Dom pisarzy w czasach zarazy - ebook

IWICKA 8A

Jest to opowieść o domu, który płynął na warszawskim Czerniakowie w mroku i w blasku mijających lat, i o losach jego „pasażerów”, w większości znanych literatów. Był to świat po wielkiej wojnie, w ruinach zaszczepiano komunizm, krzepł stalinizm. Na ulicy Iwickiej pod numerem 8A od czerwca 1949 roku mieszkali moi rodzice, Mieczysława Buczkówna i Mieczysław Jastrun. Tam zostanę poczęty, spędzę dzieciństwo i młodość. Rodzinne losy są ważnym wątkiem mojej opowieści, ale jest to też historia budynku, którego wznoszenie zaczęto przed wojną, nie zdążono go jednak ukończyć.

Dlaczego pisarze tak powszechnie wzięli udział w tym, co potem sami uznali za grzech, przestępstwo, nawet za zbrodnię? Opisuję, jak bezradność wobec presji historii i lęk zmieniały się w wiarę, a wiara – w cynizm; jak kłamstwo brano za prawdę, a próżność usypiała sumienie. Miało to też wymiar demoniczny – podpisywano pakt z diabłem. Pragnę również pokazać, w jaki sposób wyzwalano się potem ze zniewolenia umysłu. Interesują mnie nie tylko losy ludzi, zdarzenia społeczne, sztuka, ale też życie codzienne w tamtym czasie.

Zdążyłem przed laty porozmawiać z pisarzami, z dozorcami domu, nawet z krawcami, którzy mieli w pobliżu swój zakład. Pojawiająca się na Iwickiej pani Stasia Weber, od mięsa i wódki, z jednym przednim zębem, zajmuje tyle miejsca w mojej pamięci co niejeden artysta. W kręgu moich zainteresowań oprócz mieszkańców domu byli pisarze, którzy mieli przenieść się na Iwicką, lecz z różnych powodów tego nie zrobili, jak Jan Kott i krytyk Ryszard Matuszewski, oraz ci, którzy często odwiedzali nasz dom – poeta Julian Przyboś, przyjaciel ojca, potem jego śmiertelny wróg, Bronisława, żona Przybosia, z którą się wtedy rozwodził, a która z kolei do końca życia była przyjaciółką moich rodziców i często u nas bywała.

Wiele wspomnień przekazała mi trójka moich rówieśników i przyjaciół z dzieciństwa: Monika Czeszko, Agnieszka Żuławska i Adam Sandauer, dzieci pisarzy. Urodzeni w tym samym roku 1950, mieszkaliśmy w jednym domu, a wspólne podwórko było miejscem naszych zabaw.

Pisarze zostawiają po sobie powieści, wiersze, dzienniki, wspomnienia, ale zachowały się też protokoły partyjnych zebrań. Trudno jest zmieścić w jednej książce tak obszerny i gęsty materiał, stąd tyle dygresji i cytatów. Wspomnienia tak jak przedmioty po latach nabierają wartości, nie rezygnuję więc z tego, co małe i pozornie nieważne. Moja główna opowieść obejmuje okres od 1949 roku, gdy dom zasiedlano, do połowy lat 50., kiedy wyzwalano się z sideł stalinizmu. Interesują mnie też przeszłość i lata późniejsze, bo czas takiej opowieści nie lubi sztywnych ram. Pragnę ożywić trudną powojenną historię Polski: dużą i małą, która mieszka w brzęku butelek z mlekiem stawianych pod drzwiami o świcie.

Rozmowy z mieszkańcami Iwickiej prowadziłem w latach 70. i 80. XX wieku. Stanisław Wyganowski, pierwszy prezydent Warszawy po wielkim przełomie, zmarł w roku 2017. Miał dziewięćdziesiąt osiem lat. Był ostatnim „starym” mieszkańcem domu.

W drugiej części książki są wywiady z grupą pisarzy związanych z domem, oprócz rozmowy z Ireną Szymańską nigdy do tej pory niepublikowane. Ilustrują tamten czas, który oddala się, rozsypuje w proch i niknie.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1.

Mieczysław Jastrun, Dziennik 1955–1981, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.

2.

Mieczysław Jastrun, Pamięć i milczenie, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006, s. 169–170.

3.

Samuel Sandler – historyk literatury, profesor University of Chicago, przed emigracją w 1969 roku pracownik UW i UŁ, jeden z pierwszych pracowników Instytutu Badań Literackich PAN.

4.

Mieczysław Jastrun, Pamięć i milczenie, op. cit., s. 331

5.

„Sztuka i Naród” – miesięcznik literacki wydawany konspiracyjnie w Warszawie w latach 1942–1944, związany z podziemną organizacją Konfederacja Narodu, utworzoną w 1940 roku. Deklaracja ideowa ugrupowania była narodowoprawicowa, odwoływała się do hasła Polski „mocnej, narodowej, chrześcijańskiej i sprawiedliwej”. Było to jedyne wychodzące regularnie w czasie okupacji niemieckiej pismo literackie.

6.

Mieczysław Jastrun, Pamięć i milczenie, op. cit., s. 196.

7.

Jan Tadeusz Peiper (1891–1969) – poeta, prozaik, dramatopisarz, krytyk literacki i teatralny. Znany poeta awangardowy. Uważał, że wszystko w poezji powinno być zaplanowane, podobnie jak w produkcji. Określił symbole nowoczesności jako: miasto, masa, maszyna, a ich skrót „3×M” stał się hasłem awangardy.

8.

Anatol Stern (1899–1968) – poeta, prozaik, krytyk filmowy i literacki, scenarzysta, tłumacz. Współautor manifestu futuryzmu polskiego.

9.

Aleksander Wat (1900–1967) – pisarz i poeta z kręgu futurystów. Przed wojną komunizował, w maju 1939 roku znalazł się na liście osób przeznaczonych do osadzenia w Berezie Kartuskiej. W styczniu 1940 roku we Lwowie został aresztowany. Do Polski wrócił w 1946 roku, staraniem głównie Adama Ważyka. Autor świetnej dwutomowej książki Mój wiek. To wywiad rzeka zarejestrowany na taśmie magnetofonowej przez Czesława Miłosza. Wat opisał swoje więzienne i łagrowe doświadczenia. W latach 60. wyjechał z Polski na leczenie i już nie wrócił.

10.

Witold Kolski (1902–1943) – polski komunista, dziennikarz, publicysta, członek KPP. W styczniu 1943 roku wyznaczony przez Komintern na I sekretarza PPR. Zginął, gdy był zrzucany na spadochronie do Polski.

11.

Mieczysław Jastrun, Pamięć i milczenie, op. cit., s. 317.

12.

Jan Parandowski (1895–1978) – pisarz, eseista i tłumacz literatury, autor Mitologii; dwukrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1957, 1959); uhonorowany w roku 1975 za całokształt twórczości przez Radio Wolna Europa.

13.

Józef Różański, także Jacek Różański – prawnik, oficer NKWD i MBP, poseł na Sejm Ustawodawczy, zbrodniarz stalinowski. Ponurą sławę zdobyły jego metody śledcze – zeznania były wydobywane za pomocą tortur. Zyskał sobie miano człowieka bezwzględnego. Jego karierę zakończyły audycje emitowane od września 1954 roku na antenie Radia Wolna Europa – obnażono w nich sadystyczne metody, jakie stosował.

14.

Melania Kierczyńska (1888–1962) – działaczka komunistyczna, polonistka, krytyczka literacka, tłumaczka.

15.

Leopold Tyrmand, Dziennik 1954. Wersja oryginalna, Tenten, Warszawa 1995.

16.

Władysław Strzemiński (1893–1952) – polski malarz, teoretyk sztuki, publicysta, pedagog z kręgu konstruktywizmu. Pionier konstruktywistycznej awangardy lat 20. i 30. XX wieku; twórca teorii unizmu.