Dogmatyka. Tom 1 - ebook

Słowo wstępne

„W każdej epoce teologia odgrywa ważną rolę w realizowaniu przez Kościół planu Boga, który chce, by «wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy» (1 Tm 2,4)”¹. Nasza epoka pod tym względem nie stanowi wyjątku. Im większe są wyzwania i niebezpieczeństwa, na które wystawiony jest człowiek wierzący, tym większa potrzeba wysiłku, by odpowiedzieć na nie i wyjść naprzeciw jego duchowym potrzebom. Z drugiej strony trzeba „stać wiernie w prawdzie” (por. J 8,31) wobec słowa Pana, utrwalonego przez żywą Tradycję i podanego do wierzenia przez Kościół.

Trudno nie dostrzec, że wyzwania i niebezpieczeństwa, przed którymi staje dziś człowiek wierzący, a zatem i teolog, w świecie często religijnie indyferentnym, stawiającym pod znakiem zapytania nawet najbardziej podstawowe prawdy religijne i moralne, są szczególnie wielkie. Kluczem do zrozumienia i metodycznie poprawnej wykładni wiary jest świadome przeżywanie jej treści przez samego teologa. Chociaż prawda teologiczna oparta na objawieniu Boga ze swej istoty przekracza możliwości naszego zrozumienia, gdyż jest niezgłębiona na miarę samego Boga (por. Ef 3,19), to jednak rozum, oświetlony wiarą, przynajmniej w jakiejś mierze, stosownie do swoich przyrodzonych możliwości, usiłuje zgłębić to, w co uwierzył. To właśnie wiara ukazuje człowiekowi najgłębszą prawdę o nim samym, o jego właściwym miejscu w świecie i ostatecznym powołaniu. „Wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”². „Swoim ograniczonym i historycznie ukształtowanym językiem człowiek potrafi wyrazić prawdy, które przekraczają ramy zjawiska językowego. Prawda bowiem nigdy nie może być zamknięta w granicach czasu i kultury; daje się poznać w historii, ale przerasta samą historię”³.

Teologia dogmatyczna staje dziś przed szczególnie trudnym zadaniem, by „wyrazić uniwersalny sens tajemnicy Boga w Trójcy Jedynego oraz ekonomii zbawienia zarówno w sposób narracyjny, jak i przede wszystkim w formie argumentów. Musi to zatem uczynić posługując się ukształtowanymi w sposób krytyczny pojęciami, które są powszechnie komunikowalne”⁴. Treść dogmatycznych prawd wiary jest niezmienna. Tymczasem jednak dokonał się tak ogromny postęp we wszystkich dziedzinach nauki, również — szczególnie począwszy od II Soboru Watykańskiego — w teologii. Pojawiło się wiele problemów całkowicie nowych, problemów, które wymagają pogłębienia w świetle wiary. Inspiracji i światła zawsze szukamy w tych samych źródłach wiary: w Piśmie Świętym, w żywej Tradycji i Magisterium Kościoła, trzeba je jednak wyrazić językiem komunikatywnym, zrozumiałym dla współczesnego pokolenia; językiem, który potrafi nie tylko przekonać, ale także i przede wszystkim wpływać i kształtować postawy życiowe. Stąd z zadowoleniem i wdzięcznością witamy nowe zespołowe dzieło młodego i obiecującego zespołu tym razem polskich teologów, którzy oddają do rąk Czytelników pierwszy tom sześciotomowej dogmatyki.

Gratuluję i cieszę się szczerze, że młodym teologom nie zabrakło chęci, determinacji i odwagi, by zrealizować to ambitne dzieło i dokonać tego, co nie udało się pokoleniom ich poprzedników. Życzę, by rodziło ono bogate owoce żywej, pogłębionej i świadomej wiary, będącej pierwszym i najbardziej fundamentalnym warunkiem wiarygodnego i dynamicznego świadectwa chrześcijańskiego życia.

Arcybiskup Henryk Muszyński

METROPOLITA GNIEŹNIEŃSKI

Gniezno, 15 sierpnia 2005 r.Słowo od redaktorów

Od wielu lat w środowisku polskich teologów dogmatyków i studentów teologii mówiło się o konieczności opracowania rodzimego akademickiego podręcznika teologii dogmatycznej. Sprawę tę nieraz podnoszono na forum polskiej sekcji wykładowców dogmatyki. Kilka lat temu, po jednym z dorocznych spotkań tej sekcji, niżej podpisani, zainspirowani przez wydawnictwo Biblioteka „Więzi”, postanowili w końcu wypełnić tę dotkliwą podręcznikowo-dogmatyczną lukę w polskiej bibliotece teologicznej. Właśnie leży przed nami widomy dowód tego zrywu: tom pierwszy sześciotomowej rodzimej dogmatyki, na który składają się Wprowadzenie do teologii dogmatycznej i Traktat o Jezusie Chrystusie. Planuje się, że następne dwa tomy zostaną wydane w roku 2006, a trzy kolejne w 2007. Każdy tom będzie zawierał dwa traktaty dogmatyczne. Poza wymieniowymi traktatami w podręczniku znajdą się następujące: De Deo Uno (o Bogu Jedynym); trynitologia (o Trójcy Świętej); pneumatologia z elementami charytologii (o Duchu Świętym i łasce); soteriologia (o zbawieniu); eklezjologia (o Kościele); mariologia (o Maryi); sakramentologia (o sakramentach); antropologia teologiczna (o człowieku); protologia (o stworzeniu); eschatologia (o rzeczywistości ostatecznej).

Rodzimy podręcznik teologii dogmatycznej to sprawa i prestiżu naszej teologii, i przede wszystkim potrzeb wykładu dogmatyki na poziomie akademickim, który uwzględniałby religijno-kulturowy kontekst Kościoła w Polsce w perspektywie Kościoła powszechnego.

Potrzeba wydania rodzimej dogmatyki wynika również z konieczności uwzględnienia szybkich przeobrażeń dokonujących się obecnie w myśli teologicznej, które czasami pociągają za sobą niejakie zamieszanie w sprawach wiary. Młodzi adepci teologii winni dobrze orientować się we współczesnej teologii i jednocześnie umieć bezpiecznie poruszać się po jej meandrach. Istotny jest również — zwykle w niewielkim stopniu uwzględniany w podręcznikach dogmatyki — dydaktyczny aspekt podręcznika, czyli posługiwanie się narzędziami ułatwiającymi studentom lekturę i uczenie się: przejrzysta struktura, w miarę prosty język, typograficzne wyodrębnianie definicji i najistotniejszych treści, słownik terminów, wybór tekstów źródłowych, propozycje ćwiczeń, indeksy itp. Podręcznik z założenia ma być otwarty na ekumenizm, dialog z innymi religiami, kulturę europejską i światową.

Struktura poszczególnych traktatów, poza — z oczywistych racji — Wprowadzeniem do teologii dogmatycznej, ma „klasyczną” formę, zgodnie z zaleceniem Konferencji Episkopatu Polski zawartym w Ratio studiorum (Program studiów w wyższych seminariach duchownych w Polsce, 1998): „Teologia dogmatyczna powinna być w całości systematycznie podawana, aby najpierw teksty biblijne były przytaczane, następnie uwidoczniony był wkład Ojców Kościoła przy przekazywaniu i objaśnianiu prawd objawionych, historyczny rozwój dogmatów i orzeczenia Kościoła, a wreszcie, aby alumni nauczyli się głębiej wnikać w tajemnice zbawienia i dostrzegać ich związek wzajemny. Należy też nauczyć alumnów rozpoznawać obecność i działanie tych tajemnic w czynnościach liturgicznych oraz uwzględnić konkretne wartości życiowe dogmatu z podkreśleniem jego pastoralno-kerygmatycznego ujmowania”.

Do zespołu autorów podręcznika należą teologowie, którzy wychowali się i wykształcili na teologii odnowionej przez Sobór Watykański II, z bogatym doświadczeniem pracy ze studentami, rekrutujący się z różnych teologicznych ośrodków akademickich w Polsce: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Stefana Kardynała Wyszyńskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Szczecińskiego, Uniwersytetu Śląskiego, Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Papieskiego Wydziału Teologicznego („Bobolanum”) w Warszawie. Wśród autorów są osoby świeckie: dr Elżbieta Adamiak, dr hab. Zbigniew Danielewicz, dr hab. Józef Majewski; księża diecezjalni: ks. bp dr hab. Andrzej Czaja, ks. dr Eligiusz Piotrowski, ks. dr Grzegorz Strzelczyk, ks. prof. dr hab. Jerzy Szymik; przedstawiciele zakonów: ks. dr Marek Blaza SJ, o. prof. dr hab. Zdzisław Kijas OFMConv, ks. dr Dariusz Kowalczyk SJ, ks. dr hab. Marian Kowalczyk SAC, o. dr Michał Paluch OP, o. dr Korneliusz Wencel EC.

Pragniemy wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które okazały i okazują pomoc w powstawaniu podręcznika teologii dogmatycznej.

Wprowadzenie w czyn idei wydania podręcznika dogmatyki byłoby nie do pomyślenia bez pomocy wielu osób. W szczególny sposób redaktorzy dzieła i Biblioteka „Więzi” dziękują za wsparcie księdzu arcybiskupowi Henrykowi Muszyńskiemu, metropolicie gnieźnieńskiemu i członkowi Kongregacji Nauki Wiary, księdzu arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi, ordynariuszowi opolskiemu i członkowi Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan, księdzu biskupowi Jackowi Jezierskiemu z archidiecezji warmińskiej, duchowemu kierownikowi polskiej sekcji dogmatyków, ojcu profesorowi Stanisławowi C. Napiórkowskiemu, nestorowi polskich teologów dogmatycznych, oraz księdzu profesorowi Jerzemu Szymikowi, członkowi Międzynarodowej Komisji Teologicznej. Wszyscy oni zgodzili się współtworzyć Komitet Naukowy nowo powstającej dogmatyki.

Wyrażamy serdeczną wdzięczność panu Martinowi Buschermöhle z niemieckiej fundacji „Renovabis” za życzliwą pomoc w naszych staraniach o uzyskanie jej finansowego wsparcia.

Podręczniki akademickie rządzą się swoimi prawami. Chodzi w nich, mówiąc najogólniej, o rzetelne i przejrzyste ukazanie historycznego i współczesnego stanu badań konkretnej dyscypliny naukowej, jej pytań, problemów i odpowiedzi. Podręcznikowy wykład teologii nie tworzy rzecz jasna wielkiej teologii, ale ma ją prezentować. W obu przypadkach chodzi jednak o to samo: o prawdę niepojętego misterium Boga. „Najwyższe — pisał kard. Joseph Ratzinger — osiągnęliśmy, gdy zbliżyliśmy się do prawdy. Ta nigdy nie jest nudna (…)”¹. Redaktorzy i autorzy podręcznika ufają, że pomoże on Czytelniczkom i Czytelnikom w zbliżaniu się do prawdy oraz dobrze przysłuży się zarówno wykładowcom i studentom teologii, jak też wszystkim pragnącym zgłębiać wiarę, o której mówią dogmaty Kościoła.

Elżbieta Adamiak

bp Andrzej Czaja

Józef MajewskiWstęp

W roku 2003 redakcja miesięcznika „Znak” w numerze pod znamiennym tytułem „Zawód: teolog” przeprowadziła ankietę, w której zwróciła się do grupy polskich teologów i teolożek z pytaniem: „Czym jest teologia, którą uprawiam?” Wśród odpowiedzi znalazła się i taka:

jest ciężką pracą zawodową i odpoczynkiem, i modlitwą; superważnym obowiązkiem i fantastycznym hobby; niekiedy krzyżem, niekiedy wniebobraniem. Mieszkają w niej obok siebie: głęboki pokój i faktyczne niepokoje. Teologia kładzie się na człowieka ciężarem i uskrzydla do lotów. Jest wyraźnie zazdrosna: zagarnia dla siebie bez reszty (w średniowieczu profesorowie teologii zobowiązani byli do bezżeństwa); doświadczam jej jako wszystko ogarniającej formy życia. Nawet na myśl mi nie przychodzi, by odpocząć od teologii. Potrzebna mi jak powietrze; analogicznie potrzebna jest moim studentom (takich mi daje Pan) i tym, którym proboszczuję. Zauważyłem, że studenci i absolwenci powracają z przekonaniem do tezy , że w teologii chodzi o mądrość życia, o świętobonawenturiańskie ut boni fiamus et salvemur („abyśmy stali się lepsi i osiągnęli zbawienie”). Sapiencjalne pojmowanie teologii znajduje u nich zrozumienie i wdzięczne przyjęcie.

A nasi świeccy absolwenci cierpią, gdy nie mogą pracować w teologii i teologią. Jednak nawet w takiej sytuacji nie żałują swoich studiów. Nie spotkałem ani jednego absolwenta teologii, który by żałował, że wybrał teologię”¹.

Tak o teologii napisał o. Stanisław C. Napiórkowski, nestor polskich teologów dogmatyków. Teologia dogmatyczna naprawdę może wciągnąć bez reszty, stać się fascynującą przygodą intelektualną i duchową, pasją, wielką miłością życia… To porywające wyznanie dogmatyka ma dzisiaj swój ciężar gatunkowy. Wydaje się, że trzeba niejakiej odwagi, by współcześnie publicznie tak otwarcie mówić o swojej wielkiej dogmatycznej miłości. W końcu teologia dogmatyczna zajmuje się d o g m a t a m i, a te w naszej kulturze często nie kojarzą się najlepiej. W niejednym środowisku, również w Polsce, szydzenie z dogmatów należy do dobrego tonu, a myślenie „bez dogmatu” uchodzi za kryterium autentycznej mądrości.

Dogmat nie ma dziś łatwego życia. Jeśli ktoś chce skrytykować czyjeś poglądy — zarzucając im skostniałość, zacofanie, brak samodzielności myślenia, bezkrytyczność i apodyktyczność — często odruchowo sięga po słowo (epitet!) „dogmatyczny”. Określenie „jesteś dogmatyczny” ma dyskwalifikować pod względem intelektualnym. „Dogmatyzm — czytamy w Słowniku języka polskiego Mieczysława Szymczaka — bezkrytyczne przyjmowanie pewnych poglądów lub twierdzeń bez weryfikacji ich prawdziwości, uznawanie ich za prawdy bez liczenia się z doświadczeniem, praktyką i zdobyczami nauki”. A chociaż bez trudu w takim osądzie dogmatów odkrywamy cienie różnych bardziej czy mniej antychrześcijańskich czy antykościelnych ideologii, to jednak trzeba przyznać, że teologia sama przyczyniła się do podejrzliwego traktowania dogmatów i myślenia dogmatycznego.

Nie trzeba być wybitnym znawcą historii teologii, by wiedzieć, że były czasy, kiedy dogmaty — by tak rzec — domagały się ślepego posłuszeństwa, nie miały zrozumienia dla myślenia krytycznego, oskarżały o brak ortodoksji tych, którzy ich prawdę chcieli wyrazić innymi słowami, bardziej zrozumiałymi w środowiskach i kulturach, gdzie język dogmatów nie był znany. Od tamtych czasów wiele, bardzo wiele zmieniło się w teologii i Kościele: dogmaty ożyły, zaprzyjaźniły się z myśleniem krytycznym, stały się bliższe życiu, odkryły/odkrywają swoje ograniczenia, ale i wielkość, która zakłada i inspiruje wolność, obiecują pasjonującą intelektualno-duchową przygodę wiary… Naprawdę można się zakochać w dogmatach.

To „nowe” oblicze dogmatów od lat przedziera się do świadomości wierzących i tych, którzy otwarci są na sprawy wiary chrześcijańskiej, niemniej — cokolwiek by mówić — jeszcze sporo musi upłynąć czasu, by dogmaty w pełni oczyściły się z odium, jakie w naszej kulturze z nimi się wiąże. Oczywiście, szczególnie wiele zależy tu od teologów dogmatyków, od ich miłości do dogmatów, od ich wysiłków zgłębiania wiążących formuł wiary Kościoła, od ich wykładów i książek, w tym również — a może przede wszystkim — od podręczników teologii dogmatycznej.

Proponowane tu wprowadzenie do dogmatyki zakłada, iż Czytelnik został już — przynajmniej z grubsza — wtajemniczony w arkana teologii w ramach wstępnego jej kursu. Zakłada się tu zatem znajomość podstawowych zagadnień propedeutyki teologicznej, takich jak historia, pojęcie, definicja i język teologii, jej przedmiot, źródła (loci theologici), metodologia, naukowość czy podział dyscyplin teologicznych. Niemniej dla ułatwienia lektury i jasności wykładu część pierwsza niniejszego wprowadzenia ma charakter swoistej powtórki z tych zagadnień. Repetitio est mater studiorum. Co ważne, powrót do zasadniczych pojęć i problemów propedeutyki teologicznej dokonuje się tu jednak w perspektywie potrzeb wprowadzenia do dogmatyki, łatwiejszego i głębszego uchwycenia właśnie jej natury. Wszystko, o czym będzie mowa w ramach tej powtórki, odnosi się do teologii dogmatycznej.

Część druga zajmuje się już bezpośrednio wstępnymi zagadnieniami dogmatyki: jej pojęciem, określeniem, historią, zadaniami, podziałem, metodologią, by z kolei przejść do prezentacji i wyjaśnienia, czym jest dogmat w strukturze wiary Kościoła. Podejmuje się tu następujące problemy: pojęcie dogmatu, dzieje jego rozumienia w chrześcijaństwie, definicja, miejsce w strukturze wiary, normatywność, tożsamość i zmienność, tzw. rozwój, reguły interpretacji, historia dogmatów i tzw. hierarchia prawd wiary. Tę część wprowadzenia kończą rozważania na temat dogmatu w perspektywie ekumenicznej.

Historyczne procesy prowadzące do rozbicia jedności chrześcijaństwa miały złożoną naturę, mieszały się w nich sprawy kościelne i teologiczne z politycznymi i kulturowymi, niemniej kluczowa rola przypadła tu też waśniom co do dogmatów, również na tle różnego rozumienia natury dogmatu w różnych gałęziach chrześcijaństwa. Oczywiste jest zatem, że dogmat/dogmaty zajmują istotne miejsce w działalności ekumenicznej. Ekumeniczne poszukiwanie pojednania co do konkretnych dogmatów stało się dla dogmatyki jedną z najważniejszych inspiracji do pogłębienia rozumienia natury dogmatu jako takiego, odkrywania zapomnianych i marginalizowanych w historii teologii jego aspektów, przezwyciężania konfesyjnych jednostronności w jego ujęciu, dostrzegania jego życiodajnego dynamizmu…

Całość wprowadzenia do teologii dogmatycznej wieńczą propozycje ćwiczeń i wybór tekstów źródłowych. Tematyka ćwiczeń, zgodnie z wymogami programu studiów teologii, ściśle wiąże się z niektórymi zagadnieniami wcześniejszego wykładu, stwarzając studentom możliwość aktywnego pogłębienia ich znajomości i rozumienia. Z kolei teksty źródłowe są „żywą” ilustracją niektórych zagadnień wykładu i pozwalają na bezpośrednie „smakowanie” wybitnych historycznie i teologicznie ich ujęć.

Znany jest sen świętego Augustyna: oto na brzegu morza zobaczył dziecko, które starało się za pomocą muszelki przelać wody morza do niewielkiego dołka wykopanego w piasku. Morzem jest niezgłębione misterium Boga, a muszelką teologia. Trzymając się tych obrazów, można powiedzieć, że wprowadzenie do dogmatyki interesuje się przede wszystkim muszelką, jej strukturą, składem chemicznym, barwami i kształtem. Niewiele, nieskończenie mało jesteśmy w stanie pojąć z niezgłębionego morza Bożej tajemnicy. W końcu mamy do dyspozycji tylko muszelkę. Tylko — i aż muszelkę, bo w końcu sam Bóg pragnie, abyśmy czerpali nią z Jego tajemnicy.