Dobre życie - ebook

WSTĘP

„Jak żyć, żeby nie zwa­rio­wać” – py­ta­li mnie pa­cjen­ci 20 lat temu, gdy zaj­mo­wa­łem się psy­cho­te­ra­pią. „Jak być sobą? Jak sta­wać się trwa­le szczę­śli­wym i osią­gać swo­je cele w tak nie­pew­nym świe­cie?” – py­ta­ją dziś słu­cha­cze wy­kła­dów mo­ty­wa­cyj­nych w fir­mach i dzien­ni­ka­rze w me­diach. Mo­żesz mieć do­bre ży­cie – od­po­wia­dam – je­że­li na­uczysz się nim kie­ro­wać i za­rzą­dzać sobą. Jak to ro­bić? O tym pi­sze­my na stro­nach tej książ­ki.

Znaj­dzie­cie w niej ese­je i roz­mo­wy, któ­re pu­bli­ko­wa­łem w la­tach 1990-2010 oraz spe­cjal­nie przy­go­to­wa­ne ma­te­ria­ły, w tym – go­ścin­nie – waż­ny roz­dział prof. An­drze­ja Ko­kosz­ki o pro­ble­mach, któ­rych roz­wią­zy­wa­nie wy­ma­ga po­łą­cze­nia osią­gnięć psy­cho­lo­gii i me­dy­cy­ny.

Ko­lej­ne roz­dzia­ły dają mo­bi­li­zu­ją­ce im­pul­sy i wska­zów­ki, jak zro­zu­mieć sie­bie i in­nych, jak żyć, żeby utrwa­lać siłę mi­ło­ści, au­ten­tycz­nych wię­zi i ra­do­ści ży­cia, jak cza­sem za­po­mnieć o so­bie, żeby te war­to­ści ugrun­to­wać i utrwa­lić…

Wy­bra­łem te tek­sty, po lek­tu­rze któ­rych Czy­tel­ni­cy sy­gna­li­zo­wa­li, że dzia­ła­ją, że są na­praw­dę po­moc­ne, oraz te, któ­re są mi szcze­gól­nie bli­skie, po­ru­sza­ją spra­wy szcze­gól­nie istot­ne.

W chwi­li gdy od­da­je­my do dru­ku dru­gie po­pra­wio­ne wy­da­nie (pierw­sze nie­wol­ne było od uste­rek), na ry­nek tra­fia bar­dzo cen­na po­zy­cja „50 mi­tów po­pu­lar­nej psy­cho­lo­gii”. Po­le­cam tę lek­tu­rę, nie bez sa­tys­fak­cji, że w świe­tle twar­dej na­uko­wej we­ry­fi­ka­cji wie­dzy nie mu­szę nic z tego, co pi­sa­łem przez ćwierć wie­ku od­wo­ły­wać, a na­wet mogę po­wie­dzieć „a nie mó­wi­łem?”

Ży­czę Pań­stwu do­bre­go ży­cia i do­brej lek­tu­ry, a je­że­li na­sta­wie­nie i ob­raz świa­ta, któ­re­mu daję wy­raz na tych stro­nach, są Pań­stwu bli­skie, za­chę­cam do lek­tu­ry ko­lej­nych ty­tu­łów Domu Wy­daw­ni­cze­go Ja­ro­sła­wa Szul­skie­go.

War­sza­wa, kwie­cień 2011WSTĘP

Za­trzy­maj się. W ja­kim je­steś na­stro­ju? Od­po­wiedź na to ba­nal­ne z po­zo­ru py­ta­nie może mieć klu­czo­we zna­cze­nie dla tego, jaki bę­dzie twój sen, je­śli masz tę „chwi­lę za­trzy­ma­nia” wie­czo­rem, lub jaki dzień – je­śli go wła­śnie za­czy­nasz. To wła­śnie twój na­strój, któ­ry wy­ni­ka ze sta­nu two­je­go or­ga­ni­zmu i we­wnętrz­ne­go na­sta­wie­nia, może zde­ter­mi­no­wać, czy na kry­ty­kę od­po­wiesz ata­kiem, czy zdzi­wie­niem. Oso­ba roz­go­ry­czo­na i nie­wy­spa­na, głod­na lub zmę­czo­na in­a­czej re­agu­je niż wy­po­czę­ta i zre­lak­so­wa­na albo po­mi­mo zmę­cze­nia peł­na wia­ry i na­dziei. Żeby w da­nej chwi­li móc ob­jąć uwa­gą swo­je im­pul­syw­ne re­ak­cje, me­cha­nicz­ne za­cho­wa­nie, wy­brać wła­ści­wą od­po­wiedź na sy­tu­ację lub coś za­ini­cjo­wać, po­trze­bu­jesz bar­dziej ogól­nej wie­dzy o so­bie. Tek­sty, któ­re zgro­ma­dzi­łem w tym roz­dzia­le, do­ty­czą ta­kich waż­kich py­tań, jak: co wro­dzo­ne (po­znać i uznać), a co na­by­te (a więc może do zmia­ny?) w two­jej oso­bo­wo­ści, cha­rak­te­rze, tem­pe­ra­men­cie? Za­mie­ści­łem tu wła­śnie, na po­czą­tek dro­gi in­spi­ra­cje do wglą­du w całe bo­gac­two swo­jej oso­bo­wo­ści. Nie je­steś „tyl­ko do­bry” albo „tyl­ko zła” z na­tu­ry. Drze­mie w to­bie i Pięk­na, i Be­stia, i zmy­sło­wość, i du­cho­wość, je­ste­śmy wy­po­sa­że­ni w ata­wi­stycz­ne pro­gra­my (jak „walcz i ucie­kaj”), któ­re słu­ży­ły nam, aby prze­trwać, jako dzie­ciom na­tu­ry, spo­łecz­nym zwie­rzę­tom, a z dru­giej stro­ny, w ro­zum, wol­ną wolę i sub­tel­ne po­trze­by bli­skich re­la­cji, em­pa­tię, wspa­nia­ło­myśl­ność. Nie­za­leż­nie od tego, czy szu­kasz in­spi­ra­cji, by roz­wią­zać ży­cio­wy pro­blem, czy czy­tasz tę książ­kę dla roz­wo­ju, we­wnętrz­nej prze­mia­ny, pa­mię­taj, że pierw­szy krok na ta­kiej dro­dze to akt wglą­du w sie­bie. Dziś mamy na pol­skim ryn­ku mnó­stwo świet­nych na­rzę­dzi, któ­re mogą być w tym po­moc­ne. Adep­ci co­achin­gu, któ­ry ak­tu­al­nie pro­wa­dzę, za­czy­na­ją za­zwy­czaj od spo­rzą­dze­nia swo­je­go „psy­cho­lo­gicz­ne­go au­to­por­tre­tu” (Ol­dham, Mor­ris), a fi­na­li­zu­ją pro­ces po­przez do­świad­cze­nie „Big Mind”, „Wiel­kie­go Umy­słu”, któ­re ogar­nia na­sze nie­skoń­czo­ne we­wnętrz­ne bo­gac­two. Jest też wie­le in­nych dróg: gru­py tre­nin­go­we, lek­tu­ry, sa­mo­ob­ser­wa­cja i sa­mo­re­flek­sja. Za­cznij od sie­bie i ty. A to po­zwo­li ci le­piej po­znać i zro­zu­mieć in­nych, bez któ­rych nie spo­sób wieść do­bre ży­cie i być szczę­śli­wym.Poznaj samego siebie

Kim je­steś? Jak ży­jesz?

Ba­da­nia so­cjo­lo­gicz­ne do­wo­dzą, że po­nad 20% do­ro­słych Po­la­ków tkwi w bier­nej po­sta­wie wo­bec losu. Są to przede wszyst­kim wy­da­ją­ce wszyst­kie swo­je skrom­ne środ­ki na dzie­ci i wnu­ki zgorzk­nia­łe ko­bie­ty w po­de­szłym i śred­nim wie­ku i nie­za­rad­ni, sła­bo wy­kształ­ce­ni męż­czyź­ni, któ­rzy na­wet chcie­li­by żyć le­piej, ale nie po­szu­ku­ją no­wych moż­li­wo­ści za­rob­ko­wa­nia. Żyją za­rów­no w du­żych mia­stach, jak i w ma­łych miej­sco­wo­ściach. Do­łą­cza­ją do nich na­sta­wie­ni wy­łącz­nie na prze­trwa­nie star­si i ubo­dzy miesz­kań­cy wsi. Z ko­lei wśród mło­dych lu­dzi ba­da­cze wy­od­ręb­ni­li rze­szę sfru­stro­wa­nych, czę­sto bez­ro­bot­nych, kry­tycz­nych wo­bec za­cho­dzą­cych prze­mian nie­uf­nych pe­sy­mi­stów, ne­gu­ją­cych wszyst­kie war­to­ści oprócz sek­su, siły fi­zycz­nej i za­ba­wy. Trud­no oce­nić, w ja­kim stop­niu nie­speł­nio­na cześć na­sze­go spo­łe­czeń­stwa pod­le­ga „wy­uczo­nej bez­rad­no­ści”, bę­dą­cej skut­kiem ży­cia w Pol­sce ta­kiej, jaka była przed 1989 ro­kiem, a w ja­kim pła­ci cenę za przy­śpie­sze­nie, z któ­re­go ko­rzy­sta­ją emo­cjo­nal­nie moc­niej­si i dys­po­nu­ją­cy lep­szym punk­tem star­tu lu­dzie ak­tyw­ni.

Sty­le ży­cia tych dru­gich są zróż­ni­co­wa­ne. Mo­że­my na sie­bie po­pa­trzeć z per­spek­ty­wy wska­za­nej kie­dyś przez wy­bit­ne­go pol­skie­go psy­cho­lo­ga, pro­fe­so­ra Ja­nu­sza Rey­kow­skie­go, któ­ry roz­po­wszech­nio­ne w kul­tu­rze Za­cho­du ide­ały roz­wo­ju i mo­de­le ży­cia od­niósł do sym­bo­licz­nych po­sta­ci mi­to­lo­gicz­nych: Dio­ni­zo­sa, He­ra­kle­sa, Pro­me­te­usza i Apol­la. Wspo­mnia­ne so­cjo­lo­gicz­ne ba­da­nia po­ka­zu­ją, że dziś rząd dusz przy­pa­da dwóm pierw­szym bo­gom: zdo­by­wa­nie prak­tycz­nej wie­dzy, wła­dzy, środ­ków ma­te­rial­nych gwa­ran­tu­ją­cych wpływ na in­nych, kon­tro­lę i eks­pan­sję wła­sne­go JA – to cele ży­cio­we przed­się­bior­ców i pra­cow­ni­ków dy­na­micz­nie roz­wi­ja­ją­cych się firm i ak­tyw­nych za­wo­do­wo ko­biet, z któ­rych co­raz wię­cej osią­ga cał­kiem nie­złą po­zy­cję spo­łecz­ną i ma­te­rial­ną. Ci, któ­rzy mają dzie­ci, chcą w więk­szo­ści, aby zdo­by­wa­ły one wy­kształ­ce­nie gwa­ran­tu­ją­ce fi­nan­so­wą i spo­łecz­ną ka­rie­rę, trak­tu­ją wy­cho­wa­nie i edu­ka­cję jako „in­we­sty­cję”. To „he­ra­kle­sow­skie” po­dej­ście do ży­cia czę­sto idzie w pa­rze z „dio­ni­zyj­skim”. To mło­dzi me­ne­dże­ro­wie ce­nią przy­go­dę, po­dró­że, ry­zy­ko, pie­nią­dze, do­bre ubra­nia i je­dze­nie. Ku­pu­ją miesz­ka­nia, bu­du­ją domy, zmie­nia­ją sa­mo­cho­dy. Mło­de „ko­bie­ty wy­zwo­lo­ne” i bar­dziej sta­tecz­ne czter­dzie­sto­let­nie – wraż­li­we i wy­kształ­co­ne „za­moż­ne po­zy­ty­wist­ki”, mają pie­nią­dze i lu­bią je wy­da­wać na po­dró­że, roz­ryw­ki kul­tu­ral­ne, ubio­ry i ko­sme­ty­ki wy­so­kiej ja­ko­ści. Za­moż­ne „dzie­ci po­pkul­tu­ry” oraz aspi­ru­ją­ce do ży­cia elit, ale dro­gą na skró­ty „kró­lo­we di­sco polo” (w więk­szo­ści le­piej za­ra­bia­ją­ce urzęd­nicz­ki) i za­in­te­re­so­wa­ni bar­dziej kom­bi­no­wa­niem niż pra­cą mło­dzi „aspi­ru­ją­cy ma­te­ria­li­ści” na­sta­wie­ni są prak­tycz­nie wy­łącz­nie na kon­sump­cję, seks i za­ba­wę. A więc kró­le­stwo Dio­ni­zo­sa.¹

W la­tach 90. jako wy­daw­ca i ob­ser­wa­tor zróż­ni­co­wa­ne­go ryn­ku po­rad­ni­ków ob­ser­wo­wa­łem ro­sną­ce za­po­trze­bo­wa­nie na obie­cu­ją­ce szyb­kie re­zul­ta­ty w sfe­rze za­wo­do­we­go i oso­bi­ste­go suk­ce­su psy­cho­lo­gicz­ne bry­ki oraz prze­wod­ni­ki po taj­ni­kach sek­su i… śnież­nych sto­kach i sło­necz­nych pla­żach zor­ga­ni­zo­wa­nej ma­so­wej tu­ry­sty­ki. Ten trend nadal trwa.

Po­la­cy wolą zna­cho­rów od le­ka­rzy. „Cu­dow­ne die­ty” i „sa­mo­le­cze­nie” przez przy­kła­da­nie rąk do gło­wy cie­szą się cią­gle da­le­ko więk­szą po­pu­lar­no­ścią niż na przy­kład po­pu­lar­no­nau­ko­wa li­te­ra­tu­ra o pro­fi­lak­ty­ce cho­rób cy­wi­li­za­cyj­nych. Przy­pusz­czal­nie do­pie­ro prze­syt kon­sump­cją JA i wła­dzą zwró­ci nas na po­wrót w stro­nę „pro­me­tej­skiej” i „apol­liń­skiej” orien­ta­cji. A bar­dzo tego po­trze­bu­je­my.

„W sym­bo­lu Pro­me­te­usza za­war­ta jest idea po­świę­ce­nia sie­bie dla do­bra po­za­oso­bi­ste­go – dla ludz­ko­ści – stwier­dza pro­fe­sor Rey­kow­ski. – We wcze­snych sta­diach roz­wo­ju war­to­ścią jest to, co przy­no­si sa­tys­fak­cję po­pę­do­wo-emo­cjo­nal­ną, nie­co póź­niej tak­że to, co jest po­ży­tecz­ne dla JA. W mia­rę roz­wo­ju i doj­rze­wa­nia oso­bo­wo­ści wy­ła­niać się może sieć war­to­ści obej­mu­ją­cych do­bro, któ­re wy­kra­cza poza mnie sa­me­go i tych, z któ­ry­mi się bez­po­śred­nio iden­ty­fi­ku­ję. Cza­sem trud­no roz­róż­nić, czy np. po­świę­ce­nie dla wła­snej fir­my lub ro­dzi­ny jest jesz­cze prze­dłu­że­niem po­sta­wy ego­cen­trycz­nej, czy już wy­bo­rem na rzecz in­nych. Fak­tem jest jed­nak, że moż­na (było?) spo­tkać lu­dzi, któ­rych roz­wój re­ali­zu­je się dzię­ki roz­wo­jo­wi przed­mio­tu, na rzecz któ­re­go dzia­ła­ją. Dru­ga, też mniej dziś po­pu­lar­na orien­ta­cja ży­cio­wa to po­sta­wa twór­cza, roz­wój po­przez zdo­by­wa­nie umie­jęt­no­ści i wie­dzy nie tyl­ko bez­po­śred­nio uży­tecz­nych, do­sko­na­le­nie wro­dzo­nych ta­len­tów, wy­kra­cza­nie poza utar­te spo­so­by my­śle­nia i dzia­ła­nia. Bóg Apol­lo, opie­kun sztu­ki i na­uki, sym­bo­li­zo­wać może tę ży­cio­wą orien­ta­cję”.

Pro­fe­sor Rey­kow­ski zwra­cał uwa­gę, że wszech­stron­ny roz­wój oso­bo­wo­ści jed­nost­ki wią­zać się może z miej­scem na wszyst­kie opi­sa­ne po­trze­by i orien­ta­cje ży­cio­we. Do­dam od sie­bie, że każ­dy z opi­sa­nych tu ob­sza­rów funk­cjo­no­wa­nia może być przed­mio­tem sa­mo­re­flek­sji i uwa­gi. Ta opcja do­ty­czy na­wet bier­no-agre­syw­nych za­cho­waw­czych po­staw spo­łecz­ne­go Ha­de­su, od któ­rych ewi­den­cji za­czę­li­śmy te roz­wa­ża­nia.

Psy­cho­lo­gicz­ny re­alizm

„Kim na­praw­dę je­steś? Ja­kie są praw­dzi­we mo­ty­wy two­je­go dzia­ła­nia? Jaki sys­tem sił rze­czy­wi­ście tobą kie­ru­je, w od­róż­nie­niu od tego, co so­bie na ten te­mat wy­obra­żasz, co uda­jesz przed sobą i przed in­ny­mi, co ukry­wasz poza ro­la­mi, któ­re od­gry­wasz, i ma­ska­mi, któ­re przy­bie­rasz?” Te py­ta­nia wy­no­to­wa­łem wie­le lat temu z jed­ne­go z wy­wia­dów Eri­cha From­ma, au­to­ra książ­ki „O sztu­ce mi­ło­ści”². Nic nie stra­ci­ły na ak­tu­al­no­ści, zmie­ni­ły się na­to­miast nie­któ­re uwa­run­ko­wa­nia od­po­wie­dzi na nie. Do­ty­czy to kwe­stii, co moż­na zmie­nić. Dzię­ki sta­wia­niu so­bie za­sad­ni­czych py­tań pro­ce­sem prze­mian ob­jąć moż­na spo­sób ży­cia. Pod­po­rząd­ko­wać je oso­bi­stym prio­ry­te­tom, za­rzą­dzać cza­sem, pie­niędz­mi, do­bie­rać po­ziom stre­su, dbać o przy­jaź­nie, mi­łość, pra­cę i wy­zna­wa­ne war­to­ści. Oczy­wi­ście udzia­łem nie­któ­rych lu­dzi pod wpły­wem zna­czą­cych do­świad­czeń ży­cio­wych (do któ­rych na­le­ży prak­ty­ka du­cho­wa lub psy­cho­te­ra­pia, ale nie tyl­ko one) jest we­wnętrz­na prze­mia­na, co spro­wa­dza się do od­kryć i zmian w świa­do­mo­ści, od­zy­ska­nia po­czu­cia sen­su ży­cia i uważ­no­ści. Ale wo­kół psy­cho­te­ra­pii, psy­cho­edu­ka­cji i du­cho­wych prak­tyk ofe­ru­ją­cych na­rzę­dzia do ba­da­nia sie­bie na­ro­sło wie­le mi­tów i nie­po­ro­zu­mień. W moim od­czu­ciu traf­nie je pre­zen­tu­je Me­lvyn Kin­der, au­tor książ­ki „W har­mo­nii z emo­cja­mi – jak po­znać swój tem­pe­ra­ment i do­brze go wy­ko­rzy­stać?”³

Pierw­szy mit zwią­za­ny jest z lan­so­wa­niem róż­nych mo­de­li „zdro­wej” oso­bo­wo­ści. Je­ste­śmy tak od­mien­ni za­rów­no z uwa­gi na ży­cio­we do­świad­cze­nia, jak i wro­dzo­ne ce­chy tem­pe­ra­men­tu, skłon­no­ści i zdol­no­ści, że nie spo­sób opi­sać jed­nej „wzor­co­wej oso­bo­wo­ści”, mo­de­lu mę­sko­ści i ko­bie­co­ści, a na­wet wła­ści­we­go ro­dzi­ciel­stwa. „Praw­dy” ta­kie mogą gło­sić lu­dzie wcho­dzą­cy w rolę psy­cho­lo­gicz­nych guru, ale uczci­wi psy­cho­lo­dzy i psy­cho­te­ra­peu­ci wie­dzą, że wy­ni­ki ba­dań na­uko­wych i do­świad­czeń kli­nicz­nych nie upraw­nia­ją do zbyt wie­lu uni­wer­sal­nych uogól­nień. „Wśród lu­dzi ist­nie­je ogrom­na róż­no­rod­ność tem­pe­ra­men­tów. Po­win­ni­śmy uwol­nić się od osą­dów i po­rów­nań, a za­cząć do­ce­niać tę róż­no­rod­ność”. Dru­gi mit, przed któ­rym prze­strze­ga Kin­der, to kon­cep­cja „do­brych” i „złych” emo­cji. Nie­któ­rzy uzna­ją za de­struk­cyj­ne uczu­cie gnie­wu, inni pra­gnie­nia sek­su­al­ne, a jesz­cze inni zaj­mu­ją się „wy­zwa­la­niem od po­czu­cia winy”. Emo­cje, pra­gnie­nia i po­cho­dzą­ce od nich we­wnętrz­ne sta­ny po pro­stu się nam przy­da­rza­ją. Mo­że­my uczyć się przy­glą­dać im, trak­to­wać jako lek­cje i dro­go­wska­zy, pró­bo­wać ob­jąć kon­tro­lą za­cho­wa­nia, któ­re z nich wy­pły­wa­ją, nie pró­bu­jąc żad­nych uczuć od­su­wać, tłu­mić. Wią­że się to ko­lej­nym mi­tem o moż­li­wo­ści „kon­tro­lo­wa­nia emo­cji”. Na­wet wie­le lat psy­cho­te­ra­pii lub me­dy­ta­cji nie zmie­ni oso­by im­pul­syw­nej w po­wścią­gli­wą – zaś je­śli tak się sta­nie, może ona za­pła­cić za to po­waż­nym psy­cho­so­ma­tycz­nym scho­rze­niem. Su­mien­ny i za­cię­ty po­li­tyk, któ­re­mu do­rad­cy za­le­cą peł­ne życz­li­wo­ści uśmie­chy, bę­dzie ro­bił dziw­ne gry­ma­sy przy­po­mi­na­ją­ce uśmiech me­du­zy. By­łem nie­daw­no za gra­ni­cą na zjeź­dzie se­nio­rów psy­cho­te­ra­pii. Ci zaj­mu­ją­cy się na co dzień „zmia­ną” lu­dzie za­cho­wy­wa­li się pra­wie tak samo jak dwa­dzie­ścia lat temu na po­dob­nym spo­tka­niu! Ca­ło­kształt mo­je­go do­świad­cze­nia po­twier­dza tezę dr. Kin­de­ra: „Je­dy­nym spo­so­bem na to, by na­uczyć się za­rzą­dzać swo­imi na­stro­ja­mi, a tym sa­mym pa­no­wać nad nimi jest to, żeby za­miast je ujarz­miać, przyj­mo­wać je i trak­to­wać z na­le­ży­tą tro­ską”. Jed­ną z naj­bar­dziej roz­po­wszech­nio­nych dziś me­tod pra­cy nad sobą jest tak zwa­ne po­zy­tyw­ne my­śle­nie. W książ­ce „Jak żyć, żeby nie zwa­rio­wać”⁴ po­świę­ci­łem nie­po­ro­zu­mie­niom wo­kół tej idei roz­dział „Za­nim po­my­ślisz po­zy­tyw­nie”. Dr Kin­der sta­wia spra­wę ja­sno: fak­tem jest, że spo­sób my­śle­nia o so­bie i sy­tu­acji, „po­znaw­cze opra­co­wa­nie” we­wnętrz­ne­go do­świad­cze­nia – sed­no tak zwa­nej te­ra­pii po­znaw­czej – może cza­sem zła­go­dzić na­strój lub po­móc w zna­le­zie­niu kon­struk­tyw­ne­go roz­wią­za­nia. Ale pra­wi­dło­wość ta ogra­ni­czo­na jest do sy­tu­acji, w któ­rych my­śli wy­raź­nie po­prze­dza­ją to, co „pro­du­ku­ją” emo­cje. Nie­ste­ty w wie­lu sy­tu­acjach jest wręcz od­wrot­nie: pro­ce­sy hor­mo­nal­ne i bio­che­mia mó­zgu, w re­zul­ta­cie ra­czej wro­dzo­nych niż wy­uczo­nych me­cha­ni­zmów zmu­sza­ją nas do szu­ka­nia „pre­tek­stu”, aby – już roz­gnie­wa­ni – do ko­goś się przy­cze­pić, ugrun­to­wać w de­pre­syj­nym na­stro­ju lub utwier­dzić w po­czu­ciu za­gro­że­nia (albo eu­fo­rii). Zaj­mo­wa­nie się tre­ścią ar­gu­men­tów, pre­ten­sji i za­rzu­tów, któ­re pa­da­ją pod­czas mał­żeń­skiej kłót­ni (lub te­ra­pii), moż­na cią­gnąc w nie­skoń­czo­ność. Re­ali­stycz­ne roz­wią­za­nie, owszem, po­trze­bu­je świa­do­mo­ści, ale nie po to, by zmie­niać ne­ga­tyw­ne my­śli na po­zy­tyw­ne, ani na­wet nie żeby zmie­niać oskar­że­nia w ży­cze­nia, ale żeby uznać, że mój gniew, znu­dze­nie czy ja­ki­kol­wiek inny de­struk­cyj­ny albo uskrzy­dla­ją­cy stan nie jest skut­kiem dzia­łań part­ne­ra ani na­wet do­świad­czeń z dzie­ciń­stwa, lecz pro­ce­sów bio­che­micz­nych mó­zgu i mo­je­go wro­dzo­ne­go tem­pe­ra­men­tu!

Po­zna­nie, przy­ję­cie, ob­ję­cie tro­ską i uwa­gą wła­snych emo­cji i my­śli stwa­rza szan­se ta­kie­go za­wia­do­wa­nia sło­wa­mi i swo­imi czy­na­mi, aby nie ra­nić nie­po­trzeb­nie tych, któ­rych ko­cha­my i sza­nu­je­my, nie tra­cić i nie po­zba­wiać in­nych pra­cy, nie wy­co­fy­wać się z pro­ble­mów, któ­re moż­na roz­wią­zać (ale też do pew­nych gra­nic stre­su). Dla­te­go tak waż­ne jest za­rów­no roz­po­zna­nie sta­nów we­wnętrz­nych już na po­zio­mie po­ja­wia­ją­cych się in­ten­cji, obej­mo­wa­nie ich uwa­gą, jak i wie­dza o wła­snej na­tu­rze, zdol­ność od­dzie­la­nia tego, co mo­dy­fi­ko­wal­ne, od tego, co nie­uchron­ne. A może to ozna­czać, że im­puls emo­cjo­nal­ny i tak bę­dzie szyb­szy niż myśl i bez uszczerb­ku dla zdro­wia (np. przez uza­leż­nie­nie się od to­ni­zu­ją­ce­go leku) nie­wie­le mo­żesz zro­bić.

Gdy przyj­miesz taką po­sta­wę wo­bec sie­bie albo dru­giej oso­by, może zda­rzyć się cud. Wy­ła­nia­ją­ca się trans­for­ma­cja jest nie­ocze­ki­wa­ną na­gro­dą za uzna­nie sie­bie lub dru­giej oso­by ta­kiej, jaką jest. Twór­ca te­ra­pii Ge­stalt Fry­de­ryk Perls pierw­szy opi­sał to zja­wi­sko jako „pa­ra­dok­sal­ną teo­rię zmia­ny”.

Pa­ra­dok­sal­na teo­ria zmia­ny za­czy­na się re­ali­zo­wać już wte­dy, gdy pró­bu­jesz i uczysz się po­zna­wać i uzna­wać sie­bie i part­ne­ra (je­śli nie masz part­ne­ra – zba­daj, czy nie trzy­masz się zbyt kur­czo­wo za­rów­no swo­ich lę­ków, jak i wy­ide­ali­zo­wa­nych ob­ra­zów, wy­gó­ro­wa­nych lub nie­od­po­wied­nich z two­je­go punk­tu wi­dze­nia wy­ma­gań i ocze­ki­wań). Je­śli masz po­czu­cie, że za mało jest w wa­szym związ­ku ak­cep­ta­cji, że ko­goś z was trze­ba pró­bo­wać przy­jąć ta­kim, jaki jest – za­cznij od nie­go. Je­śli na­to­miast in­tu­icja mówi ci, że ktoś musi coś zro­bić, coś spró­bo­wać zmie­nić w swo­im po­stę­po­wa­niu – za­cznij od sie­bie.

Po­zbądź się za­ćmy na wła­snych oczach. Je­śli tego nie uczy­nisz, tra­cisz pra­wo do zmie­nia­nia cze­go­kol­wiek. Póki nie je­steś świa­dom sa­me­go sie­bie, nie masz żad­ne­go pra­wa po­pra­wiać in­nych. Zło w pró­bach zmie­nia­nia lu­dzi czy świa­ta – kie­dy ty sam nie je­steś oso­bą świa­do­mą – po­le­ga na tym, że zmia­ny te mogą słu­żyć tyl­ko two­im in­te­re­som, du­mie, do­gma­tycz­nym prze­ko­na­niom albo po pro­stu od­re­ago­wa­niu emo­cji.

An­tho­ny de Mel­lo „Prze­bu­dze­nie”⁵Wrodzone czy nabyte?

Skąd się bio­rą „nie­do­bre” dzie­ci?

Ro­dzi­cie je za­nie­dba­li czy win­ne są geny? Dzie­dzi­cze­nie wy­da­je się mieć na nas więk­szy wpływ, niż skłon­ni by­li­śmy do nie­daw­na uzna­wać. Nie prze­kre­śla to jed­nak roli wy­cho­wa­nia.

Hi­tem sta­ła się w koń­cu lat 90. XX wie­ku w USA książ­ka Ju­dith Rich Har­ris „Geny czy wy­cho­wa­nie? Co wy­ro­śnie z na­szych dzie­ci i dla­cze­go”⁶. Au­tor­ka uważ­nie prze­ana­li­zo­wa­ła kil­ka­set ra­por­tów ba­daw­czych z ostat­nich dzie­się­cio­le­ci. Jej wnio­sek jest za­ska­ku­ją­cy. Jak pi­sze, wie­le do­wo­dzi, że wpływ na roz­wój oso­bo­wo­ści dziec­ka mają przede wszyst­kim geny, duże są rów­nież wpły­wy do­świad­czeń szkol­nych, grup ró­wie­śni­czych, dzia­ła­nia me­diów i wie­le in­nych zu­peł­nie nie­za­leż­nych od domu oko­licz­no­ści. Gdy od­da­je­my tę książ­kę do dru­ku, na ry­nek wcho­dzi ko­lej­na książ­ka tej au­tor­ki, w któ­rej do­wo­dzi, jaką rolę obok ge­nów speł­nia­ją w kształ­to­wa­niu na­szej oso­bo­wo­ści do­świad­cze­nia ro­dzin­ne z cza­sów, gdy mamy 11-13 lat. A wiec nie tyl­ko wcze­sne dzie­ciń­stwo, jak twier­dzi­li psy­cho­ana­li­ty­cy, de­cy­du­je o na­szym przy­szłym ży­ciu.

Pani Har­ris zaj­mo­wa­ła się wcze­śniej pi­sa­niem pod­ręcz­ni­ków na te­mat psy­cho­lo­gii roz­wo­jo­wej. Teo­rie, na któ­rych się po­cząt­ko­wo opie­ra­ła, ru­nę­ły w gru­zy, gdy zo­rien­to­wa­ła się, że jej ro­dzo­na cór­ka jest skraj­nie inna niż dru­ga za­adop­to­wa­na dziew­czyn­ka. Obie wy­ra­sta­ły oto­czo­ne mi­ło­ścią w tej sa­mej ro­dzi­nie, były po­dob­nie trak­to­wa­ne, ale sta­wa­ły się z roku na rok co­raz bar­dziej od­mien­ne. Ro­dzo­na cór­ka au­tor­ki nie spra­wia­ła nig­dy kło­po­tów, po­szła śla­da­mi mat­ki i dok­to­ry­zo­wa­ła się na Ha­rvar­dzie. Ad­op­to­wa­na dziew­czyn­ka oka­za­ła się nad wy­raz krnąbr­nym dziec­kiem: ucie­ka­ła z domu, a jej edu­ka­cja za­koń­czy­ła się na z tru­dem ukoń­czo­nej szko­le śred­niej.

Tem­pe­ra­ment po dziad­ku, cha­rak­ter z po­dwór­ka

Współ­cze­sna na­uka wią­że tem­pe­ra­ment ze skłon­no­ścia­mi wro­dzo­ny­mi lub na­by­ty­mi jesz­cze w brzu­chu mat­ki, w okre­sie przed­uro­dze­nio­wym. Do­świad­cze­nia wcze­sne­go dzie­ciń­stwa i nie­co póź­niej­szych okre­sów two­rzą cha­rak­ter. Tem­pe­ra­ment plus cha­rak­ter to na­sza oso­bo­wość.

Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że w każ­dej oso­bo­wo­ści ele­men­ty odzie­dzi­czo­ne i na­by­te two­rzą nie­po­wta­rzal­na mie­szan­kę, z któ­rej skła­du i po­cho­dze­nia mo­że­my w róż­nym stop­niu zda­wać so­bie spra­wę. Czę­sto od­wo­łu­ję się do książ­ki „W har­mo­nii z emo­cja­mi”⁷ Me­lvy­na Kin­de­ra. Au­tor po­ma­ga uświa­do­mić so­bie, co w oso­bo­wo­ści jest ra­czej wro­dzo­ne, wiec war­te po­zna­nia i uzna­nia, ale bez moż­li­wo­ści zmia­ny. Pro­po­nu­je, aby­śmy uświa­do­mi­li so­bie, czy je­ste­śmy ra­czej eks­tra­wer­ty­ka­mi, na­sta­wio­ny­mi na kon­tak­ty z ludź­mi, ze świa­tem, na ze­wnątrz, czy może in­tro­wer­ty­ka­mi – żół­wia­mi, któ­re naj­le­piej czu­ją się we wła­snej sko­ru­pie. Na­stęp­nie za­chę­ca do usta­le­nia, jak wy­so­kie mamy za­po­trze­bo­wa­nie na bodź­ce i sty­mu­la­cję z ze­wnątrz. Czy lu­bi­my, gdy wo­kół nas kipi od wy­da­rzeń, spo­tkań, nie­spo­dzia­nek? Czy też tyle jest w nas po­bu­dze­nia i taka oso­bo­wość, że nie­wie­le bodź­ców o nie­wiel­kiej sile wy­star­czy, żeby czuć, że ży­je­my? U ta­kich osób nad­miar bodź­ców bę­dzie źró­dłem stre­su, po­dob­nie jak zbyt mała ich daw­ka sta­nie się źró­dłem stre­su dla oso­by z wy­so­kim za­po­trze­bo­wa­niem na sty­mu­la­cję.

Zna­czo­ne kar­ty

Wy­róż­nio­ne przez Kin­de­ra typy tem­pe­ra­men­tal­no-emo­cjo­nal­ne przy­po­mi­na­ją po­dział wpro­wa­dzo­ny kil­ka ty­się­cy lat temu przez Hi­po­kra­te­sa. Sta­ro­żyt­ni Gre­cy nie tyl­ko prze­czu­wa­li, że ma­te­ria skła­da się z ato­mów, ale wią­za­li tem­pe­ra­ment czło­wie­ka ze sta­nem sub­stan­cji ustro­jo­wych. Hi­po­kra­tes nie miał po­ję­cia o hor­mo­nach, neu­ro­prze­kaź­ni­kach i ge­nach, ale opie­ra­jąc się na kon­cep­cji czte­rech „hu­mo­rów” w ludz­kim cie­le: krwi, czar­nej żół­ci, żół­ci oraz fleg­my, opi­sał czte­ry typy lu­dzi: san­gwi­ni­ka (ener­gicz­ny opty­mi­sta), me­lan­cho­li­ka (za­mknię­ty w so­bie, zmien­ny), cho­le­ry­ka (draż­li­wy i im­pul­syw­ny) oraz fleg­ma­ty­ka (po­wol­ny i sta­now­czy). Kin­der wy­róż­nił na­stę­pu­ją­ce typy:

„Sen­sor” – in­tro­wer­tyk z ni­skim pro­giem po­bu­dze­nia, czy­li czło­wiek z na­tu­ry nie­śmia­ły, ostroż­ny, wsty­dli­wy, wczu­wa­ją­cy się w in­nych lu­dzi, emo­cjo­nal­ny i in­tu­icyj­ny. Za­leż­nie od do­świad­czeń z dzie­ciń­stwa i ewen­tu­al­nej pra­cy nad sobą może po­zo­stać oso­bą wy­co­fu­ją­cą się i za­mknię­tą w so­bie, szar­żo­wać nad­ra­bia­jąc miną i w głę­bi du­szy cią­gle bać się albo roz­wi­nąć in­dy­wi­du­al­ność czło­wie­ka wraż­li­we­go, ale jed­no­cze­śnie wy­star­cza­ją­co pew­ne­go sie­bie i umie­ją­ce­go zna­leźć so­bie sa­tys­fak­cjo­nu­ją­ce miej­sce wśród in­nych.

„Ana­li­tyk” – też in­tro­wer­tyk, ale z wy­so­kim pro­giem po­bu­dze­nia. Może z po­wo­du bra­ku bodź­ców czuć we­wnętrz­ną pust­kę lub szu­kać po­bu­dza­ją­cych uży­wek, jak pa­pie­ro­sy, a na­wet nar­ko­ty­ki lub ob­se­syj­nie my­śle­nie. Je­śli jed­nak znaj­dzie an­ga­żu­ją­ce, ale nie­wy­ma­ga­ją­ce wy­stę­po­wa­nia cią­gle przed sze­re­giem za­ję­cie, sta­je się uważ­ny, zwar­ty, skru­pu­lat­ny.

„Im­pe­tyk” – eks­tra­wer­tyk z ni­skim pro­giem po­bu­dze­nia, a więc oso­ba, któ­ra ła­two się pod­nie­ca. Wy­bu­cho­wy, szyb­ko się zło­ści. Je­śli jed­nak roz­po­zna swój sys­tem war­to­ści, umie zło­ścić się tak, że nie bę­dzie ra­nić in­nych i nie wnie­sie wie­le ognia do wza­jem­nych sto­sun­ków.

„Po­szu­ki­wacz wra­żeń” – ka­ska­der, dla któ­re­go nie ma ży­cia bez ry­zy­ka, eks­pe­ry­men­tu, przy­go­dy i no­wo­ści. Nie­któ­rzy ka­ska­de­rzy rzu­ca­ją się w wir pra­cy, inni – mi­ło­snych przy­gód. Czę­sto wy­bie­ra­ją eks­cy­tu­ją­ce za­wo­dy. Lu­dzie z tym wzor­cem nie­rzad­ko wcho­dzą w ko­li­zję z pra­wem, po­dej­mu­ją dzia­ła­nia an­ty­spo­łecz­ne. O tym, gdzie tra­fi „ka­ska­der”, czy sta­nie się wo­jow­ni­czym obroń­cą pra­wa, czy oskar­żo­nym, de­cy­du­ją za­rów­no do­dat­ko­we czyn­ni­ki ge­ne­tycz­ne, jak i efek­ty wpły­wu grup ró­wie­śni­czych, wy­cho­wa­nia i pra­cy nad sobą. W ja­kich pro­por­cjach – do koń­ca nie wia­do­mo.

„Tem­pe­ra­ment to kar­ty, któ­re Na­tu­ra roz­da­je w chwi­li po­czę­cia i któ­re okre­śla­ją wa­run­ki wyj­ścio­we wszyst­kich póź­niej­szych do­świad­czeń – pi­szą Ol­dham i Mor­ris⁸. – O tym, jak ro­ze­grasz swo­ją par­tię tymi kar­ta­mi, de­cy­du­jesz sam” – do­da­ją.

Sko­rup­ka za mło­du na­sią­ka

Moim zda­niem mu­si­my li­czyć się z tym, że pole sa­mo­kon­tro­li i wol­nej woli czło­wie­ka – a więc i moż­li­we­go wpły­wu ro­dzi­ców na dzie­ci – może oka­zać się jesz­cze węż­sze. Naj­now­sze pra­ce o sha­dow syn­dro­mes – ze­spo­łach śla­do­wych cho­rób psy­chicz­nych, oraz wy­ni­ki ba­dań ge­ne­ty­ki be­ha­wio­ral­nej przed­sta­wio­ne w no­wej książ­ce dr. Ha­me­ra „Geny a cha­rak­ter”⁹ zda­ją się wska­zy­wać, że nie tyl­ko tem­pe­ra­ment, ale ta­kie skład­ni­ki oso­bo­wo­ści, jak in­te­li­gen­cja, orien­ta­cja i upodo­ba­nia sek­su­al­ne, po­dejrz­li­wość, skłon­ność do eks­cen­try­zmu, za­mi­ło­wa­nie do po­rząd­ku i per­fek­cjo­ni­zmu czy na­wet skłon­no­ści do na­ło­gów, mogą mieć pod­ło­że wro­dzo­ne.

Ro­dzi­ce mogą rze­czy­wi­ście nie mieć wpły­wu na dzie­ci, je­śli nie za­dba­li o to w kry­tycz­nej fa­zie pierw­szych lat ży­cia, kie­dy psy­chi­ka, ob­raz świa­ta i wła­snej oso­by do­pie­ro się kształ­tu­ją. Do­bra re­la­cja z mamą, czy­li ja­kość pier­wot­nej sym­bio­zy z pierw­szą opie­kun­ką, oraz spo­sób od­dzie­le­nia od niej mogą w tym cza­sie od­gry­wać bar­dzo waż­ną rolę. Po­dob­ne zna­cze­nie ma, czy trzy­ma­my dziec­ko pod klo­szem, czy ła­god­nie har­tu­je­my, je­śli jest nad­wraż­li­we, a dziec­ku trud­ne­mu po­bła­ża­my i po­zwa­la­my się ty­ra­ni­zo­wać, albo prze­ciw­nie – po­świę­ca­my mu wie­le uwa­gi, za­cho­wu­jąc sta­now­czość. Dzie­ciom, któ­re do­ra­sta­ją, po­trzeb­ny jest naj­bar­dziej kon­takt, po­sza­no­wa­nie ich au­to­no­mii i zro­zu­mie­nie.

Ura­zy z tego okre­su mogą zo­sta­wić trud­ne do za­tar­cia śla­dy.

Sza­cu­nek i ser­ce

Szcze­rze mó­wiąc, dys­pu­ta: na ile ro­dzi­ce – w tym ja – mają wpływ na przy­szłość dziec­ka, in­te­re­su­je mnie teo­re­tycz­nie, ale nie an­ga­żu­je emo­cjo­nal­nie. Ob­da­rza­my z żoną na­sze dzie­ci sza­cun­kiem i uwa­gą, spę­dza­my z nimi wie­le cza­su i cie­szy­my się, gdy spo­ty­ka­ją się z przy­ja­ciół­mi, po pro­stu dla­te­go, że je ko­cha­my.

Nie roz­pa­tru­je­my swo­ich za­cho­wań jako „in­we­sty­cji w przy­szłość”, tre­nin­gu czy wy­cho­waw­cze­go od­dzia­ły­wa­nia.

Kto wie, czy dal­sze ba­da­nia nie po­ka­żą, że je­dy­nie uwa­ga i sza­cu­nek są war­to­ścia­mi, któ­rych nie da się spro­wa­dzić do bio­lo­gii, i że tyl­ko o nie war­to dbać. Może to miał na my­śli da­le­ko­wschod­ni mę­drzec, mó­wiąc: „Nie mu­sisz być aż tak bar­dzo za­ab­sor­bo­wa­ny ro­dzi­ną. Je­śli bo­wiem mają Boga w ser­cu, On za­trosz­czy się o nich, a je­śli Go w ser­cach nie mają, two­je sta­ra­nia i tak nie zda­dzą się na wie­le”.

Po­moc­ne me­ta­fo­ry

Przyj­mij, jak sta­ro­żyt­ni Gre­cy, że przy­ro­da skła­da się z czte­rech ele­men­tów: po­wie­trza, zie­mi, ognia i wody.

Za­sta­nów się, jak te „pier­wiast­ki” mogą prze­ja­wiać się w ży­ciu emo­cjo­nal­nym czło­wie­ka i jego sty­lu re­ago­wa­nia w róż­nych sy­tu­acjach (np. ogień – sil­ne im­pul­sy, po­wie­trze – po­my­sły, in­spi­ra­cje, woda – płyn­ność, ela­stycz­ność, zie­mia – ugrun­to­wa­nie, kon­ser­wa­tyzm, re­alizm).

Roz­waż, w ja­kich pro­por­cjach ele­men­ty te wy­stę­pu­ją w two­jej oso­bo­wo­ści, któ­ry z nich prze­wa­ża.

Roz­waż, jak od­wo­łu­jąc się do me­ta­fo­ry czte­rech ele­men­tów, mógł­byś opi­sać bli­ską ci oso­bę.

Za­sta­nów się, co wy­ni­ka z ze­sta­wie­nia wa­szych do­mi­nu­ją­cych ży­wio­łów, np. czy ty je­steś ogniem, on zaś lo­dem (za­mar­z­nię­ta woda), albo ty przy­ziem­ny, ona w chmu­rach (po­wie­trze). Roz­waż, ja­kie ele­men­ty przy­czy­ni­ły się do har­mo­nii mię­dzy wami. Po­szu­kaj­cie to­wa­rzy­stwa osób, któ­re je re­pre­zen­tu­ją (np. ogień i po­wie­trze po­trze­bu­ją zie­mi, dwie oso­by ogni­ste – ra­czej tro­chę wody niż po­wie­trza…).

Po­stę­po­wa­nie z dzieć­mi

Oto ce­chy, któ­re mogą być wro­dzo­ne, a więc mało po­dat­ne na zmia­ny:

PO­ZIOM AK­TYW­NO­ŚCI – ra­czej ak­tyw­ne „żywe sre­bro”, czy dziec­ko ra­czej bier­ne, po­wol­ne.

RE­GU­LAR­NOŚĆ – śpi w nocy, jest oży­wio­ne w dzień, głod­ne w rów­nych od­stę­pach cza­su, czy też wy­my­ka się tym pra­wi­dło­wo­ściom.

KON­TAKT-WY­CO­FA­NIE – czy na no­wo­ści re­agu­je ak­tyw­nie, z za­cie­ka­wie­niem, czy z lę­kiem się wy­co­fu­je i jest ra­czej kon­ser­wa­tyw­ne.

ŁA­TWOŚĆ PRZY­STO­SO­WA­NIA – czy umie zna­leźć się w każ­dej sy­tu­acji, czy ma kło­po­ty w ob­li­czu no­wo­ści i zmian.

PRÓG PO­BU­DZE­NIA – czy jest nad­po­bu­dli­we (na­wet drob­ny bo­dziec wy­pro­wa­dza je z rów­no­wa­gi), czy prze­ciw­nie, re­agu­je do­pie­ro na wy­ra­zi­ste bodź­ce (moc­ny głos, ja­sne świa­tło, szyb­ki ruch).

IN­TEN­SYW­NOŚĆ RE­AK­CJI – nie­któ­re dzie­ci re­agu­ją gło­śno na wszyst­ko, inne wi­dać, ale ich nie sły­chać.

NA­STRÓJ – u nie­któ­rych dzie­ci wy­raź­nie prze­wa­ża na­strój po­god­ny, inne są z na­tu­ry po­waż­ne, a na­wet smut­ne.

ZDOL­NOŚĆ KON­CEN­TRA­CJI – czy dziec­ko po­tra­fi dłu­go sku­pić się na za­da­niach lub za­ba­wie, czy ła­two się roz­pra­sza?

UTRZY­MA­NIE UWA­GI I WY­TRWA­ŁO­ŚCI – jak dłu­go dziec­ko jest zwy­kle w sta­nie wy­trwać przy ja­kimś za­ję­ciu? Czy bę­dzie je kon­ty­nu­ować po­mi­mo trud­no­ści, czy też ła­two je po­rzu­ci, gdy się zra­zi?

Ob­ser­wuj bacz­nie dziec­ko z per­spek­ty­wy tych wy­mia­rów. Po­tem za­kwa­li­fi­ko­wać je mo­żesz do któ­rejś z po­niż­szych grup:

1. „DZIE­CI ŁA­TWE” – ła­two się przy­sto­so­wu­ją, mają re­gu­lar­ne na­wy­ki, szyb­ko ad­ap­tu­ją się do no­wych sy­tu­acji, już jako nie­mow­la­ki prze­waż­nie są po­god­ne i mało pła­czą.
2. „DZIE­CI Z DŁU­GĄ ROZ­GRZEW­KĄ” – nie przy­sto­so­wu­ją się ła­two do no­wych osób i sy­tu­acji. Mogą być po­wol­ne, re­agu­ją mało in­ten­syw­nie, są na­sta­wio­ne ne­ga­tyw­nie. Do­pie­ro gdy się oswo­ją, mogą za­cząć do­ka­zy­wać i sta­ją się po­god­ne.
3. „DZIE­CI TRUD­NE” – re­agu­ją burz­li­wie, czę­sto są kon­tra, nie uni­ka­ją no­wych sy­tu­acji, ale z tru­dem się do­sto­so­wu­ją. Nie na­bie­ra­ją re­gu­lar­nych na­wy­ków, sta­wia­ją opie­ku­nom więk­sze wy­ma­ga­nia i trud­no je za­do­wo­lić.

Gdy już po­znasz in­dy­wi­du­al­ność swo­je­go dziec­ka, pró­buj ją ak­cep­to­wać i sza­no­wać. Bez­stron­nie oceń sil­ne i sła­be stro­ny. Har­tuj je, uwraż­li­wiaj na war­to­ści, sta­raj się wspie­rać ta­len­ty i na­tu­ral­ne moż­li­wo­ści, ale nie pró­buj zmie­niać jego na­tu­ry. Wszel­kie pró­by tem­pe­ro­wa­nia tem­pe­ra­men­tu wy­ostrza­ją go. Tak na­praw­dę „trud­ne” sta­ją się te dzie­ci, do któ­rych tem­pe­ra­men­tu nie umie­my się do­sto­so­wać. – To nie ja je­stem nad­po­bu­dli­wy, ale lek­cja jest nud­na – oświad­czył pe­wien uczeń „z trud­no­ścia­mi w kon­cen­tra­cji”. Trud­no mu od­mó­wić ra­cji.

Te same pa­ra­me­try re­ago­wa­nia i funk­cjo­no­wa­nia mo­żesz ob­ser­wo­wać w swo­im wła­snym funk­cjo­no­wa­niu. Na na­ukę (zwłasz­cza o so­bie) nig­dy nie jest za póź­no.Wrażliwiec to skarb

W książ­ce JAK ŻYĆ, ŻEBY NIE ZWA­RIO­WAĆ prze­pro­wa­dzi­łem ana­li­zę wy­ka­zu­ją­cą, że okres in­ten­syw­nych zmian w Pol­sce po 1989 roku naj­trud­niej­szy był dla osób szcze­gól­nie wraż­li­wych. Ży­je­my w „erze ko­mi­wo­ja­że­rów”. Li­czy się siła prze­bi­cia, ta­len­ty han­dlo­we, umie­jęt­ność spra­wie­nia od­po­wied­nie­go wra­że­nia. Kry­te­rium war­to­ści czło­wie­ka sta­je się fir­mo­wa wi­zy­tów­ka, ta­lia pla­sti­ko­wych kart w port­fe­lu, nowe auto, wa­ka­cje za gra­ni­cą, pry­wat­na szko­ła dla dzie­ci. Trud­no się w tym świe­cie zna­leźć oso­bom na­sta­wio­nym „do we­wnątrz”, po­dat­nym na zra­nie­nie, za­in­te­re­so­wa­nym przede wszyst­kim ży­ciem ro­dzin­nym lub np. hi­sto­rią sztu­ki i li­te­ra­tu­rą pięk­ną. Tym­cza­sem moż­li­wa jest peł­na har­mo­nia DO-erów i BE-erów, a naj­le­piej roz­wi­ja­ją­ce się fir­my pra­cu­ją już dziś nad „we­wnętrz­ną ja­ko­ścią”. Trud­no ją zre­ali­zo­wać bez lu­dzi, któ­rzy do­tąd nie pcha­li się na afisz. Za­cznij­my od roz­po­zna­nia – u sie­bie lub osób bli­skich w ro­dzi­nie i w pra­cy – okre­ślo­nych cech oso­bo­wo­ści¹⁰.

Styl wraż­li­wy

Wszę­dzie do­brze, ale w domu naj­le­piej

„Wolą to, co oswo­jo­ne, od tego, co nie­zna­ne. Lu­bią za­sła­niać się ru­ty­ną, są kon­ser­wa­tyw­ni w pra­cy, za­ba­wie, w sek­sie. Cho­ciaż mogą spra­wiać wra­że­nie osób wy­nio­słych, bar­dzo trosz­czą się o to, co my­ślą o nich inni. Są dys­kret­ni i roz­waż­ni. Nie an­ga­żu­ją się w nic po­chop­nie, do­pó­ki nie są pew­ni, że wie­dzą, jak się wła­ści­wie za­cho­wać. Chro­nią swo­ją pry­wat­ność. Czę­sto od­gra­dza­ją się od in­nych ga­ze­tą, książ­ką, kom­pu­te­rem. Po­mi­mo bo­ga­te­go za­zwy­czaj ży­cia we­wnętrz­ne­go nie są sko­rzy do tego, by dzie­lić swo­je naj­głęb­sze my­śli i uczu­cia z in­ny­mi, na­wet z naj­bliż­szy­mi. Żyją sa­mot­nie lub w głę­bo­kich trwa­łych związ­kach. Są za­zwy­czaj nie­zwy­kle lo­jal­ny­mi i wier­ny­mi part­ne­ra­mi. W domu mogą być cie­pli i po­god­ni. Źró­dła stre­su: to, co nie­zna­ne, dez­apro­ba­ta, kry­ty­ka, roz­sta­nia i ze­rwa­nia. Rów­nież nad­miar po­zy­tyw­nych do­znań może być przy­czy­ną bólu gło­wy wraż­liw­ca, dla­te­go musi daw­ko­wać so­bie ży­cie w od­po­wied­nich por­cjach”.

Czy ten opis pa­su­je do cie­bie lub ko­goś z two­je­go oto­cze­nia? Za­cznij od roz­po­zna­nia i uzna­nia swo­je­go lub jej (jego) sty­lu. Nie mu­sisz wsty­dzić się być wraż­liw­cem. To nie sła­bość, tyl­ko twój styl oso­bo­wo­ści.

Dzie­ci by­wa­ją okrut­ne. Akty bez­myśl­nej prze­mo­cy mo­że­my za­ob­ser­wo­wać już w pia­skow­ni­cy, zaś szy­der­stwa, izo­lo­wa­nie i zło­śli­we cho­wa­nie bu­tów są na po­rząd­ku dzien­nym w przed­szko­lu. Uczu­le­ni na pra­wa czło­wie­ka Skan­dy­na­wo­wie nada­li na­zwę „mob­bing” po­wta­rza­ją­cym się ak­tom znę­ca­nia się, szy­ka­no­wa­nia lub izo­lo­wa­nia jed­nost­ki przez więk­szość lub jed­ne­go kon­se­kwent­ne­go prze­śla­dow­cę i za­czę­li ba­dać to zja­wi­sko w szko­łach, a po­tem też w woj­sku i w śro­do­wi­skach ży­cia i pra­cy do­ro­słych.

Oka­za­ło się, że na­tę­że­nie mob­bin­gu jest naj­więk­sze wśród 10-13-lat­ków, ale nie­za­leż­nie od wie­ku co siód­ma oso­ba w mniej­szym lub więk­szym stop­niu jest po­szko­do­wa­na. Czy jest coś, co wy­róż­nia ofia­ry prze­mo­cy? Na­ukow­cy spo­dzie­wa­li się, że róż­ne „od­chy­le­nia od nor­my” będą od­gry­wa­ły klu­czo­wą rolę. Tym więk­sze było ich za­sko­cze­nie, gdy oka­za­ło się, że by­cie gru­ba­sem, chu­dziel­cem, ru­dziel­cem czy nie­peł­no­spraw­nym ani na­wet niż­szy sta­tus spo­łecz­ny, gor­sze ubra­nia czy inny ko­lor skó­ry nie mia­ły nic wspól­ne­go z pre­dys­po­zy­cją do roli ofia­ry! Zna­le­zio­no jed­nak coś, co oka­za­ło się wspól­nym mia­now­ni­kiem: wraż­li­wość.

Ba­da­ne przez na­ukow­ców ofia­ry prze­mo­cy wy­róż­nia­ły się wzmo­żo­ną ostroż­no­ścią, bier­nym i ła­god­nym za­cho­wa­niem i we­wnętrz­nym nie­po­ko­jem. Mia­ły niż­sze po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa i wła­snej war­to­ści niż inni. Chłop­cy za­zwy­czaj oka­zy­wa­li się wsty­dli­wi i mniej spraw­ni fi­zycz­nie. Dziew­czę­ta z miej­sca mia­ły mo­kre oczy. Zwłasz­cza kry­ty­ka, nie­po­wo­dze­nia, od­rzu­ce­nie ła­two do­pro­wa­dza­ły je do pła­czu. Oka­za­ło się, że ostroż­ne, wraż­li­we i nie­pew­ne sie­bie jest co siód­me dziec­ko, i to wła­śnie to, któ­re naj­czę­ściej sta­je się ofia­rą ró­wie­śni­czych szy­kan.

Zu­peł­nie nie­za­leż­nie psy­chia­trzy ame­ry­kań­scy zi­den­ty­fi­ko­wa­li u 15 pro­cent dzie­ci typ „cha­rak­te­ru śla­ma­zar­ne­go”. A więc wszyst­ko, co przy­no­si ży­cie, jest dla ta­kich dzie­ci stre­sem, na któ­ry re­agu­ją za­zwy­czaj opie­sza­le, nie­raz z ko­lei nad­mier­nie im­pul­syw­nie (np. wy­bie­ga­jąc z pła­czem z po­ko­ju). W Har­wardz­kim La­bo­ra­to­rium Ba­dań nad Nie­mow­lę­ta­mi wy­ka­za­no, że ok. 15 pro­cent nie­mow­ląt ro­dzi się ze skłon­no­ścią do za­ha­mo­wań i nie­śmia­ło­ści. Nie­któ­rzy ucze­ni z tego śro­do­wi­ska po­dej­rze­wa­ją, że jest ja­kiś gen nie­śmia­ło­ści, kto wie, czy nie sprzę­żo­ny z ja­sną kar­na­cją skó­ry. Trze­ba bar­dzo uważ­nie wy­cią­gać wnio­ski z ta­kich ba­dań, ale nie ma dziś wąt­pli­wo­ści, że (nad)wraż­li­wość jest prze­ka­zy­wa­na z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie.

Oso­ba z wro­dzo­ną nie­śmia­ło­ścią może roz­wi­nąć na­tu­ral­ny zdro­wy styl oso­bi­sty, któ­ry war­to umieć roz­po­znać i do­ce­nić. Pro­ble­my za­czy­na­ją się wte­dy, gdy (nie bez związ­ku z przy­kry­mi do­świad­cze­nia­mi z dzie­ciń­stwa) do­cho­dzi do mniej lub bar­dziej po­waż­nych tzw. uciecz­ko­wych za­bu­rzeń oso­bo­wo­ści, któ­rych wspól­nym mia­now­ni­kiem jest uni­ka­nie wszel­kich kon­tak­tów, od­po­wie­dzial­no­ści, za­ła­twia­nia spraw, ży­cia in­tym­ne­go. Ale na wszyst­ko jest rada, żółw nie musi być ko­niem. Wy­star­czy, że wy­sta­wi tro­chę gło­wę…

Wska­zów­ki dla wraż­liw­ców

Co ja­kiś czas zrób coś in­a­czej. Je­śli ja­dasz w domu, dla od­mia­ny idź do re­stau­ra­cji. Idź inną dro­gą do pra­cy, za­ry­zy­kuj zmia­nę po­stę­po­wa­nia pod­czas in­tym­ne­go zbli­że­nia, za­ini­cjuj coś…

Rób to, co mu­sisz zro­bić. Ko­lej­ne uni­ka­nie za­ła­twie­nia spra­wy w urzę­dzie, wi­zy­ty u zna­jo­mych (lub ich za­pro­sze­nia), za­pi­sa­nia się na kurs – roz­har­to­wu­je cię. Ju­tro bę­dzie jesz­cze trud­niej!

Bądź tym, kim je­steś. Two­ja wraż­li­wość nie jest sła­bo­ścią, lecz okre­śla twój cha­rak­ter, oso­bi­sty styl.

Gdy masz wra­że­nie, że inni od­bie­ra­ją cię nie­przy­chyl­nie – prze­trzyj oczy i ro­zej­rzyj się. Może to tyl­ko ty my­ślisz w tej chwi­li ne­ga­tyw­nie – i o so­bie, i o nich.

Co ja­kiś czas spójrz ko­muś w oczy. Może po­czu­jesz wzmac­nia­ją­cy przy­pływ! Może ktoś po­trze­bu­je two­je­go uważ­ne­go spoj­rze­nia!

Pew­no­ści sie­bie pod­czas roz­mo­wy doda ci utrzy­my­wa­nie bro­dy nie ni­żej, niż trzy­ma ją roz­mów­ca. Wy­pró­buj to! A przy­najm­niej nie utrzy­muj wzro­ku wbi­te­go w pod­ło­gę. Nie za­sła­niaj ust dło­nią…

Je­że­li twój part­ner za­ła­twia wszyst­kie spra­wy fi­nan­so­we, urzę­do­we, to­wa­rzy­skie, ro­dzin­ne, w szko­le, a na do­da­tek jest ro­dzin­nym kie­row­cą, od­ciąż go tro­chę, za­nim doj­dzie do kry­zy­su. Po­czu­jesz się le­piej i bar­dziej nie­za­leż­nie, przej­mu­jąc choć­by część jego obo­wiąz­ków!

Wska­zów­ki dla part­ne­ra oso­by wraż­li­wej

Wraż­li­wiec to skarb. Dzię­kuj nie­bio­som za to, że ze­sła­ły ci oso­bę tak bli­ską i lo­jal­ną. Do­ceń jej głę­bo­kie przy­wią­za­nie do naj­bliż­szych przy­ja­ciół i ro­dzi­ny oraz do­mo­wą at­mos­fe­rę.

Przyj­muj swo­je­go wraż­liw­ca ta­kim, jaki jest. Je­że­li usztyw­nia się i wy­co­fu­je w obec­no­ści ob­cych, a w to­wa­rzy­stwie za­wsze czu­je się nie­swo­jo – to co z tego? to­bie to prze­cież w ni­czym nie szko­dzi.

Uni­kaj tor­tur emo­cjo­nal­nych. Nie na­le­gaj, nie zmu­szaj. Oso­by wraż­li­we chcą, by ich part­ner był z nimi szczę­śli­wy, są jed­nak rze­czy, któ­rych po pro­stu nie są w sta­nie znieść. Je­że­li na przy­kład lu­bisz ży­cie to­wa­rzy­skie, zaś twój wraż­li­wiec woli zo­stać w domu, wy­bierz się na przy­ję­cie sam.

Idź na kom­pro­mi­sy. Oso­by wraż­li­we lu­bią uszczę­śli­wiać lu­dzi dla sie­bie waż­nych. Two­je ustęp­stwo może je więc za­chę­cić do tego, by wy­ka­zać się więk­szą od­wa­gą niż nor­mal­nie.

Po­ma­gaj mu. Bądź jego prze­wod­ni­kiem po nie­zna­nym świe­cie. Ale też nie prze­sa­dzaj. Chcesz prze­cież po­móc swo­je­mu wraż­liw­co­wi prze­zwy­cię­żyć pew­ne za­ha­mo­wa­nia, a nie uczy­nić go od sie­bie za­leż­nym.

Na­ucz się czy­tać zna­ki. Ma­cie wła­śnie udać się na ko­la­cję z two­im no­wym sze­fem i jego żoną. Twój wraż­li­wy part­ner na­gle za­czy­na czuć się źle, ka­pry­sić i ocią­gać z ubie­ra­niem. Nie do­pro­wa­dzaj do kłót­ni. Po­wiedz ra­czej: „Idzie­my do re­stau­ra­cji, któ­rą do­brze znasz. Spo­tka­nie nie po­trwa wie­le dłu­żej niż go­dzi­nę”. Upew­nij swe­go wraż­liw­ca, że wszy­scy będą za nim wprost prze­pa­dać – bo też cze­go moż­na w nim nie lu­bić?

Roz­ma­wiaj z nim. Je­że­li nie­po­ko­je oso­by wraż­li­wej psu­ją two­je to­wa­rzy­skie szy­ki, nie wa­haj się jej o tym po­wie­dzieć. Nie ata­kuj jed­nak. Ra­czej opo­wiedz o swo­im pro­ble­mie otwar­cie i bez­po­śred­nio i… idź sam!

W pra­cy oso­by wraż­li­we funk­cjo­nu­ją do­brze, je­śli mogą się po­czuć jak w domu. Lu­bią ru­ty­nę, pro­ce­du­ry, nie lu­bią de­le­ga­cji i za­ska­ku­ją­cych sy­tu­acji. Spraw­dza­ją się w ka­rie­rach księ­go­we­go, pro­gra­mi­sty, ar­chi­wi­sty, le­ka­rza (poza pra­cą w po­go­to­wiu…). Nie zmu­szaj oso­by wraż­li­wej do ne­go­cjo­wa­nia umów, pra­cy w han­dlu lub pu­blic re­la­tions.Pesymiści, optymiści, realiści

Od­kry­cie po­tę­gi opty­mi­zmu to jed­no z więk­szych osią­gnięć Ame­ry­ki obok kre­skó­wek Di­sneya, dżin­sów i po­pkul­tu­ry.

Ana­li­zu­jąc bio­gra­fie lu­dzi, któ­rzy do cze­goś do­szli, za­uwa­żo­no, że źró­dłem suk­ce­su jest nie tyl­ko szczę­ście i cięż­ka pra­ca, ale przede wszyst­kim wia­ra w sie­bie i po­zy­tyw­na mo­ty­wa­cja, na­sta­wie­nie na cel. Jed­na ze słyn­niej­szych wer­sji ame­ry­kań­skie­go mitu pu­cy­bu­ta opo­wia­da o tym, jak sam Walt Di­sney, nim do­stał pierw­szą pra­cę, sły­szał od ko­lej­nych re­dak­to­rów ga­zet, że jego ry­sun­ki są do ni­cze­go.

Śmiać się każ­dy może

Zaj­mu­ją­cy się opty­mi­zmem dok­tor Mar­tin E.P. Se­lig­man już ty­tu­łem swej książ­ki: „Opty­mi­stycz­ne dziec­ko – jak wy­cho­wy­wać dzie­ci, aby na­uczyć je opty­mi­zmu i da­wa­nia so­bie ze wszyst­kim rady”¹⁴ daje do zro­zu­mie­nia, że w rę­kach ro­dzi­ców leży wzmoc­nie­nie i roz­wój kon­struk­tyw­ne­go na­sta­wie­nia do ży­cia. Pod­sta­wą me­to­dy dok­to­ra Se­lig­ma­na jest spo­strze­że­nie, że każ­dy czło­wiek może roz­wi­nąć po­czu­cie wia­ry w sie­bie, je­śli bę­dzie miał tyl­ko do­sta­tecz­nie dużo do­świad­czeń, któ­re po­ka­zu­ją, że ra­dzi so­bie z nie­po­wo­dze­nia­mi. Dla­te­go mat­ki, któ­re do­star­cza­ją swym nie dość opty­mi­stycz­nym dzie­ciom do­sta­tecz­nie wie­le do­świad­czeń suk­ce­sów, szans na po­ra­dze­nie so­bie z trud­no­ścia­mi, har­tu­ją­cych sy­tu­acji, mogą już po kil­ku la­tach za­po­mnieć, że ich dzie­ci były bar­dziej płacz­li­we, mniej od­por­ne na po­raż­ki niż ich ró­wie­śni­cy.

Świat jest moją my­ślą

Jesz­cze da­lej po­szli wy­znaw­cy New Age na po­cząt­ku lat 70. Ty­sią­ce lu­dzi ćwi­czy­ło się w sztu­ce wzbu­dza­nia w so­bie po­zy­tyw­nej mo­ty­wa­cji do osią­ga­nia ży­cio­we­go, fi­nan­so­we­go i emo­cjo­nal­ne­go suk­ce­su. Za po­mo­cą po­zy­tyw­nych my­śli – twier­dzi­li adep­ci New Age – moż­na wy­le­czyć się ze wszyst­kich cho­rób, zdo­być przy­ja­ciół, osią­gnąć suk­ces ma­te­rial­ny, zmie­nić swo­je dzie­ci, współ­mał­żon­ków, ro­dzi­ców, a na­wet stać się isto­tą nie­śmier­tel­ną. Nie je­stem en­tu­zja­stą tego kie­run­ku po­szu­ki­wań, choć do­ce­niam in­ten­cje jego twór­ców.

Nie wie­my, że umie­my

Nie trze­ba jed­nak wy­kra­czać poza gra­ni­ce zdro­we­go roz­sąd­ku, aby zna­leźć wie­le moż­li­wo­ści pra­cy nad sobą, bu­do­wa­nia po­zy­tyw­ne­go na­sta­wie­nia do sie­bie i orien­ta­cji na moc­ne stro­ny in­nych lu­dzi. Al­bert Ban­du­ra, psy­cho­log, któ­ry po­świę­cił wie­le lat na ba­da­nia nad wia­rą w sie­bie, jest głę­bo­ko prze­ko­na­ny, że na­wet to, co uzna­je­my za wro­dzo­ne zdol­no­ści, może być roz­wi­ja­ne i mo­dy­fi­ko­wa­ne. Oso­by, któ­re wie­rzą w sie­bie, pod­no­szą się po nie­po­wo­dze­niach. Sty­ka­jąc się z ja­kimś pro­ble­mem, za­sta­na­wia­ją się, w jaki spo­sób go roz­wią­zać, nie nie­po­ko­ją się o to, co może pójść źle. Ta­kie po­dej­ście nie tyl­ko pro­wa­dzi do ży­cio­we­go suk­ce­su, ale i do roz­wo­ju zdol­no­ści i ta­len­tów, któ­re u in­nych po­zo­sta­ją w ob­sza­rze nie­uak­tyw­nio­ne­go po­ten­cja­łu.

Smu­tek Ame­ry­ki

Ame­ry­ka­nie naj­le­piej opi­sa­li po­tę­gę opty­mi­zmu, wy­pro­mo­wa­li po­zy­tyw­ne my­śle­nie i całą li­te­ra­tu­rę mo­ty­wa­cyj­ną. Z dru­giej stro­ny co­raz wię­cej Ame­ry­ka­nów w co­raz młod­szym wie­ku tra­ci wia­rę w sie­bie, za­pa­da na mniej lub bar­dziej po­waż­ne for­my de­pre­sji. Zda­niem uczo­nych nad­mier­ne eks­po­no­wa­nie od­po­wie­dzial­no­ści za sie­bie i moż­li­wo­ści wpły­wu na wła­sne ży­cie może po­głę­biać po­czu­cie winy tych, któ­rym mimo wszyst­ko się nie po­wio­dło.

Naj­czę­ściej pod­kre­śla­ną przy­czy­ną kry­zy­su jest zmia­na sty­lu ży­cia więk­szo­ści Ame­ry­ka­nów. Na­sta­wie­nie na in­dy­wi­du­al­ne ka­rie­ry za wszel­ką cenę od­ry­wa lu­dzi od ich ro­dzin i od źró­deł re­li­gij­nych.

W ostat­nich la­tach wie­le na­dziei wią­za­no z od­kry­cia­mi dok­to­ra Pe­te­ra Kra­me­ra, któ­ry zwró­cił uwa­gę na to, że oso­by nie­śmia­łe, nad­wraż­li­we, pe­sy­mi­stycz­ne wy­twa­rza­ją nie­do­sta­tecz­ne ilo­ści waż­ne­go dla bio­che­mii mó­zgu hor­mo­nu – se­ro­to­ni­ny. Nowa ge­ne­ra­cja le­ków an­ty­de­pre­syj­nych uzu­peł­nia tę lukę. Dzię­ki nim cho­rzy mogą zmie­nić pro­por­cje mię­dzy do­świad­cze­nia­mi bez­rad­no­ści i za­rad­no­ści i po­tem już bez wspar­cia far­ma­ko­lo­gicz­ne­go roz­wi­jać po­zy­tyw­ną mo­ty­wa­cję do ży­cia¹⁵.

Pot, krew i łzy

U pod­staw opty­mi­zmu i suk­ce­su ży­cio­we­go leży wro­dzo­na i wy­uczo­na za­rad­ność. Esen­cją pe­sy­mi­zmu jest wy­uczo­na bez­rad­ność. Skraj­ni pe­sy­mi­ści żyją w po­nu­rym świe­cie, z któ­re­go nie ma uciecz­ki. Spo­glą­da­ją na sie­bie i wi­dzą oso­bę małą, nie­za­słu­gu­ją­cą na szcze­gól­ne trak­to­wa­nie. Po­grą­ża­ją się w po­czu­ciu winy i nie­ade­kwat­no­ści. Wo­kół sie­bie wi­dzą eg­zy­sten­cję po­zba­wio­ną na­dziei. Inni lu­dzie są dla nich co naj­wy­żej źró­dłem roz­cza­ro­wań, roz­go­ry­cze­nia i krzyw­dy. Prze­wa­ża w nich po­czu­cie bier­no­ści, bez­sil­no­ści i re­zy­gna­cji. Z wiel­kim tru­dem pod­trzy­mu­ją swą nie­szczę­sną eg­zy­sten­cję, któ­rą to­czą ni­czym Sy­zyf wbrew pra­wom cią­że­nia. Je­śli po­zwo­lą so­bie na chwi­lę od­prę­że­nia, ka­mień cof­nie się i zmiaż­dży ich.

Pe­sy­mi­ści dłu­go roz­pa­mię­tu­ją swe błę­dy i klę­ski. Trud­no im zna­leźć ulgę, po­moc, uko­je­nie. Wie­lu z nich nie stać na ten „luk­sus”, żeby za swe nie­szczę­ście wi­nić in­nych, jak to mogą czy­nić oso­by pa­ra­no­icz­ne. Oskar­ża­ją przede wszyst­kim sa­mych sie­bie. Nie wie­rzą w naj­mniej­szą szan­sę zmia­ny, w żad­ną cu­dow­ną mi­łość, przy­jaźń czy ku­ra­cję, któ­ra mo­gła­by im po­móc.

Skraj­ni pe­sy­mi­ści mają cięż­kie, po­zba­wio­ne bla­sków ży­cie. Przy­po­mnę tu­taj sta­rą mą­drość, któ­ra mówi, że „do­sta­je­my nie to, cze­go pra­gnie­my, lecz to, cze­go ocze­ku­je­my”. U nich w peł­ni się to po­twier­dza. Do­sta­ją od ży­cia to, co naj­gor­sze.

Jest im trud­no, ale żyć z nimi też jest trud­no. Jest wie­lu ta­kich, któ­rzy być może utknę­li w ży­ciu, opie­ku­jąc się cięż­ko cho­ry­mi ro­dzi­ca­mi, trwa­jąc przy part­ne­rze al­ko­ho­li­ku albo po pro­stu bar­dzo cięż­ko pra­cu­jąc i nie­wie­le z tego ma­jąc. Ich układ od­por­no­ścio­wy szwan­ku­je, mogą być też bar­dziej na­ra­że­ni na róż­ne­go ro­dza­ju wy­pad­ki, któ­re do­dat­ko­wo utwier­dza­ją po­nu­rą wi­zję świa­ta i rze­czy­wi­sto­ści. Stwier­dze­nie, że pe­sy­mi­ści żyją kró­cej, jest po­twier­dzo­ne na­uko­wo.