Dogmatyka. Tom 2 - ebook

Słowo wstępne

„W każdej epoce teologia odgrywa ważną rolę w realizowaniu przez Kościół planu Boga, który chce, by «wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy» (1 Tm 2,4)”¹. Nasza epoka pod tym względem nie stanowi wyjątku. Im większe są wyzwania i niebezpieczeństwa, na które wystawiony jest człowiek wierzący, tym większa potrzeba wysiłku, by odpowiedzieć na nie i wyjść naprzeciw jego duchowym potrzebom. Z drugiej strony trzeba „stać wiernie w prawdzie” (por. J 8,31) wobec słowa Pana, utrwalonego przez żywą Tradycję i podanego do wierzenia przez Kościół.

Trudno nie dostrzec, że wyzwania i niebezpieczeństwa, przed którymi staje dziś człowiek wierzący, a zatem i teolog, w świecie często religijnie indyferentnym, stawiającym pod znakiem zapytania nawet najbardziej podstawowe prawdy religijne i moralne, są szczególnie wielkie. Kluczem do zrozumienia i metodycznie poprawnej wykładni wiary jest świadome przeżywanie jej treści przez samego teologa. Chociaż prawda teologiczna oparta na objawieniu Boga ze swej istoty przekracza możliwości naszego zrozumienia, gdyż jest niezgłębiona na miarę samego Boga (por. Ef 3,19), to jednak rozum, oświetlony wiarą, przynajmniej w jakiejś mierze, stosownie do swoich przyrodzonych możliwości, usiłuje zgłębić to, w co uwierzył. To właśnie wiara ukazuje człowiekowi najgłębszą prawdę o nim samym, o jego właściwym miejscu w świecie i ostatecznym powołaniu. „Wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”². „Swoim ograniczonym i historycznie ukształtowanym językiem człowiek potrafi wyrazić prawdy, które przekraczają ramy zjawiska językowego. Prawda bowiem nigdy nie może być zamknięta w granicach czasu i kultury; daje się poznać w historii, ale przerasta samą historię”³.

Teologia dogmatyczna staje dziś przed szczególnie trudnym zadaniem, by „wyrazić uniwersalny sens tajemnicy Boga w Trójcy Jedynego oraz ekonomii zbawienia zarówno w sposób narracyjny, jak i przede wszystkim w formie argumentów. Musi to zatem uczynić posługując się ukształtowanymi w sposób krytyczny pojęciami, które są powszechnie komunikowalne”⁴. Treść dogmatycznych prawd wiary jest niezmienna. Tymczasem jednak dokonał się tak ogromny postęp we wszystkich dziedzinach nauki, również — szczególnie począwszy od II Soboru Watykańskiego — w teologii. Pojawiło się wiele problemów całkowicie nowych, problemów, które wymagają pogłębienia w świetle wiary. Inspiracji i światła zawsze szukamy w tych samych źródłach wiary: w Piśmie Świętym, w żywej Tradycji i Magisterium Kościoła, trzeba je jednak wyrazić językiem komunikatywnym, zrozumiałym dla współczesnego pokolenia; językiem, który potrafi nie tylko przekonać, ale także i przede wszystkim wpływać i kształtować postawy życiowe. Stąd z zadowoleniem i wdzięcznością witamy nowe zespołowe dzieło młodego i obiecującego zespołu tym razem polskich teologów, którzy oddają do rąk Czytelników kolejny tom sześciotomowej dogmatyki.

Gratuluję i cieszę się szczerze, że młodym teologom nie zabrakło chęci, determinacji i odwagi, by zrealizować to ambitne dzieło i dokonać tego, co nie udało się pokoleniom ich poprzedników. Życzę, by rodziło ono bogate owoce żywej, pogłębionej i świadomej wiary, będącej pierwszym i najbardziej fundamentalnym warunkiem wiarygodnego i dynamicznego świadectwa chrześcijańskiego życia.

Arcybiskup Henryk Muszyński

METROPOLITA GNIEŹNIEŃSKISłowo od redaktorów

W roku 2005 w wydawnictwie Biblioteka „Więzi” ukazał się pierwszy tom akademickiego podręcznika teologii dogmatycznej pt. Dogmatyka ^(), autorstwa zespołu polskich dogmatyków. Cała edycja tego dzieła została zaplanowana na sześć tomów; ostatni ma ukazać się pod koniec roku 2007.

Niniejszym zgodnie z zapowiedzią i z wielką radością oddajemy do rąk Czytelniczek i Czytelników drugi tom Dogmatyki, który składa się z dwóch części: Traktatu o Maryi (mariologia) i Traktatu o Kościele (eklezjologia). Sobór Watykański II, po długiej i dramatycznej debacie, nie wydał osobnego dokumentu o tajemnicy Maryi, jak chciała część ojców soborowych, lecz nauczanie o Niej włączył do Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium (jako rozdział VIII) – dlatego też w niniejszym tomie powiązano ze sobą mariologię i eklezjologię. Nauczanie Vaticanum II usprawiedliwia także kolejność, w jakiej oba traktaty w tym tomie występują: „Boża Rodzicielka jest, jak uczył już św. Ambroży, pierwowzorem (typus) Kościoła w porządku wiary, miłości i doskonałego zjednoczenia z Chrystusem. W misterium bowiem Kościoła, Błogosławiona Dziewica Maryja idzie przed nami, stanowiąc najdoskonalszy i jedyny wzór zarówno dziewicy, jak i matki” (KK, nr 63). Maryja, należąc do Kościoła jako jego najlepsza cząstka, „idzie przed nami”, czyli przed Kościołem. Mariologia więc „idzie przed” eklezjologią.

O konieczności opracowania rodzimego uniwersyteckiego podręcznika teologii dogmatycznej w środowisku polskich teologów dogmatyków i studentów teologii mówiło się już od wielu lat. Od pewnego czasu sprawę tę podnoszono na forum sekcji wykładowców dogmatyki. Kilka lat temu, po jednym z dorocznych spotkań tej sekcji, niżej podpisani, zainspirowani przez wydawnictwo Biblioteka Więzi”, postanowili w końcu wypełnić tę dotkliwą podręcznikowo-dogmatyczną lukę w polskiej bibliotece teologicznej. Niniejszy tom Dogmatyki jest kolejnym krokiem na drodze do tego celu.

Na całość Dogmatyki złoży się dwanaście traktatów wykładanych podczas studiów teologii: Wprowadzenie do teologii dogmatycznej, chrystologia (o Jezusie Chrystusie), De Deo Uno (o Bogu Jedynym), soteriologia (o zbawieniu), eklezjologia (o Kościele), mariologia (o Maryi), trynitologia (o Trójcy Świętej), pneumatologia z elementami charytologii (o Duchu Świętym i łasce), sakramentologia (o sakramentach), antropologia teologiczna (o człowieku), protologia (o stworzeniu), eschatologia (o rzeczywistości ostatecznej).

Rodzimy podręcznik teologii dogmatycznej to sprawa i prestiżu naszej teologii, i przede wszystkim potrzeb wykładu dogmatyki na poziomie akademickim, który uwzględniałby religijno-kulturowy kontekst Kościoła w Polsce w perspektywie Kościoła powszechnego.

Potrzeba wydania rodzimej dogmatyki wynika również z konieczności uwzględnienia szybkich przeobrażeń dokonujących się obecnie w myśli teologicznej, które czasami pociągają za sobą niejakie zamieszanie w sprawach wiary. Młodzi adepci teologii winni dobrze orientować się we współczesnej teologii i jednocześnie umieć bezpiecznie poruszać się po jej meandrach. Istotny jest również — zwykle nieuwzględniany w podręcznikach dogmatyki lub uwzględniany w niewielkim stopniu — dydaktyczny aspekt podręcznika, czyli posługiwanie się narzędziami ułatwiającymi studentom lekturę i proces uczenia: przejrzysta struktura, w miarę prosty język, graficzne wyodrębnianie definicji i najistotniejszych treści, słownik terminów, wybór tekstów źródłowych, propozycje ćwiczeń, nowoczesne opracowanie graficzne itp. Podręcznik z założenia ma być otwarty na ekumenizm, dialog z innymi religiami, kulturę europejską i światową.

Struktura poszczególnych traktatów ma „klasyczną” formę, zgodnie z zaleceniami Konferencji Episkopatu Polski zawartymi w Ratio studiorum (Program studiów w wyższych seminariach duchownych w Polsce, 1998): „Teologia dogmatyczna powinna być w całości systematycznie podawana, aby najpierw teksty biblijne były przytaczane, następnie uwidoczniony był wkład Ojców Kościoła przy przekazywaniu i objaśnianiu prawd objawionych, historyczny rozwój dogmatów i orzeczenia Kościoła, a wreszcie, aby alumni nauczyli się głębiej wnikać w tajemnice zbawienia i dostrzegać ich związek wzajemny. Należy też nauczyć alumnów rozpoznawać obecność i działanie tych tajemnic w czynnościach liturgicznych oraz uwzględniać konkretne wartości życiowe dogmatu z podkreśleniem jego pastoralno-kerygmatycznego ujmowania”.

Do zespołu autorów podręcznika Dogmatyka należą teologowie, którzy wychowali się i wykształcili na teologii odnowionej przez Sobór Watykański II, z bogatym doświadczeniem pracy ze studentami, rekrutujący się z różnych teologicznych ośrodków akademickich w Polsce: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Szczecińskiego, Uniwersytetu Śląskiego, Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Papieskiego Wydziału Teologicznego („Bobolanum”) w Warszawie, Kolegium Filozoficzno-Teologicznego OO. Dominikanów w Krakowie, a nawet — co znamienne — uczelni świeckich: Uniwersytetu Gdańskiego, Politechniki Koszalińskiej. Wśród autorów są osoby świeckie: dr Elżbieta Adamiak, dr hab. Zbigniew Danielewicz, dr hab. Józef Majewski; księża diecezjalni: ks. bp dr hab. Andrzej Czaja, ks. dr Eligiusz Piotrowski, ks. dr Grzegorz Strzelczyk, ks. prof. dr hab. Jerzy Szymik; przedstawiciele zakonów: dominikanin o. dr Michał Paluch, franciszkanin o. prof. dr hab. Zdzisław Kijas, jezuici: ks. dr Marek Blaza i ks. dr Dariusz Kowalczyk SJ, kameduła o. dr Korneliusz Wencel, pallotyn ks. dr hab. Marian Kowalczyk.

Pragniemy wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które okazały i okazują pomoc w powstawaniu podręcznika teologii dogmatycznej.

Wprowadzenie idei wydania Dogmatyki w czyn byłoby nie do pomyślenia bez pomocy wielu osób. W szczególny sposób redaktorzy dzieła i Biblioteka „Więzi” dziękują za wsparcie księdzu arcybiskupowi Henrykowi Muszyńskiemu, metropolicie gnieźnieńskiemu i członkowi Kongregacji Nauki Wiary, księdzu arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi, ordynariuszowi opolskiemu i członkowi Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan, księdzu biskupowi Jackowi Jezierskiemu z archidiecezji warmińskiej, duchowemu kierownikowi polskiej sekcji dogmatyków, ojcu profesorowi Stanisławowi C. Napiórkowskiemu, nestorowi polskich teologów dogmatycznych, oraz księdzu profesorowi Jerzemu Szymikowi, członkowi Międzynarodowej Komisji Teologicznej i współautorowi Dogmatyki. Wszyscy oni zgodzili się współtworzyć Komitet Naukowy nowo powstającej dogmatyki.

Wyrażamy serdeczną wdzięczność panu Martinowi Buschermöhle z niemieckiej fundacji „Renovabis” za życzliwą pomoc w naszych staraniach o uzyskanie jej finansowego wsparcia.

Podręczniki akademickie rządzą się swoimi prawami. Chodzi w nich, mówiąc najogólniej, o rzetelne i przejrzyste ukazanie historycznego i współczesnego stanu badań konkretnej dyscypliny naukowej, jej pytań, problemów i odpowiedzi. Podręczniki teologii nie tworzą wielkiej teologii, ale mają ją prezentować. W obu wypadkach chodzi jednak o to samo: o prawdę niepojętego misterium Boga. „Najwyższe — pisał kard. Joseph Ratzinger, obecny Papież — osiągnęliśmy, gdy zbliżyliśmy się do prawdy. Ta nigdy nie jest nudna (…)”^(). Redaktorzy i autorzy podręcznika ufają, że pomoże on Czytelniczkom i Czytelnikom w zbliżeniu się do prawdy oraz dobrze przysłuży się zarówno wykładowcom i studentom teologii, jak też wszystkim pragnącym zgłębiać wiarę, o której mówią dogmaty Kościoła.

Elżbieta Adamiak

bp Andrzej Czaja

Józef MajewskiWstęp

Mariologia, dziedzina teologii podejmująca systematyczną refleksję nad Maryją, Matką Jezusa, ma swe długie, złożone dzieje. Proces jej rozwoju zakorzeniony jest w Nowym Testamencie, lecz droga ku usamodzielnieniu się mariologii była długa, a również dzisiaj jej oddzielne istnienie w teologii dogmatycznej pozostaje dla niektórych dyskusyjne.

W klasycznych podręcznikach dogmatyki, powstałych w średniowieczu, nie było oddzielnego traktatu o Maryi. Zagadnienia mariologiczne omawiano w kontekście chrystologicznym. Uczynił tak na przykład św. Tomasz z Akwinu († 1274), poświęcając dziewięć quaestiones części chrystologicznej Sumy teologicznej Matce Bożej. Pierwszym teologiem, który znacznie poszerzył zakres wykładanych zagadnień teologicznych związanych z Maryją, był hiszpański jezuita Francisco de Suárez († 1617). Jego komentarz do Sumy teologicznej Akwinaty zawierają poświęcone im dwadzieścia trzy disputationes. Dlatego nosi on miano pierwszego mariologa, choć sam nie używał nazwy „mariologia” (!). Według obecnie znanych źródeł po raz pierwszy pojęcie to pojawiło się w dziele Sycylijczyka Placidusa Nigido († ok. 1640), zatytułowanym Summa mariologiae. Współczesna teologia dogmatyczna, idąca drogami odnowy po Soborze Watykańskim II (1962–1965), każe natomiast myśleć o mariologii jako ściśle związanej z eklezjologią i antropologią teologiczną. Soborowy wykład nauki o Matce Pana jest bowiem częścią Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium, a jego podstawową perspektywą teologiczną jest podkreślanie przynależności Maryi do Chrystusa i Kościoła, widzenie w Niej jednej z odkupionych.

To umiejscowienie mariologii wewnątrz dogmatyki pokazuje, iż można ją uznać również za traktat kluczowy. W mariologii jak w soczewce skupiają się bowiem konsekwencje rozwiązań podstawowych kwestii teologicznych z innych traktatów. W teologii maryjnej krzyżują się pytania chrystologiczne, eklezjologiczne, antropologiczne, ale też dotyczące traktatu o stworzeniu, o łasce, eschatologii.

Czym jednak jest mariologia? Najbardziej lapidarną odpowiedź znajdujemy w Małym słowniku teologicznym Karla Rahnera i Herberta Vorgrimlera:

Mariologia — teologiczna doktryna o Maryi¹.

Nieco bliżej specyfikę mariologii określa Franz Courth, opisując jej cel:

Zadaniem mariologii jako oddzielnego traktatu dogmatycznego jest podanie metodycznie uporządkowanej i wyjaśnionej całości nauki o Matce Jezusa, w jej jedności z pozostałymi prawdami wiary².

Najbardziej precyzyjną definicję mariologii (inaczej — teologii maryjnej) podaje Stanisław Celestyn Napiórkowski i tą definicją będziemy kierować się w niniejszym podręczniku:

Mariologia — dziedzina teologii podejmująca refleksję nad Marią, matką Jezusa, jej teologicznym związkiem z Jezusem Chrystusem, miejscem w Kościele oraz kultem³.

Zgodnie z tą definicją, celem mariologii jest zbudowanie teologicznej syntezy obecności Maryi w wierze Kościoła, ze szczególnym uwzględnieniem Jej więzi z Synem oraz Jej miejsca w Kościele. Twórca polskiej szkoły mariologicznej zwraca tym samym uwagę na dwa podstawowe wymiary refleksji nad osobą Matki Pana: chrystologiczny i eklezjologiczny.

Niniejszy Traktat o Maryi jest częścią podręcznika teologii dogmatycznej polskiego pokolenia wyrosłego na teologii posoborowej. Jednocześnie czerpie z wydanego przed kilku laty mojego podręcznika pt. Mariologia⁴, który sprawdził się w praktyce wykładów i ćwiczeń studium teologii na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Tekst obecnie przedkładany Czytelniczkom i Czytelnikom został jednak w znacznym stopniu uzupełniony, poprawiony i przeredagowany, jak też przepracowany dla potrzeb koncepcji całego podręcznika dogmatyki.

Zgodnie z przyjętą strukturą traktatu dogmatycznego wykład mariologii rozpoczyna część biblijna⁵. Analiza tekstów Nowego Testamentu o Maryi dokonana została według powszechnie przyjętej chronologii powstawania tych pism. Rozdział drugi zajmuje się teologicznym obrazem Maryi w epoce patrystycznej. Najważniejszym owocem rozwoju teologii maryjnej tego okresu jest przyjęcie tytułu „Boża Rodzicielka” w wyniku sporów, których rozwiązanie starał się przynieść Sobór Efeski (431 r.). Rozważaniom teologicznym tych czasów zawdzięczamy również rozwój nauki o dziewictwie Maryi. Mariologia średniowiecza i epoki nowożytnej (przedmiot zainteresowania kolejnego rozdziału) przenosi środek ciężkości myśli maryjnej na udział Matki Jezusa w dziele odkupienia. Najistotniejsze i zarazem najbardziej sporne wydarzenia tego okresu to ogłoszenie dwóch dogmatów — niepokalanego poczęcia Najświętszej Maryi Panny, zdefiniowanego przez papieża Piusa IX (1854 r.), oraz wniebowzięcia Maryi — zdefiniowanego przez papieża Piusa XII w 1950 r. Czwarty rozdział zajmuje się rozwojem nauki i pobożności maryjnej w wieku XX, od obrad Soboru Watykańskiego II począwszy. Zwrócono tu szczególną uwagę na nauczanie Magisterium Kościoła o Matce Pana, zwłaszcza papieży Pawła VI i Jana Pawła II.

Rozdział ostatni stanowi systematyczne podsumowanie współczesnej mariologii. Mówi się w nim zatem o mariologii chrystotypicznej i eklezjotypicznej, o mariologii w perspektywie pneumatologicznej, w aspekcie ekumenicznym oraz o mariologii feministycznej.