Dogoterapia - ebook

Wstęp

Postęp medycyny wiąże się z opracowywaniem coraz bardziej nowoczesnych metod diagnozy i terapii. Metody te budzą duże nadzieje społeczne, niemniej rozwój nauk medycznych nie wyeliminował nieszczęścia ludzkiego, jakim jest choroba, a w konsekwencji śmierć. Jakość funkcjonowania człowieka chorego można polepszyć przez kontakt z elementami natury, co zauważyli już poeci doby romantyzmu.

Naturalną składową otoczenia człowieka są zwierzęta, a wśród nich pies domowy, który stał się częścią ludzkiego stada i ludzkiej rodziny. Kohabitacja człowieka i psa jest uwarunkowana ewolucyjnie. Nie można zatem zrozumieć fenomenu psa domowego bez analizy ewolucji biologicznej człowieka, rewolucji neolitycznej i migracji naszego gatunku. Pies domowy – jako naturalny towarzysz człowieka – może pomagać w leczeniu różnych zaburzeń i towarzyszyć w nieszczęściu. Pies terapeuta potrafi być wsparciem w rehabilitacji różnych form niepełnosprawności. Wsparcie to nie ma charakteru twardego dowodu naukowego, lecz jest miękką kompetencją zespołu terapeutycznego składającego się z człowieka i psa. Wspomniana kompetencja może mieć zastosowanie w leczeniu tych zaburzeń, w których elementem obrazu klinicznego jest niepełnosprawność ruchowa, psychiczna lub somatyczna.

Oddajemy w Państwa ręce pierwszą naukową monografię poświęconą dogoterapii. Ta metoda terapii jako dziedzina wiedzy i praktyki społecznej lokuje się na pograniczu pedagogiki specjalnej, psychiatrii i medycyny somatycznej. Dyskurs naukowy naszej monografii zawiera terminologię z trzech wymienionych dyscyplin naukowych. Zdajemy sobie sprawę, że przeprowadzono niewiele badań naukowych potwierdzających skuteczność dogoterapii. Nasza monografia ma zatem charakter nie tylko podsumowujący dotychczasowe osiągnięcia dogoterapii, lecz przede wszystkim systematyzujący dalsze poszukiwania. Bez względu na to, w jakim kierunku rozwiną się badania nad terapią z udziałem psa, zwierzę to pozostaje najwierniejszym przyjacielem człowieka. To stanowisko przewija się przez wszystkie rozdziały naszej książki, którą dedykujemy przyjaciołom zwierząt i osobom niepełnosprawnym, dla których pies jest najlepszym lub jedynym przyjacielem. Mamy nadzieję, że niniejsza książka spotka się z przychylnością czytelników i środowisk naukowych.

Kasper Sipowicz, Edyta Najbert, Tadeusz Pietras1 Historia kontaktów między człowiekiem i psem

Rozdział ten jest poświęcony fenomenowi relacji między człowiekiem i psem w ujęciu biologicznym i psychologicznym. Relacja ta ma charakter niezwykły, ponieważ pies jako towarzysz człowieka występuje we wszystkich kulturach, pod wszystkimi szerokościami geograficznymi i na każdym kontynencie. Należy się zatem zastanowić, co tak niezwykłego się stało, że dwa gatunki – człowiek rozumny (Homo sapiens) i pies domowy (Canis lupus familiaris) – weszły we wzajemną relację około 30 tys. lat temu.

Człowiek jako gatunek wyróżnia się kilkoma niezwykłymi cechami:

1. Człowiek ma niepowtarzalny wzorzec łączenia się w pary i niezwykłą seksualność. Jest gatunkiem poligamicznym ze znacznie wydłużonym okresem monogamii. W okresie tym kobieta i mężczyzna w równym stopniu są zaangażowani w wychowanie potomstwa. Ekstensywna opieka ze strony mężczyzny gwarantuje zaopiekowanie się młodym pokoleniem. Stado ludzkie ma strukturę gniazdową, w której gniazdem jest rodzina nuklearna lub rodzina rozszerzona (Giza-Poleszczuk, 2005; Strelau, 2015).

2. Człowiek jako jeden z nielicznych gatunków ma znacznie wydłużone dzieciństwo, umożliwiające przyswojenie znacznych ilości informacji (tamże). Informacje te służą rozwojowi złożonych sieci społecznych i tworzeniu kultury materialnej.

3. U człowieka występują długie okresy życia poreprodukcyjnego. Fenomen menopauzy przygotowuje kobiety do pomocy w wychowywaniu wnuków. Rozwinął się także model dziadków, który nie występuje u innych gatunków (Buss, 2014). Dziadkowie pomagają wychowywać dzieci swoich dzieci.

4. Mózg człowieka wytworzył korę przedczołową odpowiedzialną za typowo ludzkie cechy, odróżniające człowieka od reszty świata zwierząt (Strelau, 2015). Taką cechą jest komunikacja werbalna za pomocą dwuklasowego kodu, czyli języka (Kurcz, 2005). Język umożliwił przekazywanie informacji zdobytych w wyniku uczenia społecznego, jest podłożem dla rozwoju kultury, abstrakcyjnego myślenia i teorii umysłu (tamże). Język pozwala na precyzyjną wymianę informacji między ludźmi.

5. Człowiek stworzył niezwykłe sieci społeczne wymagające z jednej strony rywalizacji, z drugiej zaś kooperacji (Strelau, 2015). Szczególną formą sieci jest fenomen rodziny oraz zjawisko koalicji kobiet i koalicji mężczyzn (homosocjalność).

Nie wiadomo, dlaczego ludzki mózg wyewoluował w sposób, który pozwolił człowiekowi stworzyć język i kulturę. Człowiek jako gatunek powstał na afrykańskiej sawannie. Żyje na niej wiele różnych gatunków zwierząt niemających tak doskonale wykształconych umiejętności poznawczych. Być może, dobrze rozwinięta sieć społeczna i zdolność przewidywania oraz posługiwanie się narzędziami umożliwiły przetrwanie dwunożnym małpom człekokształtnym w trudnym środowisku. Zasada Kanazawy mówi, że inteligencja człowieka stanowiła doskonałe narzędzie do przeżycia na sawannie (tamże). Mózg człowieka zdobył takie możliwości gromadzenia informacji, że w rezultacie rozwinęła się kultura człowieka jako epifenomen inteligencji. Kultura „wyzwoliła” nasz gatunek ze sztywnych ram biologicznych.

Niezwykłym fenomenem przynależnym naszemu gatunkowi jest proces domestyfikacji (udomawiania) różnych gatunków zwierząt i roślin. Rewolucja neolityczna oznaczała początek uprawy zbóż. Dokonała się ona przynajmniej dwukrotnie. W Starym Świecie nastąpiła na obszarze tzw. Żyznego Trójkąta (od Egiptu po Mezopotamię), gdzie zaczęto uprawiać trawy (zboża), i w Nowym Świecie na kontynencie amerykańskim, gdzie udomowiono kukurydzę (Kornaś i Medwecka-Kornaś, 2002; Lityńska-Zając i Wasylikowa, 2005). Wraz z roślinami uprawnymi pojawiły się rośliny synantropijne (tamże).

Człowiek udomowił także wiele zwierząt. Proces domestyfikacji licznych gatunków zachodził w różnych częściach naszego globu. Wyjątkiem jest pies – pierwszy gatunek udomowiony przez człowieka. Został on udomowiony prawdopodobnie jednorazowo i towarzyszy wszystkim stadom ludzkim, pełniąc w nich różne funkcje. Oznacza to, że pies ma pochodzenie monofiletyczne – od jednej małej populacji wilków. Współżycie człowieka z psem należy zatem uważać za relację mutualistyczną (przynoszącą korzyści obu gatunkom), a proces domestyfikacji psa traktować jako koewolucję obu gatunków.

Badania genetyczne, molekularne, sugerują, że linia prowadząca do psa oddzieliła się od euroazjatyckich wilków około 125 tys. lat temu, czyli prawdopodobnie wcześniej, niż istniał wyodrębniony gatunek Homo sapiens w rozumieniu współczesnym. Dane molekularne dotyczące męskiego chromosomu Y, pochodzące od 633 psów i od kilku wilków z różnych rejonów świata, pokazują, że pies oddzielił się od wilka w środkowowschodniej Azji (Brown i in., 2011). Żadna z żyjących populacji wilka nie jest bardziej spokrewniona z psem niż inne. Oznacza to, że współczesne wilki są kladem siostrzanym (klad – z gr. gałąź – grupa organizmów mających wspólnego przodka) dla psa domowego. Wilk, podobnie jak pies, w swojej ewolucji przeszedł etap wąskiego gardła. Wszystkie zatem współczesne wilki i wszystkie psy są potomkami spokrewnionych ze sobą populacji o niewielkiej liczebności.

Również analiza mitochondrialnego DNA psów domowych wskazuje, że populacja wilka, która dała początek psu, była niewielka (Freedman i in., 2014). Pies prawdopodobnie należał początkowo do populacji wilka żyjącej obok człowieka. Żywił się resztkami upolowanymi przez myśliwych. Te populacje przodków psa nie były jeszcze całkiem udomowione. Ich współczesnymi potomkami są psy dingo i dzikie populacje psów południowo-wschodniej Azji (Freedman i in., 2014; Davis i in., 2015). Z czasem przodek psa zaczął ostrzegać populacje ludzkie przed niebezpieczeństwem, a człowiek zaczął dokarmiać tego pół wilka, pół psa. Następnie zapewne zabrał szczenięta do swojej siedziby. Te, które umiały nawiązać komunikację z człowiekiem i podporządkować się mu, dały początek populacjom prapsa domowego. Pies, wykorzystując swój łowczy instynkt, zaczął paleolitycznemu człowiekowi pomagać w polowaniu. Za cenę podległości obcemu gatunkowi miał zapewniony dostatek pożywienia. Doskonały zmysł węchu psa był i jest pomocny człowiekowi w różnych czynnościach. Współcześnie przykładem może być wykorzystywanie psów w policji do tropienia przestępców, szukania zaginionych osób czy narkotyków (Błachut, Gaberlr i Krajewski, 2006).

Ewolucja psa przebiegała prawdopodobnie w skompilowany sposób. Pies genetycznie różni się dość znacznie od wilka, mimo że nadal psy i wilki mogą się krzyżować. Człowiek żywi się w znacznym stopniu pokarmem roślinnym, zatem odpady ludzkiego stołu również zawierały znaczą ilość złożonych węglowodanów. Nie wszystkie wilki mogły wyżyć na takim menu. U psa domowego, w porównaniu z wilkiem, zwielokrotnieniu uległy geny kodujące amylazę – enzym trawiący skrobię. Pies został udomowiony około 10 tys. lat przed rewolucją neolityczną. Oznaczała ona uprawę roślin, a tym samym – znaczne zwiększenie ilości pokarmu roślinnego. Wtedy zdolność trawienia skrobi stała się niezbędna, a polowania straciły na znaczeniu. Pies przetrwał, gdyż nauczony żyć w rodzinie ludzkiej, łatwo podjął zadania inne niż polowanie, do których był genetycznie przystosowany. Psy pilnowały więc stad zwierząt hodowlanych, strzegły domostw, stały się towarzyszem człowieka kontenerującym jego emocje (Freedman i in., 2014; Davis i in., 2015). Z czasem człowiek poddał psa celowej selekcji, hodując różne rasy użytkowe. Korzyści z koegzystencji człowieka z psem są oczywiste. Niemniej pies może być sporadycznie niebezpieczny dla człowieka, tak jak niebezpieczeństwo może stwarzać drugi człowiek. Dotyczy to dwóch aspektów: agresji u pewnych psów oraz zagrożenia epidemiologicznego. Problem agresji wydaje się prosty do rozwiązania. Nie należy hodować agresywnych psów, a każdego psa dobrze wychować. Prawdopodobnie nie ma agresywnych psów, są tylko ich niemądrzy właściciele (Horowitz, 2015). Pogryzienia przez psa są zawsze tematem taniej sensacji prasowej.

Pies jest ssakiem, na tyle jednak odległym ewolucyjnie, że choroby zakaźne dotyczące ludzi zazwyczaj nie zakażają psów, i odwrotnie. Są jednak wyjątki:

1. Wścieklizna jest chorobą wywoływaną przez wirus Lyssavirus, należący do rodziny Rhabdoviridae. Jego naturalnym środowiskiem ekologicznym są lisy, skunksy i nietoperze (Willoughby, 2015). Wirus ten może zakazić wszystkie gatunki ssaków i ptaków. Jest wirusem neurotropowym, zakłócającym pracę ośrodkowego układu nerwowego. Zakażenie nim, jeśli zwierzę lub człowiek nie są w porę zaszczepieni, kończy się zgonem (tamże). Szczepienia psów i kotów eliminują problem wścieklizny u zwierząt domowych. Globalna zachorowalność wynosi 30–100 tys. rocznie i dotyczy głównie krajów południowo-wschodniej Azji i strefy subtropikalnej oraz tropikalnej (Kajfasz, 2007). W latach 1985–2006 w Polsce zanotowano trzy przypadki wścieklizny u ludzi (tamże).

2. Psy mogą przenosić choroby wywołane przez pasożyty zwierzęce (inwazje pasożytnicze). Człowiek może być przypadkowym żywicielem glisty psiej (Toxocara canis). Pies jest także żywicielem ostatecznym bardzo groźnego tasiemca bąblowcowego.

3. Pies może być źródłem alergenów. Osoby uczulone mają napady astmy oskrzelowej po kontakcie z psem. Antygeny uczulające człowieka to tzw. lipokainy oznaczone symbolami Can f1 i Can f2 (Droszcz i Grzanka, 2010; tab. 1).

Choroby przenoszone przez psy i problem psiej agresji nie zaważyły jednak na koewolucji naszych gatunków. Należy się zastanowić, jakie cechy wilka spowodowały, że pies jako pierwszy gatunek uległ procesowi domestyfikacji.

Wilk, podobnie jak człowiek, jest gatunkiem stadnym. Wilki żyją w grupach rodzinnych o określonej hierarchii, z dominującym samcem i dominującą samicą. Ustaleniu hierarchii w stadzie służy rytuał komunikatów pozawerbalnych. Podobna hierarchia istniała (i istnieje nadal) w społeczeństwach ludzkich. W procesie domestyfikacji pies, wchodząc w ludzką rodzinę, zajmuje końcowe miejsce w hierarchii. I w taki sposób należy wychowywać psa, pokazując mu jego miejsce w rodzinie (Coren, 2008).

Pies rozumie doskonale komunikaty pozawerbalne człowieka. Ludzie zazwyczaj potrafią też rozpoznać sygnały pozawerbalne psa oraz wskaźniki emocji. Pies nie pojmuje składni i wyrazów bliskoznacznych. Komunikaty werbalne traktuje wyłącznie jako pozawerbalne, dźwiękowe komendy. Świetnie rozumie intonację głosu oraz sygnały zapachowe wydzielane przez człowieka (tamże).

Pies umie doskonale czytać z wyrazu twarzy człowieka. Czworonóg opanował typową dla ssaków naczelnych umiejętność rozumienia wskazywania palcem przez człowieka, czyli tzw. podążanie za gestem wskazującym. Jest to nowa jakość ewolucyjna w rozwoju psa domowego, nieobecna u wilków (Bradshaw, 2012). Pies nie rozwinął jednak teorii umysłu, o czym świadczą liczne eksperymenty. Natomiast potrafi odróżnić człowieka od psa i inaczej się wobec przedstawicieli obu gatunków zachowywać. Są badania wskazujące na to, że psy cechują elementy empatii. Zarazem jednak trudno mówić o empatii bez teorii umysłu (tamże).

Kolejnym pytaniem jest, dlaczego człowiek spośród psowatych udomowił właśnie wilka. W miejscu powstania naszego gatunku żyją likaony – psowate znacznie bardziej inteligentne od wilków, które opiekują się osobnikami osieroconymi, a także kalekimi i niesprawnymi (Shyne i Block, 2010). Prawdopodobnie zdecydował o tym przypadek związany z istnieniem grupy wilków, która nauczyła się żyć wokół pierwotnych siedzib ludzkich, korzystając z resztek pokarmów zostawionych przez człowieka. Wzajemna koewolucja rodzi więc pytanie: czy człowiek udomowił psa, czy może to pies zawłaszczył sobie człowieka (Freedman i in., 2014)?

Zdolność rezonowania emocjonalnego człowieka i psa oraz przywiązanie obu gatunków stały się podstawą koncepcji psa jako terapeuty. Samo słowo „terapia” wymaga wyjaśnienia. U człowieka w wyniku zachwiania wewnętrznej homeostazy rozwija się zaburzenie – choroba. Traktuje się ją jako pewne odchylenie w układzie równowagi ultrastabilnej, jaką jest organizm żywy (Pietras, 2014).

Lekarz zbiera informacje o tych odchyleniach, posługując się badaniem podmiotowym, czyli wywiadem lekarskim, i badaniem przedmiotowym, tzn. oglądaniem, obmacywaniem, opukiwaniem i osłuchiwaniem. Wstępna analiza danych aktywujących z badania podmiotowego i przedmiotowego pozwala lekarzowi postawić wstępną hipotezę diagnostyczną, tj. rozpoznanie. Ma ona charakter roboczy. Lekarz weryfikuje ją, różnicując z podobnymi zaburzeniami przez: a) ponowną analizę danych z badania podmiotowego i przedmiotowego; b) korzystanie z badań pracownianych – biochemicznych, patomorfologicznych, elektrofizjologicznych, obrazowych, czynnościowych i psychologicznych (tamże).

Ponowna analiza danych oznacza rozpoznanie ostateczne, czyli przypisanie jednostki chorobowej pacjentowi. Rozpoznanie określa wybór metod terapii: farmakologicznych, chirurgicznych, radioterapeutycznych, fizjoterapeutycznych lub psychoterapeutycznych (tamże). Pacjentem zajmuje się cały zespół specjalistów, dla którego lekarz stanowi ośrodek decyzyjny. Wśród nich szuka swojego miejsca kontakt terapeutyczny człowieka z psem, zwany kynoterapią albo dogoterapią. Mamy nadzieję, że znajdzie on swoje miejsce w skomplikowanych formach pomocy człowiekowi w potrzebie, jaką jest choroba somatyczna lub zaburzenia psychiczne.

TABELA 1. Choroby odzwierzęce i alergiczne związane z kontaktem z psem

+-----------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| CHOROBY ODZWIERZĘCE | ZAPOBIEGANIE | LECZENIE |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Wścieklizna | regularne szczepienia psów przeciw wściekliźnie, | brak, próby eksperymentalnego leczenia wg protokołu Milwaukee |
| | | |
| | regularny monitoring i eliminacja wirusa wścieklizny z ekosystemu | |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Toksokaroza | odrobaczanie psów | albendazol lub dietylokarbamazyna |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Echinokokoza | odrobaczanie psów | albendazol stosowany przez wiele lat, operacyjne usunięcie cysty zawierającej tasiemca |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Alergia i astma | karmienie piersią, wczesne rozpoznawanie i leczenie alergii, unikanie kontaktu z alergenami | leki przeciwhistaminowe, antagoniści receptora leukotrienowego, beta-2 agoniści wziewni, wziewne glikokortykosteroidy, teofilina |
+-----------------------+---------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

Źródło: opracowanie własne.

------------------------------------------------------------------------

Pojęcie „rodzina nuklearna” zostało wyjaśnione na s. 66.

Prawdopodobnie homosocjalność jest biologicznym podłożem homoerotyzmu (Brzask, 2008).

Gatunek, który przystosował się do życia w środowisku silnie przekształconym przez człowieka.

Mutualizm – interakcja protekcjonistyczna zachodząca między populacjami różnych gatunków, dająca obopólne korzyści w stopniu, który oznacza wzajemne uzależnienie.

Chromosom Y jest dziedziczony wyłącznie po ojcu, stąd badania nad zmiennością genetyczną chromosomu Y dostarczają wiedzy o pochodzeniu gatunku z linii męskiej (Jobling, Hurles i Tyler-Smith, 2004; Brown, 2009). Chromosom Y determinuje płeć, zawiera jednak bardzo mało genów (Brzask, 2008). Podobnie jak chromosom Y po ojcu, po matce dziedziczy się wyłącznie mitochondrialny DNA (mtDNA). Badania nad ewolucją chromosomu Y i mtDNA pozwoliły prześledzić historię naszego gatunku od wyjścia z Afryki i wskazać na pramatkę Ewę i praojca Adama, którzy żyli jednak w innych epokach (Jobling, Hurles i Tyler-Smith, 2004; Brown, 2009). Nasz gatunek, podobnie jak pies domowy, wyewoluował z niewielkiej liczebnie populacji naszych przodków. Zatem wszyscy ludzie, podobnie jak wszystkie psy, są ze sobą blisko spokrewnieni.

Psa uważa się za podgatunek wilka. Dawniej psa traktowano jako odrębny gatunek w rodzaju Canis, dając mu nazwę Canis familiaris. Obecnie przeważa pogląd, że pies jest podgatunkiem wilka i jego oficjalną nazwą systematyczną jest Canis lupus familiaris, co oznacza dosłownie podgatunek psa domowego gatunku wilka.

Kontenerowanie emocji jest to odreagowywanie ich dzięki obecności obiektu rozładowującego napięcie emocjonalne.

Rabdowirusy to wirusy RNA zakażające kręgowce, bezkręgowce i rośliny. Ewolucyjnie pochodzą prawdopodobnie od wirusów bezkręgowców, które następnie uległy transmisji na rośliny i kręgowce (Piekarowicz, 2004).

Opisano 8 osób (spośród ok. 60 tys. chorujących), które przeżyły wściekliznę. Leczono je, wprowadzając w śpiączkę farmakologiczną wg tzw. protokołu Milwaukee (Willoughby, 2015). U osób tych nie rozwinęły się deficyty neuropsychologiczne czy neurologiczne. Oznacza to, że wirus wścieklizny znacznie zaburza pracę mózgu, lecz go nie niszczy.

Objawy wścieklizny u zwierząt to: agresja u dotychczas łagodnych osobników, ślinotok, zachowanie przypominające łapanie much, wywołane prawdopodobnie przez halucynacje wzrokowe, wodowstręt, zjadanie kamieni i odchodów. W zejściowej fazie rozwija się zez, porażenie kończyn i porażenie nerwów czaszkowych. U ludzi wścieklizna przejawia sie zaburzeniami świadomości, halucynacjami wzrokowymi, gwałtownymi ruchami przepony, silnym wodowstrętem, ślinotokiem i gorączką (Kajfasz, 2007).

Toxocara canis to kosmopolityczny pasożyt jelita psowatych. Dla człowieka źródłem inwazji są często młode psy. Człowiek jest żywicielem paratenicznym (rezerwowym) dla glisty psiej. Objawy u człowieka wiążą się z wędrówką larwy przez różne narządy: płuca, wątrobę, otrzewną i węzły chłonne. Typowym objawem jest eozynofilia. Inwazję leczy się albendazolem i dietylokarbamazyną. W profilaktyce kluczowe znaczenie ma regularne odrobaczanie psów (Grynter-Ziencina, 2002a).

Zarażenie człowieka następuje przez połknięcie jaj tasiemca. Pies i wszystkie psowate są żywicielem ostatecznym, czyli takim, w którym pasożyt osiąga dojrzałość. Człowiek jest żywicielem pośrednim. Najczęściej żywicielem pośrednim jest owca (30%) i trzoda chlewna (10%). Larwa rozwija się w otorbionej cyście zazwyczaj w prawym płacie wątroby. Zaatakowany może być jednak dowolny narząd. Echinokokoza występuje w Polsce ogniskowo, endemicznie (Grynter-Ziencina, 2002b).

Teoria umysłu to zdolność człowieka do rozumienia (wyobrażenia sobie) myśli innego człowieka. Teoria ta rozwija się dzięki obecności tzw. neuronów lustrzanych.

Należy zauważyć, że zjawisko diagnozowania ma charakter społeczny. Pojęcie normy i patologii jest relatywne, wynika z obowiązujących paradygmatów. Filozofia postmodernistyczna zwróciła uwagę na stygmatyzujący charakter rozpoznania oraz dokonała jego dekonstrukcji. Na bazie tej dekonstrukcji i negacji nauki pojawiły się współczesna pedagogika specjalna i konstrukcjonistyczna psychoterapia (Chrzanowska, 2015).