miał mniej szczęścia niż jego mistrz, Nachman z Bracławia, który doczekał się naukowej biografii w postaci książki Tormented Master teologa i historyka chasydyzmu Arthura Greena. Mimo że w wielu pracach poświęconych życiu, działalności i rozmaitym aspektom myśli Nachmana z Bracławia wspomniana jest rola jego ucznia i pisarza, to jedyną pełną, książkową biografią Sternharza pozostaje Through Fire and Water. The Life of Rebbe Noson Chaima Kramera. Niestety ta publikacja, dzieło bracławskiego chasyda, korzysta ze źródeł chasydzkich w sposób bezkrytyczny, przez co bliżej jej do popularnej hagiografii niż krytycznej, naukowej biografii.

Natan Sternharz urodził się w 1780 roku w Niemirowie na Podolu. Stosunkowo niewiele wiadomo o jego młodości. Cały okres pierwszych dwudziestu dwóch lat jego życia, od narodzin do spotkania z Nachmanem z Bracławia w 1802 roku, ograniczono w Dniach Natana do pierwszego ustępu. W wieku dwunastu lat Sternharza wyswatano z Ester Szejndl, córką Dawida Cwiego Auerbacha, rabina w Szarogrodzie. Ślub odbył się rok później, gdy Sternharz osiągnął trzynasty rok życia i stał się pełnoletni w świetle prawa żydowskiego. Po ślubie młodzi małżonkowie zamieszkali na dwa lata w Szarogrodzie, zgodnie ze zwyczajem kestu. Na mocy kestu młoda para przez określony czas po ślubie pozostawała na utrzymaniu ojca młodej żony, podczas gdy jej mąż zajmował się studiowaniem Tory bądź przyuczeniem do zawodu. Jego teść, a pod jego wpływem również Natan, był mitnagdem, czyli przeciwnikiem chasydyzmu.

Po dwóch latach Sternharzowie przeprowadzili się do Niemirowa, gdzie zamieszkali z ojcem Natana. W Niemirowie Sternharz zaczął studiować literaturę rabiniczną razem z przyjacielem, którego imienia niestety nie podał w swojej autobiografii, a dzięki któremu zaczął z wolna przekonywać się do chasydyzmu. Pod zdawkowym stwierdzeniem, że to wówczas „przystąpi do wiary mędrców”, kryje się prawdopodobnie wspomnienie wizyt u być może nawet kilku chasydzkich cadyków. Jednak dopiero spotkanie z Nachmanem z Bracławia jesienią 1802 roku diametralnie zmieniło jego życie i Natan już na zawsze związał swój los z losem swojego mistrza. Nachman, który w chwili ich spotkania miał trzydzieści lat, był starszy od Sternharza ledwie o osiem lat. Mimo to w Dniach Natana autor przedstawił go jako figurę ojca, który „chwycił za rękę, zbliżył do siebie i poniósł tak, jak niesie piastun niemowlę” (ustęp 1). Sam zaś moment przystania do grupy zwolenników Nachmana stał się cezurą oddzielającą dwadzieścia dwa pierwsze, nieznaczące lata Sternharza od reszty jego życia, poświęconej służbie mistrzowi.

Milczenie Sternharza w Dniach Natana na temat jego młodości i stopniowego otwierania się na chasydyzm wypełniają późniejsze źródła bracławskie. Z nich można się dowiedzieć, że ojcem Natana był Naftali Herc, kupiec posiadający wraz z dwoma wspólnikami trzy sklepy w Niemirowie, Berdyczowie i Odessie. Rodzice Natana mieli czternaście lat, gdy się urodził, co wskazywałoby, że był ich pierwszym dzieckiem. Duchowe poszukiwania miały zaprowadzić go na dwory wielu cadyków wywodzących się z kręgu Magida z Międzyrzecza. Młody Sternharz jakoby odwiedził Zusię z Annopola, Lewiego Icchaka z Berdyczowa, Barucha z Międzyboża, Gdalię Rabinowicza z Ilińców i Szaloma Szachnę z Pohrebyszczy. Historyk Joseph Weiss w swojej analizie odnosi się sceptycznie do tych źródeł, ale i on uznaje, że w swoich młodzieńczych poszukiwaniach duchowych Sternharz najprawdopodobniej nawiązał kontakt z którymś z działających ówcześnie cadyków, lecz znajomość ta skończyła się dla niego rozczarowaniem.

Zgodnie ze świadectwem Sternharza do jego spotkania z Nachmanem doszło w 1802 roku. Ten był wówczas młodym cadykiem z niewielką grupą zwolenników, który po powrocie z pełnej przygód wyprawy w latach 1798–1799 do Ziemi Izraela szukał dla siebie miejsca na chasydzkim Podolu. W 1800 roku przeniósł się z Medwedówki (w której mieszkał przed podróżą do Palestyny) do Złotopola. To doprowadziło do pierwszego poważnego konfliktu między nim a innymi cadykami, gdyż mieszkający w nieodległej miejscowości Szpole cadyk Jehuda Arie Lejb Gerondi, zwany Dziadkiem ze Szpoły, potraktował przeprowadzkę Nachmana jako wkroczenie na jego terytorium i próbę podebrania mu chasydów. Ostatecznie dwa lata później młody cadyk został zmuszony opuścić Złotopol i przenieść się do Bracławia – i tam właśnie spotkał go Sternharz.

Dni Natana nie zawierają wielu informacji na temat przebiegu pierwszego spotkania Sternharza z Nachmanem z Bracławia, choć dla dwudziestodwuletniego Natana było ono brzemienne w skutkach. Sternharz do końca życia pozostał oddanym chasydem Nachmana z Bracławia, a w swej autobiografii opowiada o przeszkodach, które musiał pokonać, by mu służyć i wypełniać jego wolę – zarówno za życia, jak i po śmierci swego mistrza. Również w tym wypadku więcej szczegółów przynoszą późniejsze tradycje bracławskie. Wedle nich Sternharz poznał nie tylko Nachmana, ale też jego otoczenie, wysłuchał pierwszych opowieści z ust cadyka i dowiedział się o pielęgnowanym przez jego zwolenników zwyczaju wspólnego spędzania Rosz ha-Szana (żydowskiego Nowego Roku). Po powrocie do domu, nie zważając na sprzeciw rodziny, natychmiast zaczął planować wizytę w Bracławiu, przypadającą na to święto. Po nim został dopuszczony do spotkania w cztery oczy z cadykiem. Podczas tego spotkania, jak twierdzi Weiss, Sternharz wyznał cadykowi swoje grzechy, a akt ten był dla niego inicjacją do grona chasydów Nachmana.

Przyłączenie się do kręgu Nachmana odbiło się negatywnie na rodzinnych relacjach Sternharza. W swojej autobiografii przedstawia się jako ofiara prześladowań ze strony swojej najbliżej rodziny, w tym ojca i żony, którzy sprzysięgli się przeciw niemu i jego częstym podróżom do położonego nieopodal Bracławia (ustęp 2). Weiss, opierając się na późniejszych tradycjach bracławskich, pokazuje jednak, że sprzeciw rodziny nie był ani tak niezrozumiały, ani tak jednoznaczny, jak ukazuje to autor Dni Natana. Po pierwsze, częste wizyty u cadyka w Bracławiu oznaczały, że Sternharza często nie było w domu. Sam zresztą zdradza mimochodem, że zostawił rodzinę i pojechał na trzy tygodnie do Bracławia natychmiast po obrzezaniu pierworodnego syna, Szachny. Ponadto rodzina kilkakrotnie szukała z nim kompromisu. Przez pewien czas pozostawał on na utrzymaniu ojca w zamian za zgodę na skrócenie wizyt w Bracławiu. Następnie przeszedł na skromniejsze utrzymanie żony, prowadzącej sklep w Niemirowie, a jego jedynym obowiązkiem miało być sporadyczne jeżdżenie po towar do Berdyczowa. Po jakimś czasie jednak przestał robić nawet to, nie chcąc odrywać się od studiów w bejt midraszu (domu nauki) i wizyt u Nachmana. Mimo wielu problemów małżeństwo Natana i Ester Szejndl przetrwało do jej śmierci w 1826 roku i dało im czwórkę dzieci.

Sternharz dwukrotnie wspomina też o możliwości otrzymania posady rabina, która zapewniłaby jego rodzinie godziwe życie. Najpierw pisze o poleceniu wydanym przez Nachmana na przełomie 1804 i 1805 roku, by udał się do Mohylowa Podolskiego i poprosił swego teścia o pomoc w znalezieniu posady. Później wspomina też, że w 1807 roku teść czekał, by zastąpił go w sprawowaniu funkcji rabina miejskiego. W obu przypadkach Sternharz opisuje te możliwości nie jako szansę na życiową stabilizację, lecz raczej przeszkodę w duchowym rozwoju, którą z trudem udało mu się pokonać (ustępy 8 i 20). Również gdy pogorszyła się sytuacja w sklepie Sternharzów, na pomoc przyszedł im ojciec Natana, czyniąc go cichym wspólnikiem w interesach. To skończyło się najprawdopodobniej w 1811 roku, gdy ojciec stracił swój dobytek w pożarze Niemirowa (ustęp 76). Wkrótce później Natan wraz z rodziną, po niemal czterdziestu latach spędzonych w Niemirowie (z przerwą na dwuletni pobyt w Mohylowie w latach 1806–1808), przeniósł się do Bracławia, gdzie mieszkał aż do śmierci. Na dłużej miasto opuścił jedynie dwa razy: w 1822 roku, gdy udał się w trwającą niespełna rok podróż do Ziemi Izraela, oraz w latach 1835‒1838, gdy w wyniku pomówień musiał uciekać z Bracławia. W 1818 roku Sternharz stracił resztki majątku, po czym przeszedł na utrzymanie chasydów, pobierając od nich stałe stypendium (maamad) jako przywódca ich społeczności.

Funkcję osobistego pisarza cadyka Sternharz otrzymał wkrótce po przyłączeniu się do grona chasydów Nachmana. Według późniejszych tradycji Natan zastąpił w tej roli niejakiego Awrahama Peterburgera po tym, jak ten wyjechał do Petersburga. Nachman miał na tyle docenić pracę i umiejętności pisarskie nowego ucznia, że nie zrezygnował z jego usług nawet wtedy, gdy jego pierwszy skryba wrócił ze stolicy. Sam Sternharz nie wyjaśnia, co sprawiło, że powierzono mu tę zaszczytną funkcję. Według późniejszych źródeł bracławskich zdobył on doświadczenie w spisywaniu nauk cadyka jeszcze w czasach studiów w bejt midraszu Lewiego Icchaka z Berdyczowa, a jego notatki jakoby weszły później w skład książki cadyka pt. Kduszat Lewi . Tradycja ta jednak nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach i najprawdopodobniej wynika z tego, że utrwalony wśród chasydów obraz Sternharza jako skryby cadyka nałożony został na jego enigmatyczną młodość.

Sternharz często odwiedzał Nachmana, przekonany o szczególnej relacji wiążącej go z mistrzem, choć, jak zauważył autor klasycznego studium o żydowskich autobiografiach, Marcus Moseley, czytelnik Dni Natana może nierzadko odnieść wrażenie, że cadyka męczyło i irytowało ciągłe nagabywanie ze strony Sternharza i innych uczniów (ustępy 9, 26 i 35). Odwiedzając Nachmana, Natan odbierał od niego instrukcje dotyczące własnego rozwoju duchowego oraz spisywał jego nauki. Początkowo Nachman dyktował mu je bądź zlecał kopiowanie napisanych przez siebie tekstów. Później skryba uzyskał większą niezależność: Nachman polecił mu spisywanie usłyszanych nauk, sam zaś jedynie dokonywał korekty brudnopisów. Cezurą był tu powrót cadyka z leczenia we Lwowie w 1808 roku (ustęp 29). Zwyczaj ten utrzymał się do jego śmierci – również swoją ostatnią naukę, wygłoszoną w Rosz ha-Szana 1810 roku, Nachman poprawił i uzupełnił po święcie mimo krańcowego wyczerpania chorobą (ustęp 53).

W Dniach Natana Sternharz wspomina wiele dzieł, które spisał z polecenia mistrza. Pierwszym z nich był Kicur likutej Moharan , opracowany w latach 1804–1805. Kicur… stanowi wyciąg z nauk, które weszły później w skład klasycznego dzieła Nachmana z Bracławia: Likutej Moharan (ustęp 7). W Kicur… Sternharz wyłuskał z każdej ze skomplikowanych nauk mistycznych Nachmana wiele przystępnych sentencji i praktycznych instrukcji. W tym samym roku, również z polecenia mistrza, Natan zebrał i zredagował rzeczone nauki Nachmana, przygotowując rękopis Likutej Moharan. W tej pracy pomagał mu jego przyjaciel i zwolennik Nachmana z Bracławia, Naftali Weinberg z Niemirowa (zm. 1860). Rękopis dzieła oprawił introligator, także zwolennik Nachmana z Bracławia, pod ścisłą kontrolą skryby – Nachman bał się, że jego nauki mogą trafić w niepowołane ręce (ustęp 9).

Wkrótce potem Sternharz przygotował kolejne dzieła Nachmana. W grudniu 1805 roku skończył opracowywać rękopis pierwszej z dwóch części Sefer ha-midot , będącej zbiorem krótkich aforyzmów i nauk moralnych, skomponowanych w młodości przez Nachmana. Nauki te zostały podzielone tematycznie i ułożone w porządku alfabetycznym, stąd w Dniach Natana autor nazywa obie części Sefer ha-midot „księgami alfabetu” (ustęp 10). Tej samej zimy Sternharz zajęty był również spisywaniem Sefer ha-nisraf . Księga ta przeszła do legendy bracławskiej jako ezoteryczne dzieło, którego głębia przerosła nawet skrybę, niezdolnego do zrozumienia zawartych w nim tajemnic, a które spalił w 1808 roku jeden z chasydów na polecenie mistrza, gdy ten przebywał na leczeniu we Lwowie (ustęp 26). Nie było to jedyne ezoteryczne dzieło Nachmana, do którego skryba został przez mistrza dopuszczony. W Dniach Natana wspomina on, że cadyk odkrył przed nim tajemnicę Megilat starim – ezoterycznej książki zawierającej jego mesjańskie przesłanie; książki tak tajemnej, że Nachman zapisał ją skrótowcami, aby nie mogła być odczytana, nawet gdyby trafiła w niepowołane ręce (ustęp 11).

Śmierć Szloma Efraima, rocznego syna Nachmana, w 1806 roku była dramatycznym punktem zwrotnym zarówno w jego życiu, jak i jego chasydów. Cadyk, o czym wspomina Sternharz, pokładał wielkie nadzieje mesjańskie w swoim synu. Jego przedwczesna śmierć była więc dla niego nie tylko osobistą tragedią, ale też przekreśleniem marzeń na rychły koniec diaspory i nadejście czasów mesjańskich (ustępy 5 i 11). Właśnie wtedy – jak dowodzi Arthur Green – świadom fiaska swych ezoterycznych nauk w przygotowaniu świata na przyjście Mesjasza, cadyk sięgnął po opowieści jako medium zdolne dotrzeć do serc i umysłów jego słuchaczy. Fantastyczne opowieści, spisane przez Natana i wydane pośmiertnie w zbiorze Sipurej maasijot , stały się najbardziej znanym dziełem Nachmana z Bracławia. Większość opowieści Sternharz zanotował z pamięci po usłyszeniu ich z ust mistrza, ale niektóre spisał też z relacji innych chasydów (ustępy 18 i 24).

Rok po śmierci Szloma Efraima żona Nachmana, Sosja, zmarła na gruźlicę. Wkrótce potem u niego również rozwinęły się symptomy tej choroby. Jak pisze Sternharz, „gdy tylko kaszlnął po raz pierwszy, powiedział, że wkrótce umrze, po czym zaczął mówić o swoim odejściu” (ustęp 26). Wtedy też najwyraźniej podjął decyzję o upublicznieniu mistycznych nauk zawartych w rękopisie przygotowanym wcześniej przez Sternharza i Weinberga. Natan zaangażował się w wydanie książki, przygotowując stronę tytułową i wstęp. Książka Likutej Moharan została wydana w Ostrogu w 1808 roku w nakładzie tysiąca egzemplarzy (ustępy 27–29). Było to jedyne dzieło Nachmana, które ukazało się za jego życia. Wkrótce po wydaniu Likutej Moharan cadyk polecił swemu skrybie przygotować kolejny zbiór nauk – tak powstał Likutej Moharan tinjana , który z prasy drukarskiej zszedł już po śmierci autora.

Oprócz posługi pisarza i pracy przy wydawaniu Likutej Moharan, kilka faktów świadczy o zacieśniającej się na przestrzeni lat relacji między Sternharzem i cadykiem. Natan wspomina na przykład, że Nachman uhonorował go specjalną funkcją podczas obrzezania Szloma Efraima w 1805 roku (ustęp 5). Ponadto zaczął wysyłać go z rozmaitymi misjami. W ocenzurowanym fragmencie Dni Natana Sternharz wspomina o podróży do Lewiego Icchaka z Berdyczowa, w którą udał się w 1806 roku z Naftalim Weinbergiem z polecenia mistrza. Ich obecność na dworze cadyka z Berdyczowa miała zapobiec pomówieniu Nachmana przez goszczącego tam skonfliktowanego z nim Dziadka ze Szpoły (ustęp 26). W 1809 roku cadyk wysłał Natana w podróż w celu odebrania wierzytelności od jego dłużników (ustęp 36). Sternharz będzie też zarządzać majątkiem Nachmana i jego rodziny po śmierci swego mistrza (o czym więcej poniżej).

W 1810 roku Nachman przeniósł się do Humania. Sternharz towarzyszył mu w drodze oraz przez pierwszy miesiąc pobytu w nowym miejscu. Do Humania wrócił jeszcze dwa razy tego roku: na szabat Nachamu (szabat po Tisza be-Aw, dniu upamiętniającym zburzenie Pierwszej i Drugiej Świątyni) oraz na święto Rosz ha-Szana (ustępy 51–52), po czym został przy swoim mistrzu aż do jego śmierci 16 października 1810 roku, której przejmujący opis zawarł w Dniach Natana (ustępy 57–64).

Jeszcze przed śmiercią cadyka Sternharz miał poczucie, że jego obowiązkiem będzie przejęcie roli przywódcy chasydów bracławskich (ustęp 62). W przekonaniu tym umocnił się jeszcze bardziej po śmierci Nachmana, wierząc, że w swoich naukach pozostawił on swoim uczniom testament do wykonania. Zaangażował się więc w kultywowanie duchowej spuścizny mistrza, rozporządzanie jego materialnym dobytkiem oraz w organizowanie społeczności bracławskich chasydów. Było to tym bardziej pilne zadanie, że część chasydów w ogóle odeszła szukać przywódców duchowych wśród innych, żyjących cadyków, widząc w śmierci Nachmana koniec społeczności bracławskiej. Sternharz zajął się między innymi podziałem majątku po Nachmanie i szukaniem męża dla jego najmłodszej córki Chai (ustępy 67, 68, 74, 82, 84, 85, 91). Zintensyfikował starania na rzecz wydania dzieł mistrza, zbierając niezbędne fundusze i w 1811 roku drukując w Mohylowie Likutej Moharan tinjana, Kicur likutej Moharan i Sefer ha-midot (ustępy 72, 73, 75, 80). Cztery lata później opublikował zbiór Sipurej maasijot, który w odróżnieniu od poprzednich dzieł Nachmana, wydanych w języku hebrajskim, ukazał się w wersji dwujęzycznej – hebrajskiej i jidysz (ustępy 90, 97). Jednocześnie Sternharz zajął się publicznym głoszeniem nauk mistrza, przyciąganiem nowych zwolenników do społeczności bracławskich chasydów i organizowaniem kultu przy grobie cadyka w Humaniu (ustępy 71, 72).

W połowie 1811 roku Sternharz z rodziną przeprowadził się z Niemirowa do Bracławia, gdzie zajął się propagowaniem nauk Nachmana w lokalnym bejt midraszu, a potem również w swoim domu, twierdząc, że i to czyni z polecenia swego mistrza (ustępy 77, 82, 83, 87). W Rosz ha-Szana 1811 roku miało miejsce pierwsze zgromadzenie chasydów bracławskich przy grobie cadyka, zapoczątkowując tradycję, która jest kontynuowana przez bracławskich chasydów po dziś dzień (ustęp 81).

Wbrew harmonijnemu obrazowi, jaki Sternharz odmalowuje w Dniach Natana, jego przywództwo nie zostało przyjęte bez sprzeciwu. Pierwszy spór wybuchł już wokół pochówku Nachmana. Chasydzi bracławscy z Tepłyka i Targowicy chcieli, aby cadyk został pochowany w ich miastach, natomiast Sternharz obstawał przy Humaniu, twierdząc, że sam Nachman wybrał to miasto jako miejsce swego spoczynku. Opór wobec Natana nie był jednak ograniczony do konfliktu o miejsce pochówku cadyka. Joseph Weiss i Mendel Piekarz, opierając się na tradycjach bracławskich przyjaznych Sternharzowi, wskazują, że wśród niechętnych mu byli członkowie najbliższego otoczenia Nachmana: Szmuel Ajzyk i Judl z Daszowa oraz Szimon, który towarzyszył młodemu cadykowi w podróży do Ziemi Izraela w latach 1798–1799. Konflikt miał prawdopodobnie zarówno podłoże osobiste, jak i ideowe. Członkowie starej gwardii mogli nie chcieć uznać za przywódcę młodszego od nich Natana, który znacznie później dołączył do grona chasydów Nachmana. Część z nich mogła też przejawiać znacznie bardziej izolacjonistyczne i skrajne tendencje pietystyczne niż on. Wreszcie niektórzy, jak pisze Jonatan Meir, mogli obawiać się, że Sternharz nie tylko chce być organizatorem społeczności chasydów Nachmana, lecz wręcz kreuje się na ich nowego cadyka.

Po przeprowadzce do Bracławia Sternharz zajął się pracą pisarską i wydawniczą. W 1815 roku zaczął pisać jedno ze swoich najważniejszych dzieł: Likutej tfilot . W przeciwieństwie do wyżej wspomnianych prac, które wyszły spod jego pióra, Likutej tfilot to nie zapis nauk Nachmana, lecz oryginalne dzieło skryby, będące zbiorem modlitw stworzonych na podstawie nauk Nachmana z Likutej Moharan. Jak zauważył Jonatan Meir, dzieło to było próbą sformułowania spójnej teologii wiążącej społeczność chasydów po śmierci Nachmana. W Likutej tfilot Sternharz przekuł mistyczne nauki Nachmana w ideał wiary w jednego, prawdziwego cadyka, który pozostaje w ukryciu i mimo fizycznej śmierci jest obecny w życiu swoich wyznawców. Objawienie się duszy prawdziwego cadyka – Nachmana – mogło się teraz dokonać w jego naukach, uczniach i praktykach związanych z odwiedzaniem jego grobu w Humaniu (ustęp 96). Dzieło to powstawało przez kilka lat i wydawane było w oddzielnych partiach (ustępy 99, 104).

Co ciekawe, Likutej tfilot zostało wydane w drukarni, którą Sternharz założył we własnym domu. W 1818 roku kupił prasę drukarską, mając przede wszystkim zamiar wydać drugą, poprawioną edycję Likutej Moharan (ustęp 99). Zanim jednak to nowe wydanie zeszło z prasy w 1821 roku, upłynęły trzy lata, a opóźnienie spowodowane było brakiem pieniędzy i niezgodą lokalnych władz na działanie drukarni. Sternharz wspomina też lęk przed państwową cenzurą. W końcu w styczniu 1821 roku uruchomił drukarnię i nie bez problemów (brak pieniędzy, strach przed cenzurą) opublikował nowe wydanie Sefer ha-midot z dodatkiem Szmot ha-cadikim oraz Likutej Moharan (ustęp 99). Ponadto jego syn Szachna wydrukował bez wiedzy ojca Tikun ha-klali . Tikun ha-klali to dokonany przez Nachmana wybór dziesięciu psalmów (ustępy 16, 32, 41, 42, 59, 77, 90, 105, 137 i 150), których odmawianie ma skutkować naprawą popełnionych grzechów, w szczególności masturbacji. Sternharz uczynił rytuał odmawiania Tikun ha-klali przy grobie cadyka w Rosz ha-Szana jednym z głównych składników etosu bracławskiego (ustępy 98–99). W tajemnicy przed przeciwnikami chasydów bracławskich Sternharz z Szachną wydrukowali też pierwszą część Likutej tfilot (ustęp 99). Dalsze prace przerwał wyjazd Sternharza do Palestyny w 1822 roku.

Podobnie jak inne aspekty działalności Sternharza, również jego wyprawa do Palestyny wynikła z pragnienia naśladowania swojego mistrza i wypełniania jego nauk. Nachman nie tylko udał się tam w podróż w latach 1798–1799, lecz także pozostawił w swoich tekstach wiele uwag dotyczących doniosłości Ziemi Izraela dla wypełniania przykazań i wzrastania w wierze. Podróż z Europy Wschodniej do osmańskiej Palestyny była długa, kosztowna i niebezpieczna. Mimo to, jak pisze Sternharz, cadyk wytłumaczył mu, że nakaz pielgrzymki do Ziemi Izraela należy rozumieć literalnie. Wreszcie po wielu trudach i przygotowaniach Natan ruszył w drogę w styczniu 1822 roku. Swą pełną przygód podróż przez Odessę, Istambuł, Aleksandrię i Sydon opisał we wspomnianym na początku drugim tomie swej autobiografii (Jemej Moharnat. Chelek szeni).

Po powrocie z Ziemi Izraela Sternharz wznowił wydawanie Likutej tfilot, ale po wydrukowaniu kolejnych części dzieła zmuszony był przerwać pracę. Publikacja Likutej tfilot wzbudziła kontrowersje wśród bracławskich chasydów, jako że część społeczności widziała w tym próbę kreowania się Natana na nowego cadyka. Być może właśnie spór o przywództwo był tłem enigmatycznego konfliktu, który wybuchł wiosną 1824 roku w Bracławiu, gdy w wyniku donosów bliżej nieznanych przeciwników Sternharza władze zapieczętowały jego dom i drukarnię. Ani on sam, ani inne źródła nie wyjaśniają przyczyn konfliktu, ani tego, kto stał za tymi donosami. Jonatan Meir podejrzewa, że mogły one pochodzić z kręgu chasydów bracławskich przeciwnych ambicjom przywódczym Sternharza. Tak czy owak, mimo starań nie udało mu się doprowadzić do ponownego otwarcia drukarni i ostatecznie wydawanie Likutej tfilot dokończył dopiero w 1827 roku w innym miejscu (ustępy 99, 99–104). W międzyczasie, w 1826 roku, zmarła jego żona Ester Szejndl. Dwa miesiące po jej śmierci Sternharz ożenił się z ponownie. Z drugą żoną, Diszel, miał dwóch synów (ustępy 104–105).

Z czasem do wewnętrznej opozycji przeciw Sternharzowi dołączył zewnętrzny przeciwnik w osobie cadyka Moszego Cwiego Guttermana z Sawrania (1775–1838). Choć chasydzi bracławscy doświadczyli sporów z innymi mistrzami chasydzkimi jeszcze za życia Nachmana, to skala konfliktu z rebem z Sawrania przerosła je wszystkie. Spór ten, początkowo krążący wokół kwestii terytorialnych wpływów, eskalował w połowie lat trzydziestych XIX wieku do brutalnej walki przeciw bracławskim chasydom. Sternharz w Dniach Natana notuje jedynie lakonicznie, że „w 5595 , spotkało nas wiele kłopotów , gdyż za sprawą rabina z Sawrania rozgorzał na nowo spór z taką brutalnością, o jakiej nigdy nie słyszano” (ustęp 111). Późniejsza literatura bracławska dopowiada szczegóły, przemilczane przez Natana, opisując prześladowania, w których przeciwnicy chasydów bracławskich uciekali się do rozmaitych środków, włączając oskarżenia o wiarę w herezję Szabtaja Cwiego (1626–1676) i Jakuba Franka (1726–1791), donosy do władz i fizyczną przemoc. W centrum tych ataków znalazł się Sternharz jako przywódca bracławskiej społeczności chasydzkiej. Na początku 1835 roku musiał uciekać z Bracławia po tym, jak chasydzi sawrańscy donieśli władzom, że prowadzi w domu nielegalną drukarnię. Wkrótce potem udało im się doprowadzić do jego krótkotrwałego aresztowania – najpierw latem 1835 roku w Bracławiu, a potem przed Rosz ha-Szana w Humaniu tego samego roku. Kres konfliktowi położyła dopiero śmierć rebego z Sawrania w 1838 roku.

W wyniku prześladowań ze strony zwolenników Moszego Cwiego Guttermana z Sawrania wielu chasydów, w pierwszej kolejności tych z zamożniejszych sfer, odsunęło się od społeczności bracławskiej. W rezultacie konflikt ten na długie lata uformował chasydyzm bracławski jako ruch ubogich Żydów, połączonych żarliwym przywiązaniem do zmarłego rebego Nachmana i doświadczeniem prześladowań ze strony innych chasydów i niechasydów. Sternharz stanął przed koniecznością odbudowy społeczności, przede wszystkim przez przyciąganie młodzieży, która nigdy nie miała okazji poznać legendarnego bracławskiego cadyka. Poza nowym bejt midraszem w Humaniu, otwartym w 1833 roku (ustępy 108–110), elementem spajającym nową społeczność były następne dzieła publikowane przez Sternharza. Pierwszy w kolejności był tom Likutej ecot – zestaw praktycznych instrukcji postępowania oparty na uzupełnionym i przeredagowanym materiale z Kicur likutej Moharan. Likutej ecot ukazał się we Lwowie w 1841 roku. Dwa lata później w Jassach wydany został pierwszy tom, opus magnum Natana Sternharza: Likutej halachot . Dzieło to, którego konstrukcja oparta została na klasycznym halachicznym kodeksie Szulchan aruch Josefa Karo, zaczął pisać jeszcze za życia swojego cadyka. Uważane jest ono za najpełniejszy wyraz jego myśli jako interpretatora bracławskiej teologii po śmierci Nachmana. Druk całego dzieła trwał osiemnaście lat. Tylko pierwszy tom ukazał się za życia autora; pozostałe wydane były pośmiertnie w Żółkwi i we Lwowie.

Podsumowując: działalność pisarska i wydawnicza Sternharza miała ogromne znaczenie dla formowania chasydyzmu bracławskiego i dla umacniania jego przywództwa. Po pierwsze, wykorzystał on ją do wykreowania się – wbrew sprzeciwom wewnątrz społeczności bracławskiej – na jedynego kustosza nauk Nachmana z Bracławia. Po drugie, stworzył kanon tekstów bracławskich, których studiowanie (w połączeniu z innymi praktykami, takimi jak pielgrzymowanie na grób cadyka, uczestniczenie w noworocznym zgromadzeniu i odmawianie Tikun ha-klali) stanowiło substytut kontaktu z nieobecnym mistrzem, zgodnie z wyłożoną przez niego zasadą, że: „Należy lgnąć do rebego , a gdy nie ma rebego – należy przylgnąć do pióra”. Stworzony kanon bracławski miał też na celu oddzielenie chasydów od literatury i kultury haskali (żydowskiego oświecenia) oraz innych przeciwników bracławskich chasydów. Wreszcie, jak zauważył Mendel Piekarz, Sternharz uznawał upowszechnianie nauk Nachmana za akt wymierzony przeciwko szerzącej się „herezji” haskali oraz sposób na przybliżenie przyjścia Mesjasza.

Natan Sternharz zmarł dziesiątego dnia miesiąca tewet 5605 roku (20 grudnia 1844), przed śmiercią przekazując swoim zwolennikom imperatyw drukowania i rozpowszechniania bracławskich nauk. Dzięki jego zwolennikom i potomkom światło dzienne ujrzały kolejne wydane i opracowane przez nich jego rękopisy. Opublikowane zostały pozostałe części Likutej halachot, jak również inne pisma znalezione w jego spuściźnie. Należą do nich: Chajej Moharan poświęcone życiu Nachmana z Bracławia, wydane anonimowo rozprawy polemiczne Kin’at Ha-Szem Cwaot oraz Machnia zedim , których ostrze wymierzone było w środowisko haskali i reprezentowane przez nie tendencje modernizacyjne i akulturacyjne, oba tomy Jemej Moharnat, z których pierwszy przetłumaczony jest w niniejszym wydaniu jako Dni Natana, oraz zbiór listów Natana, opublikowany pod tytułem Alim li-trufa. Ponadto mowy Nachmana oraz opis jego młodości i podróży do Ziemi Izraela, które pierwotnie zostały wydane jako dodatek do pierwszej edycji Sipurej maasijot, z czasem zaczęto publikować jako osobne książki. Dziś zawarte są w korpusie bracławskim pod tytułami Sichot ha-Ran i Sziwchej ha-Ran .PRZYPISY

N. Sternharz, Jemej Maharnat, Lwów 1876; tenże, Jemej Moharnat. Chelek szeni, Jeruszalajim 1904. W niniejszym wstępie odwołania do drugiego tomu Jemej Moharnat odnoszą się do edycji Ewen Sztija, Betar Ilit 2009. Więcej o kwestii wyboru pierwszego tomu jako podstawy niniejszej edycji krytycznej wydanej w ramach serii „Żydzi. Polska. Autobiografia” – zob. podrozdz. Historia „Dni Natana”.

N. Sternharz, Chajej Moharan, Lwów 1874; tenże, Alim li-trufa, Berdyczów 1896. W niniejszym wydaniu odwołania do Chajej Moharan odnoszą się do edycji Meszech ha-Nachal, Jeruszalajim 2008, a Alim li-trufa do edycji Warszawa 1930.

Por. Pwt 8:9.

A. Chazan, Kochwej or, Jeruszalajim 1896 (niniejsze wydanie odwołuje się do edycji Chasidej Breslew, Jeruszalajim 1972); tenże, Awaneha barzel, Jeruszalajim 1935; N.C. Koenig, Newe cadikim, Bnej Brak 1969; L.I. Bender, Siach sarfej kodesz, t. 1–5, Jeruszalajim 1988–1994.

A. Green, Tormented Master. A Life of Rabbi Nahman of Bratslav, 1979.

Ch. Kramer, Through Fire and Water. The Life of Reb Noson, Jerusalem 1993.

Nazwa Podole używana będzie we Wstępie w odniesieniu do krainy geograficznej, nie do terytorium określanego przez podział administracyjny obowiązujący w danym okresie historycznym.

Imię żony Natana nie pojawia się w Dniach Natana; Ch. Kramer, Through Fire…, s. 12; zob. też J. Lew Sameach, Szewach ha-cadikim: rabi Dawid Cwi ha-Gadol (Auerbach), „Mabu‘ej ha-Nachal” 29–30 (1980), s. 76–81.

Studiowanie w parach, tzw. chawruta, to tradycyjny sposób studiowania literatury rabinicznej przez religijnych Żydów. Wedle późniejszych źródeł ów towarzysz Sternharza nosił imię Lipa; zob. A. Chazan, Awaneha barzel, s. 6; Ch. Kramer, Through Fire…, s. 22–24.

N. Sternharz, Dni Natana, ustęp 1. Kolejne odniesienia do Dni Natana oznaczone będą w tekście numerem odpowiedniego ustępu.

A. Chazan, Kochwej or, s. 9; J.G. Weiss, Mechkarim ba-chasidut Breslew, Jeruszalajim 1974, s. 68.

Zob. Ne‘imot necach, red. N.C. Koenig, Bnej Brak 1974, s. 9, za: Ch. Kramer, Through Fire..., s. 15, przyp. 1.

Dow Ber (Magid) z Międzyrzecza (1704–1772) – jeden z czołowych uczniów i towarzyszy Israela Baal Szem Towa (ok. 1700–1760), uznawanego tradycyjnie za założyciela chasydyzmu. Nauki Magida z Międzyrzecza zawarte zostały m.in. w zbiorze Magid dwaraw le-Jaakow, Korzec 1780. O roli Magida dla historii chasydyzmu zob. A. Rapoport-Albert, Hasidism after 1772. Structural Continuity and Change, taż, Hasidic Studies. Essays in History and Gender, Liverpool 2018, s. 23–123; o jego naukach zob. A.E. Mayse, Speaking Infinities. God and Language in the Teachings of Rabbi Dov Ber of Mezritsh, Philadelphia 2020.

Zusia z Annopola (?–1800) – cadyk zapamiętany w opowieściach chasydzkich głównie ze swej skromności i prostoty. Brat Elimelecha z Leżajska (1717–1787), który był uczniem Magida z Międzyrzecza i autorem dzieła Noam Elimelech (Lwów 1788), uchodzącego za klasyczny wykład populistycznej koncepcji cadyka.

Lewi Icchak z Berdyczowa (1740–1809) – uczeń Magida z Międzyrzecza i ważny cadyk chasydzki. Jego nauki zgromadzono w księdze Kduszat Lewi (Berdyczów 1811).

Baruch z Międzyboża (ok. 1756–1811) – wnuk Baal Szem Towa i wuj Nachmana z Bracławia, cadyk.

Gdalia Rabinowicz z Ilińców (1738–1803) – uczeń Baal Szem Towa, Jaakowa Josefa z Połonnego (?–1783) i Dowa Bera z Międzyrzecza (zm. 1772); wiele opowieści zawartych w klasycznym zbiorze opowieści chasydzkich Sziwchej ha-Beszt, poświęconym Baal Szem Towowi (Kopyś 1815; polska edycja: Księga ku chwale Baal Szem Towa. Sefer sziwchej haBeszt, tłum., oprac. i wstępem opatrzył J. Doktór, Kraków 2011), spisanych zostało w jego imieniu. Autor książki Tszu’ot chen (Berdyczów 1816).

Szalom Szachna z Pohrebyszczy (1769–1802) – wnuk Magida z Międzyrzecza. O domniemanych wizytach Sternharza na dworach cadyków zob. A. Chazan, Kochwej or, s. 9–10; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 31–33.

J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 71–72.

Jehuda Arie Lejb Gerondi (1724–1811) – znany jako „Dziadek ze Szpoły” (hebr. Ha-Saba mi-Szpole; jid. der Szpoler Zejde). Wspomniany konflikt mógł też wynikać z obustronnej krytyki dotyczącej różnych koncepcji Nachmana i Dziadka ze Szpoły co do charakteru i powinności cadyka; zob. A. Green, Tormented Master, s. 100–110. Echa konfliktu między Nachmanem i Dziadkiem ze Szpoły pojawiają się w ocenzurowanym fragmencie ustępu 11 Dni Natana. Podróż Nachmana do Ziemi Izraela szczegółowo opisuje A. Green (Tormented Master, s. 63–93).

J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 73–74 (na podstawie: A. Chazan, Kochwej or, s. 11–12). Według źródeł wrogich chasydom mitnagdów wyznanie grzechów przed cadykiem (hebr. widuj ‘wyznanie’) bywało praktykowane też wcześniej przez kilku innych mistrzów chasydzkich. Nachman uczynił z niego rytuał inicjacji po swoim powrocie z Palestyny. Ada Rapoport-Albert kwestionuje interpretację Weissa, twierdząc, że widuj przestał być praktykowany przez Nachmana, jeszcze zanim Sternharz przybył na jego dwór; A. Rapoport-Albert, Confession in the Circle of R. Nahman of Bratslav, taż, Hasidic Studies, s. 180–181.

Szachna urodził się „W Rosz Chodesz kislew 5563 roku ” (N. Sternharz, Dni Natana, ustęp 3), a Sternharz spędził u Nachmana „trzy tygodnie, aż do szabatu tego święta ” (tamże, ustęp 2), który wypadł trzydziestego dnia miesiąca kislew . Wynika stąd, że Sternharz opuścił Niemirów niemal natychmiast po obrzezaniu syna, które odbyło się ósmego dnia po narodzinach. Zob. J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 74. Ch. Kramer, opierając się na ustnych tradycjach spisanych przez wnuka Szachny, Awrahama Sternharza (Kochaw Lew, 1862–1955), twierdzi, że Sternharzowie latami czekali na narodziny pierwszego dziecka, a przed narodzinami Szachny żona Natana kilkakrotnie poroniła; Ch. Kramer, Through Fire…, s. 27, i A. Sternharz (Kochaw Lew), Towot zichronot, Jeruszalajim 1951, s. 111.

W Dniach Natana Sternharz wspomina o śmierci swojej pierwszej żony (ustęp 104), o synach, których z nią miał – Szachnie (1802–?; ustępy 3, 98 i 99), Meirze (1805–1809, ustępy 10 i 36) i Icchaku (1808–1871, ustępy 27 i 99) oraz o nienazwanej w tekście córce Chanie Cirl (ustęp 104). Chana Cirl oraz czwarty (niewspomniany w Dniach Natana) syn Sternharza Dawid Cwi urodzili się, wedle szacunków Kramera, kolejno ok. 1818–1819 i 1822 r.; Ch. Kramer, Through Fire…, s. 263, przyp. 4.

Zob. też ustęp 23, w którym Sternharz wspomina o gniewnej reakcji swego ojca na odrzucenie przez niego propozycji teścia. W Chajej Moharan (ustęp 444) Sternharz tłumaczy Nachmanowi, że wizja obowiązków rabina wpędza go w depresję i że boi się podejmowania decyzji halachicznych.

J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 74–77, (na podstawie: A. Chazan, Kochwej or, s. 15–22).

A. Chazan, Be’ur ha-likutim, cz. Sichot we-sipurim me-rabenu z.l. ha-szajachim le-ha-torot, Jeruszalajim 1935, ; J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 82–83 i 223–227.

N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 31.

M. Moseley, Being for Myself Alone. Origins of Jewish Autobiography, Stanford, CA, 2006, s. 322.

J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 79.

Ch. Kramer podaje odwrotny porządek: najpierw Sternharz z Naftalim zredagowali Likutej Moharan, potem Sternharz ułożył Kicur likutej Moharan; zob. Ch. Kramer, Through Fire…, s. 100; A. Green (Tormented Master, s. 211) pozostaje przy chronologii zgodnej z porządkiem narracji Dni Natana. O Kicur likutej Moharan i Likutej Moharan zob. N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 39–42 i 134–135.

A. Green, Tormented Master, s. 48–52; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 47–65.

N. Sternharz, Jemej Moharnat. Chelek szeni, rozdz. 36; J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 215–248; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 80–82.

Megilat starim przez lata uważane było za dzieło zaginione. Po raz pierwszy zostało opublikowane przez Zviego Marka w oryginale w Megilat starim. He-chazon ha-meszichi ha-sodi szel r. Nachman mi-Breslew, Ramat Gan 2006, i w tłumaczeniu na angielski jako The Scroll of Secrets. The Hidden Messianic Vision of R. Nachman of Breslav, tłum. N. Moses, Brighton, MA, 2010. Dogłębną analizę źródeł bracławskich na temat Megilat starim przeprowadził Weiss (J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 189–214). Mark w The Scroll of Secrets dodał do tego historię zachowanych egzemplarzy dzieła oraz jego transkrypcję, opis i analizę.

A. Green, Tormented Master, s. 211–212; Z. Mark, The Scroll of Secrets, s. 123–128; M. Piekarz, Chasidut Breslew. Prakim be-chajej mecholela u-wi-sficheha, Jeruszalajim 1972, s. 76–81.

A. Green, Tormented Master, s. 212–213 i 339–342.

Nachman z Bracławia, Sipurej maasijot, 1815; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 43–46. Gwoli ścisłości należy dodać, że znanych jest kilka opowieści Nachmana powstałych przed 1806 r. Zob. analizę motywu roku 1806 jako przełomu w twórczości Nachmana w: Z. Mark, Kol sipurej rabi Nachman mi-Breslew: ha-maasijot, ha-sipurim ha-sodijim, ha-chalomot we-ha-chezjonot. Likut ha-nusachim mi-kitwej jad nedirim u-mi-michlol ha-sifrut ha-breslewit be-tosefet pirkej mawo we-hekszerej ha-sipurim, Tel Awiw 2014, s. 61–64.

A. Green, Tormented Master, s. 232–233.

Tamże, s. 240–241; J.G. Weiss, Mechkarim…, s. 251–277; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 39–46.

A. Green, Tormented Master, s. 111 i 127, przyp. 26; M. Piekarz, Chasidut Breslew, s. 71–76.

Ten fragment został ocenzurowany i nie znalazł się w żadnym z wydań autobiografii Sternharza. O powodach, które stały za usunięciem tego fragmentu i kontrowersji związanej z przywództwem w chasydyzmie bracławskim po śmierci Nachmana, zob. poniżej.

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot” and the Formation of Bratslav Hasidism, „Journal of Jewish Thought & Philosophy” 24 (2016), s. 60–94 (s. 73).

Według późniejszych źródeł jeszcze w latach dwudziestych XIX w. Natan uniemożliwił proponowane małżeństwo Adeli, owdowiałej wówczas córki Nachmana, z „pewnym wielkim rabinem”, prawdopodobnie Moszem Cwim Guttermanem z Sawrania; L.I. Bender, Siach sarfej kodesz, t. 3, ustęp 161, i Z. Mark, Lama radaf ha-raw Mosze Cwi mi-Sawran et r. Natan mi-Nemirow wa-chasidej Breslew?, „Zion” 69 (2004), nr 4, s. 487–500.

Nachman z Bracławia, Likutej Moharan tinjana, Mohylów Podolski 1811; tenże, Kicur likutej Moharan, Mohylów Podolski 1811; tenże, Sefer ha-midot. Mesudar al-pi alef bet, Mohylów Podolski 1811; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 67–71, 134–137. W niniejszym wydaniu wszystkie odwołania do Likutej Moharan i Likutej Moharan tinjana dotyczą edycji Chasidej Breslew, Jeruszalajim 1995.

N. Sternharz, Jemej Moharnat. Chelek szeni, ustęp 5; M. Piekarz, Chasidut Breslew, s. 184–189; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 43–46. Zob. też Z. Mark, Kol sipurej rabi Nachman mi-Breslew…, s. 72–73, gdzie odwołując się do ustępu 97 Dni Natana, autor podaje 1816 jako rok wydania Sipurej maasijot.

D. Biale i in., Hasidism. A New History, Princeton, NJ, 2018, s. 738–739.

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 83–84.

M. Piekarz, Chasidut Breslew, s. 259–264. Zob. też A. Rapoport-Albert, Confession…, oraz A. Green, Tormented Master, s. 88, przyp. 22, o celowym wymazaniu Szimona przez Natana Sternharza z jego relacji z podróży Nachmana do Palestyny, zamieszczonej jako dodatek do pierwszego wydania Sipurej maasijot w 1815 r. (później drukowanego razem z Sziwchej ha-Ran). O dwóch relacjach Sternharza z tej podróży zob. A. Rapoport-Albert, Sznej mekorot le-te’ur nesi‘ato szel r. Nachman mi-Breslew le-Erec Israel, „Qiryat Sefer” 46 (1971), s. 147–153.

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 77.

O historii Likutej tfilot i znaczeniu tego dzieła dla bracławskiego chasydyzmu zob. tamże.

N. Sternharz, Likutej tfilot, Bracław 1822–1827; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 116–131. W niniejszym wydaniu odwołania do Likutej tfilot odnoszą się do wydania Chasidej Breslew, Jeruszalajim 1996.

N. Sternharz, Jemej Moharnat. Chelek szeni, ustęp 6.

Tamże, ustępy 11–12.

Tamże, ustęp 14.

Nachman z Bracławia, Likutej Moharan, , oraz tenże, Sefer ha-midot, ; zob. N. Sternharz, Jemej Moharnat. Chelek szeni, ustęp 17. O Szmot ha-cadikim, drukowanym jako dodatek do Sefer ha-midot, zob. N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 131–133.

Nachman z Bracławia, Tikun ha-klali, .

W Dniach Natana (ustęp 9) Sternharz opisuje Tikun ha-klali jako remedium na grzech nocnych polucji (hebr. mikre lajla ‘nocne zdarzenie’). O znaczeniu Tikun ha-klali w bracławskim chasydyzmie zob. A. Green, Tormented Master, s. 169; Y. Liebes, Ha-Tikkun ha-Kelali of R. Nahman of Bratslav and its Sabbatean Links, tenże, Studies in Jewish Myth and Jewish Messianism, tłum. B. Stein, Albany, NY, 1992, s. 115–150 (s. 127). Dążenie Nachmana do znalezienia sposobu na oczyszczenie grzechu przelania nasienia na marne nie było niczym nietypowym; o powszechnym zainteresowaniu tą kwestią, znajdującym odzwierciedlenie w liturgii, halasze oraz pismach etycznych i kabalistycznych w XVIII i XIX w., zob. G.D. Hundert, Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności, tłum. M. Zalewska, Warszawa 2007, s. 175–188.

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 82.

N. Sternharz, Jemej Moharnat. Chelek szeni, ustęp 19.

Tamże, ustęp 2; zob.: Nachman z Bracławia, Likutej Moharan, rozdz. 20.

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 76–79 i 84–85.

Tamże, s. 85–86.

Pierwszy syn, Nachman, urodził się niecały rok po ślubie Sternharza z Diszel (nienazwaną w Dniach Natana). Drugi syn, Josef Jona (1829?–1889), w Dniach Natana nie figuruje; Ch. Kramer, Through Fire…, s. 326, 695, 707.

Szabtaj Cwi i Jakub Frank to słynni żydowscy fałszywi mesjasze z XVII i XVIII w.; zob. G. Scholem, Sabbatai Sevi. The Mystical Messiah, 1626–1676, tłum. R.J.Z. Werblowsky, Princeton, NJ, 2016, i P. Maciejko, Wieloplemienny tłum. Jakub Frank i ruch frankistowski, 1755–1816, tłum. J. Chmielewski, Gdańsk 2014.

M. Piekarz, Chasidut Breslew, s. 265–267; tenże, R. Natan mi-Nemirow be-aspaklariat sifro ‘Likutej halachot’, „Zion” 69 (2004), nr 2, s. 203–240; Z. Mark, Lama radaf ha-raw Mosze Cwi…; Ch. Kramer, Through Fire…, s. 371–466. Wprawdzie Sternharz zapowiada w Dniach Natana (ustęp 111) napisanie osobnego dzieła opisującego konflikt z rebem z Sawrania, jednak nic nie wiadomo o jego istnieniu. Głównym źródłem bracławskim do tego konfliktu jest: A. Chazan, Jemej ha-tlaot, Jeruszalajim 1933.

Zob. Z. Mark, Lama radaf ha-raw Mosze Cwi…, s. 489; D. Assaf, “Happy are the Persecuted”. The Opposition to Bratslav Hasidism, tenże, Untold Tales of the Hasidim. Crisis and Discontent in the History of Hasidism, Waltham, MA, 2010, s. 120–153 (s. 121).

Likutej ecot ukazał się po raz pierwszy w Dubnie w 1816 r., ale bez odniesień do Sternharza bądź Nachmana z Bracławia. Sternharz przepisał i przeredagował Likutej ecot jeszcze w 1825 r.; zob. N. Sternharz, Dni Natana, ustęp 103. Oprócz dodania odniesień do obu tych postaci na stronie tytułowej, wydanie z 1841 r. zostało przeredagowane i zawiera więcej materiału niż to z 1816 r.; zob. J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 90, przyp. 100; zob. też Ch. Kramer, Through Fire…, s. 492–500; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 136–137. W niniejszym wydaniu wszystkie odwołania do Likutej ecot dotyczą edycji Ewen Sztija (Betar Ilit 2009).

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 90; R. Horen, Ha-jahadut bi-prizmat ha-emuna be-cadik. Ijun be-chitwej r. Natan mi-Nemirow, „Kabbalah” 24 (2011), s. 263–304; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 87–116; I. Judlow, Mahadura riszona szel „Likutej halachot”, chelek Orach chajim, meet r. Natan Sternharz, „Kiryat Sefer” 62 (1988–1989), s. 933–935; Ch. Kramer, Through Fire…, s. 501–512.

O odbudowie społeczności bracławskiej i roli, jaką w tym odegrał druk kolejnych dzieł, zob. J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 90–94. W niniejszym wydaniu wszystkie odniesienia do Likutej halachot odnoszą się do wydania Mechon Baszan, 1995.

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 75–90.

N. Sternharz, Alim li-trufa, , folio 188a, za: J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 91.

J. Meir, R. Nathan Sternhartz’s “Liqqutei tefilot”…, s. 91; tenże, Chasidut meduma. Ijunim bi-chtawaw ha-satirim szel Josef Perl, Jeruszalajim 2013, s. 47.

M. Piekarz, Chasidut Breslew, s. 18.

Ch. Kramer, Through Fire…, s. 546; N. Sternharz, Alim li-trufa, , folio 188a–189a.

M. Piekarz, Chasidut Breslew, s. 18.

Zob. przyp. 2.

, Kin’at Ha-Szem Cwaot, ; , Machnia zedim, Jeruszalajim 1874; o autorstwie obu tych książek zob. M. Piekarz, Chasidut Breslew, s. 253–258; D. Assaf, Breslew: bibiografia mu‘eret, Jeruszalajim 2000, s. 16–17 (pozycje w bibliografii nr 13 i 16); Sh. Feiner, Be-emuna bilwad! Ha-pulmus szel r. Natan mi-Nemirow neged ha-ateizm we-ha-haskala, „Mechkerej Jeruszalajim be-Machszewet Israel” 15 (1999), s. 89–124.

Zob. przyp. 1; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 138–139.

Zob. przyp. 2; N.C. Koenig, Newe cadikim, s. 139–145.

Tamże, s. 71–75. W niniejszym wydaniu wszystkie odwołania do Sichot ha-Ran i Sziwchej ha-Ran odnoszą się do edycji Chasidej Breslew, Jeruszalajim 1995.