Doping w sporcie - ebook

Autorzy

dr n. o k. f. Dariusz Błachnio

SET Sport Edukacja Trening

prof. dr hab. n. med. Krzysztof Borowiak

Zakład Toksykologii Klinicznej i Sądowej

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

dr hab. n. farm. Magdalena Bujalska-
-Zadrożny

Zakład Farmakodynamiki

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Centrum Badań Przedklinicznych

i Technologii w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Kazimierz Ciechanowski

Klinika Nefrologii, Transplantologii

i Chorób Wewnętrznych

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

dr hab. n. med. Aneta Cymbaluk-Płoska

Katedra i Klinika Ginekologii Operacyjnej i Onkologii Ginekologicznej Dorosłych i Dziewcząt

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

prof. dr hab. n. med. Leszek Domański

Klinika Nefrologii, Transplantologii

i Chorób Wewnętrznych

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

prof. dr hab. n. farm. Zbigniew Fijałek

Zakład Farmacji Kryminalistycznej

Warszawski Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Krzysztof J. Filipiak

I Katedra i Klinika Kardiologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Paula Gargulińska

Katedra i Klinika Ginekologii Operacyjnej i Onkologii Ginekologicznej Dorosłych i Dziewcząt

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

dr n. med. Andrzej Gawrecki

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii

Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Szpital Miejski im. Franciszka Raszei

w Poznaniu

lek. Aleksandra Gąsecka

I Katedra i Klinika Kardiologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. farm. Krzysztof Goryński

Wydział Farmaceutyczny

Collegium Medicum w Bydgoszczy

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

dr hab. n. med. Joanna Kabat-Koperska

Klinika Nefrologii, Transplantologii

i Chorób Wewnętrznych

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

mgr Agnieszka Kalicka

Zakład Bioanalizy i Analizy Leków

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. farm. Paweł Kaliszewski

Polskie Laboratorium Antydopingowe w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Marek L. Kowalski

Klinika Immunologii i Alergii

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr n. med. Hubert Krysztofiak

Zakład Fizjologii Stosowanej

Instytut Medycyny Doświadczalnej

i Klinicznej im. M. Mossakowskiego

Polska Akademia Nauk w Warszawie

Centralny Ośrodek Medycyny Sportowej w Warszawie

dr n. med. Jarosław Krzywański

Centrum Medycyny Klinicznej

i Doświadczalnej

Centralny Ośrodek Medycyny Sportowej w Warszawie

lek. Piotr Kucharczyk

Klinika Endokrynologii

Centrum Medyczne Kształcenia

Podyplomowego w Warszawie

Szpital Bielański w Warszawie

dr hab. n. med. Marcin Kurowski

Klinika Immunologii i Alergii

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. chem. inż. Dorota Kwiatkowska

Polskie Laboratorium Antydopingowe w Warszawie

dr hab. n. med. Ewa Kwiatkowska

Klinika Nefrologii, Transplantologii

i Chorób Wewnętrznych

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

mgr inż. Natalia Leciejewska

Katedra Fizjologii i Biochemii Zwierząt

Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

mgr Sylwia Lewandowska-Pachecka

Zakład Biochemii i Farmakogenomiki

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Jacek Lewandowski

Klinika Chorób Wewnętrznych, Nadciśnienia Tętniczego i Angiologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

lek. Maria Łukasiewicz

III Klinika Chorób Wewnętrznych

i Kardiologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Artur Mamcarz

III Klinika Chorób Wewnętrznych

i Kardiologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Centralny Ośrodek Medycyny Sportowej w Warszawie

dr n. med. Małgorzata Marchelek-Myśliwiec

Klinika Nefrologii, Transplantologii

i Chorób Wewnętrznych

Pomorski Uniwersytet Medyczny

w Szczecinie

mgr Rafał Piechota

Ministerstwo Sportu i Turystyki

dr hab. n. med. Jarosław Pinkas

Zakład Organizacji Opieki Zdrowotnej i Orzecznictwa Lekarskiego

Centrum Medyczne Kształcenia

Podyplomowego w Warszawie

dr n. farm. Andrzej Pokrywka

Zakład Biochemii i Farmakogenomiki

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Centralny Ośrodek Medycyny Sportowej w Warszawie

dr n. pr. Michał Rynkowski

Polska Agencja Antydopingowa w Warszawie

dr n. med. Przemysław Rzodkiewicz

Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie

dr hab. n. med. Maciej Siński

Klinika Chorób Wewnętrznych, Nadciśnienia Tętniczego i Angiologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. o k. f. Dariusz Sitkowski

Zakład Fizjologii

Instytut Sportu – Państwowy Instytut

Badawczy w Warszawie

dr n. med. Monika Skrzypiec-Spring

Katedra i Zakład Farmakologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Piotr Sobieraj

Klinika Chorób Wewnętrznych, Nadciśnienia Tętniczego i Angiologii

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Katarzyna Szmigielska

Zakład Medycyny Sportowej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

mgr Jan Tatarkiewicz

Zakład Farmakodynamiki

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Centrum Badań Przedklinicznych

i Technologii w Warszawie

dr n. med. Piotr Wierzbiński

MEDSOLVER Poradnia Psychiatryczno-

-Psychologiczna w Łodzi

mgr Paweł Wilkowicz

Sport.pl

dr n. med. Helena Zakliczyńska

Instytut Nauk o Sporcie

Akademia Wychowania Fizycznego

w Katowicach

dr hab. n. k. f. Agnieszka Zembroń-Łacny, prof. UZ

Katedra Fizjologii Stosowanej i Klinicznej

Uniwersytet Zielonogórski

prof. dr hab. n. med. Wojciech Zgliczyński

Klinika Endokrynologii

Centrum Medyczne Kształcenia

Podyplomowego w Warszawie

Szpital Bielański w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Dorota Zozulińska-Ziółkiewicz

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii

Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Szpital Miejski im. Franciszka Raszei

w PoznaniuO Sporcie, tyś jest Honorem! Twoje tytuły wcale nie są warte,

gdy nie są zdobyte drogą uczciwą i w duchu pełnej bezinteresowności.

Kto doń dochodzi wprzód wywiódłszy w pole swych towarzyszy

sam ponosi szkodę: przylgnie do niego miano niegodnego,

gdy się postępek potajemny wyda.

Pierre de Coubertin, Oda do Sportu

(tłum. Jadwiga Sadowska)

PRZEDMOWA

od Redaktorów Naukowych

Dwuznaczność terminu doping w języku polskim, tj. jego pozytywna konotacja, związana z kibicowaniem zawodnikom podczas rywalizacji, lub negatywna, odnosząca się do niedozwolonego wspomagania farmakologicznego, sprawia, że jeden z najpoważniejszych problemów współczesnego sportu nie zawsze postrzegany jest właściwie. Z jednej strony oburzenie wywołują ujawniane przypadki stosowania przez gwiazdy sportu zabronionych substancji lub metod, z drugiej – mało kto wyraża dezaprobatę chociażby dla kontrowersyjnego wykorzystywania słowa doping w reklamach, wskazujących na korzystny wpływ jego zastosowania. Konsumenci kuszeni są produktami, które – zdaniem reklamodawców – są dopingiem dla włosów i skóry (szampony, żele nawilżające), zmysłów (perfumy, telefony) czy systemu immunologicznego (napoje). Osobom aktywnym fizycznie rekomenduje się „legalny doping” w postaci kofeiny czy soku z buraka, a studentom podczas sesji poleca się suplementy, które są „efektywnym dopingiem mózgu”. Operator sieci komórkowej zachęca do kupna dostępu do Internetu „na dopingu” (dzięki czemu jest on kilkukrotnie szybszy), a w gazecie można znaleźć materiał promocyjny zachwalający najnowszy komputerowy system operacyjny „na sterydach”, który sprawdzi się w biznesie. Z kolei agencja reklamowa dowodzi, że tylko z dopingiem (czyli z jej pomocą, bo w swojej nazwie ma właśnie to słowo) można zwiększyć siłę oddziaływania ogłoszeń promocyjnych. Paradoksem jest fakt, że reklama leku zawierającego steroid anaboliczno-androgenny, uznany od lat za środek dopingujący, była nadawana przez długi czas w jednej ze stacji telewizyjnych przed głównym wydaniem wiadomości sportowych i tuż po nim… Nie dziwi więc dość powszechne nie tylko w środowisku sportowym przekonanie, że po środki farmakologiczne sięgają wszyscy, ale nieliczni zostają złapani na dopingu. Ujawniane przez media co jakiś czas afery dopingowe, niestety, utrwalają ten pogląd. Nie każdy daje się przekonać, że prowadzony od 2004 r. przez Światową Agencję Antydopingową (ang. World Anti-Doping Agency – WADA) program walki z dopingiem w sporcie przynosi wymierne efekty.

Podstawowym powodem zakazu stosowania dopingu była nieuczciwa rywalizacja w związku z korzystaniem ze środków zwiększających wydolność organizmu, wbrew regule fair play. Nie mniej ważna jest jednak ochrona zdrowia zawodników, jak również pogląd, że sportowcy powinni być wzorcami osobowymi dla dzieci i młodzieży. Niestety, wspomaganie farmakologiczne już dawno przestało dotyczyć wyłącznie zawodników profesjonalnych. Coraz częściej publikowane są zatrważające dane na temat wspomagania farmakologicznego wśród sportowców amatorów, a nawet w populacji osób niezwiązanych z aktywnością fizyczną (tzw. doping w miejscu pracy). W wielu krajach doping traktowany jest już zatem jako problem społeczny lub zdrowia publicznego i wdrażane są programy terapeutyczne mające pomóc osobom uzależnionym od stosowania środków dopingujących. A substancji tych przybywa z roku na rok. Ich nielegalną produkcją i wprowadzaniem do obrotu zainteresowały się już grupy i organizacje przestępcze. Aby skutecznie przeciwdziałać tej patologii, zmieniane są nie tylko sportowe regulacje, lecz także prawo powszechnie obowiązujące. Niektóre państwa wprowadziły nawet do porządku prawnego sankcje karne za łamanie reguł antydopingowych.

Niniejsza książka porusza różne aspekty dopingu. Również te, które dowodzą, że nie zawsze w przypadku pozytywnego wyniku badań antydopingowych sportowiec zasługuje na potępienie czy ostracyzm. Każdego z nas dotyczy choćby niebezpieczeństwo zastosowania w dobrej wierze produktów z niedeklarowanymi w składzie substancjami, groźnymi dla zdrowia i życia. Za pioniera badań antydopingowych powszechnie uznawany jest polski farmaceuta Alfons Bukowski, który już w XIX w. zajmował się problemem sfałszowanej żywności. W 1910 r. opracował on metodę oznaczania alkaloidów w ślinie koni oraz procedurę kontroli dopingu na torach wyścigowych. Po ponad 100 latach, od 1 stycznia 2020 r., prezydentem WADA, najważniejszej organizacji koordynującej walkę z dopingiem w sporcie na całym świecie, będzie Polak, Witold Bańka. Jest to ogromne wyróżnienie, ale też docenienie dotychczasowych działań, zwłaszcza że system prawny, struktura organizacji i podmiotów mających za zadanie przeciwdziałać dopingowi w sporcie w naszym kraju zostały w ostatnim czasie uznane przez międzynarodowych ekspertów niemal za wzorcowe. Ważne jest, aby od tego poziomu nie odbiegała także wiedza lekarzy, farmaceutów, fizjoterapeutów, dietetyków, trenerów, sportowców, działaczy, dziennikarzy czy też kibiców. Jesteśmy głęboko przekonani, że dzięki zwiększaniu świadomości na temat zagrożeń związanych ze stosowaniem niedozwolonych substancji wspomagających Polska na długie lata pozostanie w gronie liderów światowej walki z dopingiem, również poza sportem.

Współautorów Dopingu w sporcie łączy nie tylko odpowiednie przygotowanie merytoryczne w kontekście zagadnień, które podjęli się przedstawić, lecz także sportowa pasja. Niektórzy sami uprawiają sport – nie tylko na amatorskim poziomie, inni pracują na co dzień z profesjonalnymi zawodnikami, jeszcze inni zawodowo zaangażowani są w system walki z dopingiem. Wszyscy zaś są kibicami, którzy pragną, aby o zwycięzcach w sportowej rywalizacji nie trzeba było dyskutować w kontekście niedozwolonego wspomagania.

Dr n. farm. Andrzej Pokrywka

Dr hab. n. farm. Magdalena Bujalska-Zadrożny

Prof. dr hab. n. med. Artur MamcarzSŁOWO WSTĘPNE

Profesora Andrzeja Ziemby

Niniejsza książka wypełnia olbrzymią lukę w polskim piśmiennictwie naukowym. Jest to pierwsze od wielu lat opracowanie dotyczące zagadnień związanych z dopingiem w sporcie. Ponadto nie istniało do tej pory tak obszerne i kompleksowe opracowanie na ten temat. Należy podkreślić, że książka ta porusza niemal wszystkie aspekty tak złożonego zagadnienia, jakim jest doping – od kwestii prawnych, poprzez zagadnienia chemiczne, po obszerne opisy poszczególnych substancji zabronionych w sporcie oraz ich wielowymiarowych skutków zdrowotnych. Redaktorom opracowania udało się zebrać autorów najbardziej kompetentnych w danych zagadnieniach. Wydaje się również, że książka będzie się cieszyć zainteresowaniem nie tylko profesjonalistów związanych ze sportem – lekarzy, zawodników, trenerów, fizjoterapeutów, lecz także chemików, farmakologów, prawników, a nawet – śmiem twierdzić – wielu innych osób niezwiązanych bezpośrednio z tymi zawodami. Książka trafia na rynek w szczególnym czasie – to czas wielkich afer dopingowych i dyskusji nad przyszłością sportu, a problematyka niedozwolonego wspomagania znalazła się na świecie w momencie przełomowym.

Prof. dr hab. n. med. Andrzej ZiembaSŁOWO WSTĘPNE

Profesora Jerzego Smorawińskiego

W ostatnich latach, mimo pojawiania się na rynku coraz bardziej wyszukanych substancji i stosowania wyrafinowanych metod dopingu, walka z nim staje się coraz skuteczniejsza. Na ten pozytywny efekt ma wpływ wiele czynników, a wśród nich między innymi uszczegółowienie przepisów i reguł antydopingowych, zaostrzenie procedur kontrolnych, jak również dynamiczny rozwój metod analitycznych. Informacje o zmianach wprowadzanych w systemie zwalczania dopingu były z reguły odnotowywane w artykułach prasy dostępnej dla wąskiego grona specjalistów, dlatego z dużym zadowoleniem należy postrzegać wydanie kompleksowego podręcznika Doping w sporcie przygotowanego pod kierownictwem naukowym Andrzeja Pokrywki, Magdaleny Bujalskiej-Zadrożny i Artura Mamcarza. Poszczególne rozdziały podręcznika zostały opracowane przez wybitnych ekspertów z dziedziny medycyny, farmacji i prawa, dzięki czemu zawierają najnowsze doniesienia i osiągnięcia badawcze. Każdy z rozdziałów zawiera obszerny zbiór piśmiennictwa uwzględniający najnowsze prace badawcze.

W świetle historii przedstawiono najbardziej aktualne informacje o sposobach i rodzajach stosowanego dopingu, najgłośniejszych skandalach i zorganizowanych systemach. W sposób skondensowany i przejrzysty omówiono zaktualizowane międzynarodowe akty prawne oraz polskie przepisy antydopingowe wynikające z ustawy o zwalczaniu dopingu w sporcie, w tym także strukturę, kompetencje i zadania Polskiej Agencji Antydopingowej (POLADA). Szczegółowo opisano listę substancji i metod zabronionych w sporcie. Na szczególną uwagę zasługuje rozdział omawiający farmakologię środków dopingujących. Uwzględniono w nim nie tylko farmakodynamikę poszczególnych substancji, potencjalne korzyści ich zastosowania w sporcie i w medycynie, ale przede wszystkim podkreślono ujemne skutki zdrowotne ich stosowania. Wiele nowości zawarto w rozdziałach dotyczących działania modulatorów hormonów i metabolizmu czy dopingu genetycznego i komórkowego. Szereg praktycznych wiadomości zawarto w rozdziale omawiającym kontrolę dopingu, obowiązujące w tym aspekcie zasady postępowania i etapy prowadzonego badania. Czytelnie też zostały wytłumaczone zasady ubiegania się o wyłączenia dla celów terapeutycznych. Przystępnie wyjaśniono istotę i cel rejestracji wyników w tak zwanym paszporcie biologicznym. Ciekawie opisano zasady akredytacji i schemat pracy laboratorium antydopingowego, ukazując w tle genezę powstania i rozwój Polskiego Laboratorium Antydopingowego. Warte odnotowania jest opracowanie tematu dopingu nieświadomego ze względu na częstą nieoznakowaną obecność w niektórych produktach spożywczych, a w szczególności w suplementach substancji niedozwolonych.

Szczególnie interesujący jest obszerny dział uwzględniający medyczne aspekty stosowania środków dopingujących. Do wcześniej opisywanych w literaturze zagadnień kardiologicznych czy zasad postępowania i leczenia w astmie oskrzelowej dodano rozdziały omawiające problemy diabetologiczne, przyjmowania leków psychiatrycznych czy zasad postępowania ze sportowcami z zaburzeniami rozwoju płciowego.

Wspomaganie farmakologiczne już od wielu lat wyszło poza krąg sportu zawodniczego. Substancje niedozwolone przyjmują również amatorzy, uczestniczący w tak powszechnych dzisiaj imprezach masowych, często bez odpowiedniego przygotowania. Łatwy dostęp do tych środków spowodował niemal nagminne ich stosowanie przez rzesze dorastającej młodzieży wyłącznie w celu poprawy budowy ciała. Można śmiało powiedzieć, że doping to już nie tylko sprawa sportu, to może nawet przede wszystkim problem społeczny. Dobrze się stało, że w podręczniku znalazł swoje miejsce także rozdział o dopingu w aspekcie zdrowia publicznego.

Rozdziały kończące podręcznik podejmują zagadnienia dotychczas rzadziej opisywane, choć nie mniej ważne, jak przestępstwa farmaceutyczne czy toksykologia środków dopingujących. Niewątpliwie ciekawym, kończącym akcentem jest spojrzenie na doping dziennikarza sportowego, pełne smutnych refleksji, ponad które mimo wszystko przebija się nieustająca wiara w sport.

Uważam, że podręcznik Doping w sporcie jest ważną pozycją wydawniczą mogącą mieć znaczący wpływ na podniesienie świadomości w przedmiocie zagrożeń wynikających ze stosowania substancji uznanych za doping. Podręcznik będzie niewątpliwie przydatny dla lekarzy, w szczególności specjalizujących się w medycynie sportowej. Zawarta w podręczniku wiedza to wartościowy zbiór informacji dla farmaceutów, fizjoterapeutów, trenerów, sportowców i dziennikarzy, jednym słowem dla wszystkich, którym na sercu leży dobro szeroko rozumianego sportu.

Prof. dr hab. n. med. Jerzy SmorawińskiWitold Bańka

Prezydent elekt

Światowej Agencji

Antydopingowej

Fot. MSiT

Szanowni Czytelnicy,

mija 110 lat od momentu, gdy polski farmaceuta Alfons Bukowski opracował metodę wykrywania alkaloidów w ślinie koni wyścigowych, która zapoczątkowała walkę z dopingiem za pomocą dowodów analitycznych. Od pół wieku na całym świecie przeprowadzane są regularne kontrole antydopingowe, a próbki biologiczne sportowców analizuje się w wyspecjalizowanych laboratoriach badawczych. Dwadzieścia lat temu przedstawiciele środowiska sportowego i władz publicznych podjęli decyzję o utworzeniu Światowej Agencji Antydopingowej (WADA), która od tego czasu nieprzerwanie koordynuje Światowy Program Zwalczania Dopingu w Sporcie. Wciąż jednak problem niedozwolonego wspomagania farmakologicznego jest jednym z najpoważniejszych zagrożeń współczesnego sportu. Liczne skandale dopingowe ujawniane ma przestrzeni lat dowodzą, że drogą na skróty, aby wygrywać za wszelką cenę, wbrew regule fair play, podążają nie tylko pojedynczy sportowcy, lecz także całe zespoły, grupy zawodowe czy narodowe reprezentacje.

Najbliższe lata, w których będę miał zaszczyt kierować Światową Agencją Antydopingową, będą szczególnie dużym wyzwaniem dla całego środowiska sportowego. Z jednej strony coraz więcej zawodników jawnie demonstruje niechęć do dopingowych oszustów i nawołuje do zintensyfikowania działań mających na celu wyeliminowanie tej patologii ze sportu, z drugiej – nadal występują spore dysproporcje w zwalczaniu dopingu w różnych krajach czy sportach. Jednym z priorytetów WADA pod moim kierownictwem będzie więc stworzenie funduszu solidarnościowego, z udziałem środków sponsorów, firm prywatnych i publicznych, który w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu będzie służył słabiej rozwiniętym krajom w finansowaniu ich polityki antydopingowej. Będę także zabiegał o stałe zwiększanie liczby kontroli antydopingowych na całym świecie oraz wspierał tworzenie i rozwój laboratoriów antydopingowych w Afryce i Ameryce Południowej.

Skuteczne zwalczanie dopingu wymaga jednak nie tylko dobrze wyposażonych laboratoriów badawczych i sprawnie działających kontrolerów. Niezwykle istotne są też regulacje prawne pozwalające w jednakowym stopniu we wszystkich państwach działać narodowym organizacjom antydopingowym. Konieczne jest także stałe prowadzenie działań edukacyjnych, które z jednej strony uświadomią środowisku sportowemu, ale i ogółowi społeczeństwa, jak liczne zagrożenia zdrowotne wiążą się ze stosowaniem środków dopingujących, a z drugiej – pozwolą wielu zawodnikom uniknąć ryzyka zastosowania dopingu nieświadomego.

Niniejsza książka, która kompleksowo opisuje problem dopingu, nie tylko w sporcie, na pewno będzie służyć tak pojętym działaniom edukacyjnym i umożliwi zdobycie odpowiedniej wiedzy przez zawodników, trenerów, lekarzy, fizjoterapeutów, dietetyków, działaczy czy kibiców.

Prezydent elekt Światowej Agencji Antydopingowej Witold Bańka2

REGUŁY PRAWNE

RAFAŁ PIECHOTA, MICHAŁ RYNKOWSKI

2.1. DEFINICJA SYSTEMU REGUŁ ANTYDOPINGOWYCH

System reguł antydopingowych to zbiór norm prawa bez względu na ich naturę i sposób tworzenia, których przeznaczeniem jest zapobieganie oraz zwalczanie zjawiska dopingu w sporcie. Na system ten składają się w polskim porządku prawnym przepisy prawa powszechnie obowiązującego (w tym zawarte w aktach normatywnych rangi ustawowej i w wydanych na ich podstawie aktach wykonawczych, a także w wiążących Polskę ratyfikowanych umowach międzynarodowych) oraz przepisy prawa wewnątrzorganizacyjnego ruchu sportowego. Do tej drugiej kategorii należy zaliczyć przepisy stanowione zarówno przez Polską Agencję Antydopingową (POLADA) w granicach jej kompetencji, jak i w wymiarze międzynarodowym przez Światową Agencję Antydopingową (WADA), a w mniejszym stopniu również przez międzynarodowe federacje sportowe. Choć nie stanowią one prawa powszechnie obowiązującego, to – ze względu na wyspecjalizowany charakter – efektywnie wpływają na kształt ustawodawstw krajowych, w tym także polskiego. Z uwagi na piramidalną strukturę ruchu sportowego, w przypadku konfliktu tych reguł z normami prawa powszechnie obowiązującego, stosowane bywają też przed tymi ostatnimi.

Definiowane w powyższy sposób (sensu largo) reguły antydopingowe stanowią zatem szczególny zbiór norm, nie tylko ze względu na swoją zróżnicowaną genezę (normy o charakterze publiczno- i prywatnoprawnym), rangę (w ramach prawa krajowego – normy ustawowe oraz normy zawarte w aktach wykonawczych, w ramach przepisów WADA – normy Światowego Kodeksu Antydopingowego oraz standardów międzynarodowych), lecz także niejednorodny charakter (normy karne, administracyjne czy dyscyplinarne).

2.2. PRZEPISY MIĘDZYNARODOWE

System antydopingowy na świecie tworzą instytucje (organizacje i organy), których jedną z funkcji jest stanowienie reguł antydopingowych o zasięgu międzynarodowym. Filarem tego systemu jest obecnie WADA i przyjęty w jej ramach Światowy Kodeks Antydopingowy (Kodeks WADA). W przeszłości podwaliny tego systemu stworzyła Rada Europy, która jako pierwsza organizacja międzyrządowa zaangażowała się w walkę ze zjawiskiem dopingu w sporcie, najpierw poprzez niewiążące rezolucje i zalecenia, a następnie przy wykorzystaniu mechanizmu pierwszej wielostronnej umowy międzynarodowej poświęconej zwalczaniu dopingu w sporcie, czyli Konwencji Antydopingowej Rady Europy (Konwencji RE).

Współcześnie system antydopingowy na świecie jest dość złożony. Oprócz instytucji i organów międzyrządowych, przede wszystkim tych działających na podstawie umów międzynarodowych, tworzą go organizacje pozarządowe, na czele z międzynarodowymi organizacjami sportowymi oraz WADA, podmiotem o statusie organizacji międzynarodowej sui generis (oryginalny, własnego rodzaju, unikalny), którego szczególny charakter polega zarówno na podmiotowo-finansowym zaangażowaniu czynnika rządowego, jak i na zdolności do kształtowania – bez wiążących narzędzi wpływu – ustawodawstw krajowych. Ważne są stanowione przez przywołane organizacje systemy (źródła) reguł antydopingowych. Przepisy o tym charakterze, mające międzynarodową genezę, mogą zarówno posiadać przymiot prawa powszechnie obowiązującego (ratyfikowane umowy międzynarodowe), jak i być pozbawione tego statusu (prawo organizacji sportowych mających siedzibę poza granicami Polski). Istotne znaczenie dla ich stosowania mają także wzajemne relacje między tymi normami.

Pierwsza z wymienionych grup przepisów międzynarodowych, a więc stanowiąca prawo powszechnie obowiązujące w Polsce, to ratyfikowane umowy międzynarodowe. W ich ramach reguły antydopingowe funkcjonują w Konwencji RE oraz w Międzynarodowej konwencji o zwalczaniu dopingu w sporcie, przyjętej w ramach UNESCO (Konwencja UNESCO). Pozbawione przymiotu prawa powszechnie obowiązującego są akty prawa wewnątrzorganizacyjnego ruchu sportowego, w tym Kodeks WADA wraz z międzynarodowymi standardami WADA, zwane czasem regułami antydopingowymi sensu stricto, oraz regulaminy antydopingowe poszczególnych międzynarodowych federacji sportowych, opracowane w pełnej zgodności z Kodeksem WADA.

Konwencja RE i Konwencja UNESCO zawierają reguły antydopingowe o charakterze ogólnym, które nie dają się co do zasady bezpośrednio zastosować i które dla takiego zastosowania wymagają przyjęcia określonych rozwiązań w aktach prawa krajowego. Obie konwencje tworzą szereg obowiązków pozytywnych i negatywnych dla państw-stron, których realizacja wymaga wdrożenia takich właśnie rozwiązań. Nie zmienia to jednak faktu, że obie konwencje stanowią źródła prawa powszechnie obowiązującego dla państw będących ich stronami, a tym samym zawarte w ich treści reguły antydopingowe stanowią część krajowych porządków prawnych.

2.2.1. Konwencja Antydopingowa Rady Europy

Konwencja RE sporządzona 16 listopada 1989 r. w Strasburgu to pierwszy instrument prawa międzynarodowego o takim znaczeniu w dziedzinie zwalczania dopingu w sporcie. Konwencja ta, podpisana przez Polskę w dniu jej sporządzenia, a ratyfikowana 7 września 1990 r., weszła w życie w naszym kraju 1 listopada 1990 r. Ma charakter ramowy i stanowi rodzaj katalogu zobowiązań po stronie jej sygnatariuszy do podejmowania określonych w jej treści działań kierunkowych. Pełni też funkcję pierwszego o takiej skali instrumentu harmonizującego międzynarodową współpracę w zakresie zwalczania dopingu w sporcie. Nie jest natomiast dokumentem, którego rolą byłoby rozwiązywanie złożonych problemów technicznych towarzyszących zwalczaniu dopingu w sporcie, ponieważ celem konwencji jest redukowanie i eliminacja zjawiska dopingu ze sportu poprzez jak najbardziej zintegrowane działania prawne i uporządkowaną na tym gruncie współpracę międzyrządową.

Powyższe odnosi się zarówno do stanowienia odpowiednich przepisów prawa, jak i do finansowania oraz monitorowania działań antydopingowych, a także organizowania i wspierania funkcjonowania laboratoriów antydopingowych.

Konwencja RE zobowiązuje państwa-strony do podjęcia wspólnych działań na rzecz ograniczenia, a w przyszłości wyeliminowania zjawiska dopingu w sporcie. Realizacja tak określonego celu odbywa się zarówno poprzez działania na płaszczyźnie koordynacji wewnątrzpaństwowej, jak i współpracy międzynarodowej. Dlatego też, poza kontrolą przedsięwzięć i akcji własnych organów rządowych oraz instytucji, państwa-strony zobowiązują się również do podjęcia wzajemnej współpracy w zakresie działalności antydopingowej, a także do popierania podobnej współpracy pomiędzy właściwymi organizacjami sportowymi.

Na płaszczyźnie koordynacji wewnątrzpaństwowej wysiłki państw-stron powinny zmierzać przede wszystkim w kierunku ograniczenia na własnym obszarze dostępności substancji zabronionych. Stąd też państwa-strony zobowiązane są do przyjmowania odpowiednich regulacji prawnych lub środków administracyjnych w tym zakresie (włącznie z postanowieniami o kontroli obrotu, posiadania, przywozu, rozprowadzania i sprzedaży). Strony lub w razie potrzeby odpowiednie organizacje pozarządowe przyjmują jako kryterium subsydiowania organizacji sportowych przestrzeganie przez nie przepisów antydopingowych, a także:

- pomagają swym organizacjom sportowym w finansowaniu kontroli i analiz dopingowych, bezpośrednio poprzez subsydia i dotacje lub poprzez uwzględnianie kosztów tych kontroli i analiz przy ustalaniu całościowych subsydiów lub dotacji przyznawanych tym organizacjom;
- podejmują kroki wstrzymujące dotowanie z funduszy publicznych treningu sportowców, którzy zostali zawieszeni w wyniku dokonania wykroczenia dopingowego w sporcie, na okres ich zawieszenia;
- popierają i w razie potrzeby ułatwiają przeprowadzanie przez ich organizacje sportowe kontroli dopingowych wymaganych przez kompetentne międzynarodowe organizacje sportowe podczas zawodów.

Konwencja RE statuuje również dla jej celów odrębny organ, zwany Grupą Monitorującą Konwencję Antydopingową. Czuwa ona nad realizacją postanowień tejże konwencji. Grupa Monitorująca zatwierdza listy zakazanych klas środków farmakologicznych i metod dopingu, a także posiada legitymację do weryfikowania ustaleń konwencji oraz do proponowania koniecznych zmian w jej treści. Zadania te realizowane są przy pomocy utworzonych w strukturze Grupy Monitorującej zespołów roboczych, w tym ds. badań (T-DO SCI) i ds. prawnych (T-DO LI).

Grupa Monitorująca jako międzynarodowe forum współpracy w dziedzinie zwalczania dopingu w sporcie straciła na znaczeniu po utworzeniu WADA. Jednakże wydarzenie to w niedługim czasie zaowocowało powołaniem w strukturach Rady Europy Komitetu ad hoc ds. WADA (fr. Le Comité ad hoc européen pour l’Agence mondiale antidopage – CAHAMA), który z Grupą Monitorującą bezpośrednio współpracuje.

Konwencja RE zobowiązuje też państwa-strony do zorganizowania lub pomocy w zorganizowaniu na ich terytorium laboratoriów antydopingowych, odpowiadających kryteriom przyjętym przez właściwe międzynarodowe organizacje sportowe, jak również do udzielania pomocy mającym siedzibę na ich terytorium organizacjom sportowym w uzyskaniu dostępu do laboratoriów na terytorium innego państwa-strony. Stosownie do postanowień konwencji, państwa-strony zobowiązane są również do opracowania i realizacji, w razie potrzeby we współpracy z zainteresowanymi organizacjami sportowymi i środkami masowego przekazu, programów edukacyjnych i kampanii informacyjnych, podkreślających niebezpieczeństwo, jakie doping niesie dla zdrowia, i szkodę, jaką wyrządza on sportowym wartościom etycznym.

Istotne znaczenie dla interpretacji założeń Konwencji RE ma jej Protokół Dodatkowy, przyjęty 3 lipca 2002 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy. Zawiera on postanowienia dostosowujące treść konwencji do nowej sytuacji międzynarodowej w dziedzinie walki z dopingiem w sporcie. W zakresie działań harmonizujących politykę antydopingową zakłada on wzajemne uznawanie przez jego strony kontroli antydopingowych (w celu zgodności z normami przyjętymi w skali międzynarodowej; organizacje antydopingowe zobowiązuje się dodatkowo do posiadania certyfikatu ISO). Co jednak najważniejsze, na podstawie przepisów Protokołu jego strony zobowiązały się w podobny sposób uznawać kompetencje WADA, jak również innych organizacji kontrolujących stosowanie dopingu, działających w jej imieniu i prowadzących kontrole sportowców obojga płci poza zawodami, zarówno na terytorium własnym, jak i na innych obszarach.

2.2.2. Międzynarodowa konwencja o zwalczaniu dopingu w sporcie

Międzynarodowa konwencja o zwalczaniu dopingu w sporcie to akt prawny przygotowany w ramach UNESCO. Projekt końcowy konwencji został zaprezentowany i przyjęty 19 października 2005 r. podczas Konferencji Generalnej UNESCO w Paryżu. Konwencja UNESCO zaczęła obowiązywać 1 lutego 2007 r. Polska ratyfikowała ją 28 grudnia 2006 r., a weszła ona w życie w stosunku do naszego kraju 1 marca 2007 r.

Konwencja UNESCO miała stanowić panaceum na wszelkie problemy, zwłaszcza natury prawnej, związane z funkcjonowaniem dotychczas obowiązujących przepisów antydopingowych. Miał to być dokument, który wprowadzając bezpośrednio zharmonizowane i zunifikowane standardy Kodeksu WADA, pozbawiony będzie wad tego ostatniego. Konwencja bowiem, jako umowa międzynarodowa, posiada w przeciwieństwie do kodeksu walor prawa powszechnie obowiązującego. Jednak idea, by Kodeks WADA stanowił załącznik do konwencji i był jej integralną częścią lub nawet został wprost inkorporowany do treści konwencji, nie została zrealizowana. Do Konwencji UNESCO w formie załączników dołączono jedynie Listę substancji i metod zabronionych w sporcie oraz wyciąg z Międzynarodowego standardu wyłączeń dla celów terapeutycznych.

Kodeks WADA został dołączony do Konwencji UNESCO w formie dodatku, który na mocy postanowień samej konwencji ma jedynie charakter informacyjny i nie stanowi jej integralnej części, a przez to nie tworzy dla państw żadnych zobowiązań w sferze prawa międzynarodowego. Niemniej konwencja ta bezpośrednio i pośrednio wspiera założenia Kodeksu WADA, nakładając na państwa-strony zobowiązania w obszarze jego obowiązywania.

Konwencja UNESCO obliguje państwa-strony do podjęcia określonych działań na szczeblu krajowym oraz w zakresie współpracy międzynarodowej. Na polu działań krajowych państwa odpowiadają m.in. za ograniczenie dostępności i stosowania w sporcie substancji i metod zabronionych oraz usprawnienie kontroli antydopingowych. W tym celu mają one podejmować starania w zakresie zwalczania nielegalnego handlu substancjami i metodami zabronionymi oraz kontroli ich produkcji, importu, dystrybucji i sprzedaży. Państwa zobowiązują się także do podjęcia określonych kroków w stosunku do personelu pomocniczego zawodników, w przypadku naruszenia przez nich reguł antydopingowych.

Konwencja UNESCO w zakresie współpracy międzynarodowej nakłada na państwa obowiązek wspierania misji walki z dopingiem, realizowanej przez WADA. Ponadto ustanawia tzw. Fundusz Dobrowolny, przeznaczony na eliminowanie dopingu. Środki funduszu obejmują m.in. wkłady wnoszone przez państwa-strony, darowizny lub zapisy dokonywane przez określone podmioty.

Konwencja odgrywa również istotną rolę w kwestii zapobiegania praktykom dopingowym, nakłada bowiem na państwa liczne obowiązki w zakresie edukacji i szkolenia, które mają służyć realizacji funkcji prewencyjnej. Konwencja zawiera także postanowienia odnoszące się do badań naukowych.

Monitorowaniem przestrzegania Konwencji UNESCO zajmuje się Konferencja Stron, stanowiąca jej suwerenny organ. Status doradczy przy Konferencji Stron otrzymała WADA, a status obserwatora m.in. MKOl, Międzynarodowy Komitet Paraolimpijski czy Rada Europy. Katalog obserwatorów ma charakter otwarty. Konwencja UNESCO określa szczegółowo zakres obowiązków Konferencji Stron, sposób komunikacji między państwami-stronami a Konferencją Stron oraz jej strukturę organizacyjną, a także tryb zmiany konwencji i jej załączników.O AUTORACH

ANDRZEJ POKRYWKA

DR N. FARM.

Konsultant naukowy Polskiej Agencji Antydopingowej oraz ekspert ds. antydopingu w Centralnym Ośrodku Medycyny Sportowej. Wiceprzewodniczący Zespołu Medycznego Polskiego Związku Piłki Nożnej i członek Komisji Medycznej Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Obecnie pracownik Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Przez 20 lat był związany z Instytutem Sportu w Warszawie (w latach 1996–2009 pełnił funkcję zastępcy kierownika Zakładu Badań Antydopingowych, a w latach 2009–2015 dyrektora Instytutu). W latach 2015–2019 był pracownikiem naukowym Wydziału Lekarskiego i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Zielonogórskiego. Autor lub współautor ponad 100 publikacji naukowych, dotyczących głównie problematyki antydopingowej oraz diagnostyki laboratoryjnej wykorzystywanej w monitoringu zdrowia i efektów treningowych sportowców.

MAGDALENA BUJALSKA-ZADROŻNY

DR HAB. N. FARM.

Kierownik Zakładu Farmakodynamiki i Patofizjologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Farmakolog, od wielu lat związana z Wydziałem Farmaceutycznym WUM. Naukowo specjalizuje się w badaniu patomechanizmów uczestniczących w powstawaniu różnych rodzajów bólu, a także poszukiwaniu nowych sposobów jego łagodzenia. Od kilku lat zafascynowana farmakologią dopingu w sporcie, czego owocem jest udział w niniejszym opracowaniu. W latach 2016–2019 Prezes Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego. W latach 2012–2016 Prodziekan ds. nauki na Wydziale Farmaceutycznym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.

ARTUR MAMCARZ

PROF. DR HAB. N. MED.

Kierownik III Kliniki Chorób Wewnętrznych I Kardiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego w Warszawie. Wieloletni prodziekan II Wydziału Lekarskiego, a obecnie członek Rady Uczelni WUM. Specjalista chorób wewnętrznych, kardiolog. Współzałożyciel Sekcji Farmakoterapii Sercowo-Naczyniowej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego, Sekcji Kardiologii Sportowej PTK oraz Polskiego Towarzystwa Medycyny Stylu Życia. Były przewodniczący Komitetu Wyłączeń dla Celów Terapeutycznych, członek Komisji Medycznej PKOl, konsultant kardiologiczny COMS. Redaktorów naukowych „Dopingu w sporcie” łączy nie tylko wspólna Alma Mater, czyli Warszawski Uniwersytet Medyczny, ale i to, że wszyscy są absolwentami II Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica w Starachowicach.