Dramaty - ebook

Od dziesięciu lat pracowałam nad nowymi tłumaczeniami sztuk Antona Czechowa, dołączając je do niezbyt bogatej kolekcji polskich przekładów tego autora (w odróżnieniu chociażby od sztuk Szekspira). Przygotowywałam je dla konkretnych reżyserów i realizacji scenicznych, często zainspirowana rosyjskimi realizacjami lub mając przed oczyma planowaną obsadę polskiego spektaklu. Opracowane (bez ingerencji w tkankę przekładu wykonanego przed laty), uzupełnione przypisami oddaję teraz szerokiemu gronu czytelników. Tłumaczenia powstawały między 2009 a 2019 rokiem. Mój przekład nie jest (i nie może być) ostateczny. Nie staram się poprawiać poprzednich tłumaczeń – gdyż nie były błędne. Oddawały one język czasów, w których powstały, były ówczesną interpretacją sztuk Czechowa i dały mu intensywną obecność w historii polskiego teatru. Od tamtego czasu zmieniła się jednak polszczyzna. Zmienił się także sposób gry aktorskiej. Pogłębiliśmy wiedzę na temat życia i twórczości autora. Natomiast nie zmienił się sam Czechow – jest wciąż współczesny, aktualny w swej wymowie i języku. Niniejsze przekłady są wynikiem moich wieloletnich studiów nad jego twórczością i oddają Czechowa, jakim go słyszę, czuję, odbieram. Nie słyszę w nim praktycznie archaizmów (pojedyncze frazeologizmy), nie słyszę poetyzmów. Staram się też być jak najwierniejsza oryginałowi, który się nie zestarzał, gdyż język rosyjski przeszedł inną drogę rozwoju niż język polski, nie uległ tak głębokim zmianom. Współczesny rosyjski aktor nie ma poczucia, że wypowiada ze sceny frazy zbyt literackie, nienaturalne, archaicznie brzmiące dla dzisiejszego odbiorcy. Ten język jest wciąż żywy, aktualny i naturalny.

Czechow w swej twórczości był bliski życia, oddawał żywy język własnej epoki, malował portrety ludzi go otaczających, często swoich bliskich. Jego sztuki tchnące prawdą życia wymagają prawdy również w warstwie językowej. Żywe postaci potrzebują żywego języka. Frazy, które są wciąż niezmiennie aktualne nie mogą brzmieć nieco archaicznie, czy zbyt poetycko, sztucznie. Pragnę, by polski Czechow przemówił językiem naszych czasów. Ale też w żadnym wypadku go nie uwspółcześniam, nie stylizuję, „nie podkręcam”, staram się oddać rytm i tempo współczesnej polszczyzny. Język bohaterów Czechowa jest bogaty, zmienny, czasem zakrada się do niego pewna sztuczność i literackość, ale jest ona zamierzona i najczęściej wzbudzająca śmiech – gros sztuk to przecież komedie! Jednak większość dialogów oddaje język codzienności, język potoczny, lakoniczny, czasem szorstki (bywa to wręcz ping-pong słowny), będący chwilami nawet na granicy poprawności, gdy do rozmów wkradają się emocje. Zdarza się też, że gdy postaciami są osoby aspirujące do wyższych sfer, niewykształcone, pojawiają się w ich języku błędy, nieumiejętne stosowanie frazeologii, idiomatyki, zła odmiana połączona jednocześnie z wręcz odświętnym, patetycznym stylem.

Pracując nad przekładami sztuk Czechowa, coraz bardziej przekonywałam się, że mam nieco inny obraz tego autora i jego dzieł niż ten dość powszechny, zbudowany przez niektórych biografów i interpretatorów jego twórczości. Wielu badaczy tworzyło niemal żywot świętego, który pomimo ciężkiej choroby tworzył wielką literaturę, leczył bliźnich, budował szkoły, wspierał najbliższych (faktycznie, od szesnastego roku życia musiał stać się głową rodziny i utrzymywać rodziców oraz rodzeństwo), spędził długie lata pod opieką swojej ukochanej siostry, a pod koniec życia odnalazł szczęście w związku małżeńskim z wielką aktorką. To wszystko prawda, jednak Czechow nie był tak jednoznaczną i świętą postacią, chociaż niezwykle ciekawą i absolutnie genialną. Jego życie było krótkie, ciężkie, ale wypełnione bardzo dużym gronem znajomych i mnóstwem romansów (choć bardzo małym gronem przyjaciół i ukochanych). Niezwykle chronił swoją prywatność, a jednocześnie zbierał wszelkie zapiski, rachunki, każdą karteczkę, która miała jakikolwiek związek z nim, a co rok w Boże Narodzenie sortował w teczkach swoją korespondencję. Co ciekawe, nadal pewna część tej korespondencji jest utajniona w archiwach rosyjskich (kolejna zaś zaginęła najprawdopodobniej w zachodnich archiwach prywatnych), ponieważ zawiera wulgaryzmy i odważne opisy podbojów erotycznych pisarza. Biografowie, którzy mieli dostęp do większości archiwów podkreślają, że charakter Czechowa, to „taktyczna brutalność, stoicyzm i małomówność”. Był człowiekiem niereligijnym, o czym pisał w listach: „Otrzymałem w dzieciństwie wykształcenie i wychowanie religijne. I cóż? Dzieciństwo wspominam, jako mroczny okres; religii w moim życiu nie ma”. Chociaż utrzymywał całą rodzinę i regularnie wysyłał pieniądze rodzicom i rodzeństwu, potrafił odpisać matce na prośbę o pomoc, żeby pomodliła się, to może jej Bóg coś ześle. Na co matka reagowała „Bardzo żałuję, że nam nie współczujesz otrzymaliśmy od ciebie 2 listy pełne żarcików, kiedy mieliśmy tylko 4 kopiejki ”. Całe jego życie odbija się w twórczości, sportretował swoich braci, siostrę, swoje kobiety, przyjaciół i ludzi, których spotkał na swojej drodze. Czytając jego listy, często można się natknąć na te same zwroty, wyrażenia, które znajdujemy w jego sztukach, dostrzec te same problemy, które doskwierały jego bliskim (choćby wieczny brak pieniędzy, trudności ze spłatą długów, alkoholizm). Na obraz postaci kobiecych na pewno wpływały osobiste doświadczenia Czechowa, cyniczny stosunek do miłości i małżeństwa, problemy z bliskością, relacje przelotne, często anonimowe, niechęć do przywiązania emocjonalnego oraz długie lata kontaktów z prostytutkami (zarówno zawodowych – jako student zgłosił się do opieki ginekologicznej nad prostytutkami, jak i intymnych).

Praktycznie wszystkie sztuki dopracowywał podczas prób, w których uczestniczył głównie ze względu na nieufność wobec reżyserów (np. był pełen obaw, czy Konstantin Stanisławski podoła realizacji _Trzech sióstr_ z aż czterema dużymi rolami kobiecymi), czasami przerabiał tekst do ostatniej chwili (ostateczny wariant IV aktu _Leszego_ dostarczył na… drugą próbę generalną). Miał też inne od wielu dzisiejszych twórców podejście do swoich sztuk. Większość traktował, jako komedie, często pisał, że to wręcz farsy (o pierwszej wersji _Iwanowa_ mówił, że jest „lekka, jak piórko, żadnej dłużyzny”, o _Wiśniowym sadzie_ – „wyszła mi komedia, miejscami farsa”, tylko finał oceniał jako mroczny, bo „starsze pokolenie zachowuje swój autorytet, a młodym rozsypują się plany i nadzieje”). Za życia jako autor spotykał się ze sporą krytyką. Pisano, że Czechow „ignoruje zasady sceny”, „nie chce znać zasad pisania dramatu”, „natrząsa się z ludzi, którzy poświęcili całe swoje życie nauce i pracy”.

Tłumacząc sztuki Czechowa, staram się być jak najbliższa językowi oryginału, iść za rytmem, melodią i frazą Czechowa, zachowując jednocześnie charakterystyczne dla niego zwroty, słowa, pojęcia, które może w polszczyźnie nie są tak często obecne, ale uważam, że należy je ocalić. Jak chociażby nieustannie powracająca „dusza”, zwykle w przekładach polskich zamieniana na „serce”. Staram się nie wydłużać niepotrzebnie Czechowowskiej frazy (co zdarzało się poprzednim tłumaczom), ale też nie skracać tam, gdzie sam nie uznał tego za stosowne, zostawiać zdeformowaną frazeologię, gdy taką odnajduję w oryginale (proszę pamiętać o tym podczas lektury). Każde zdanie Czechowa niesie niezwykły ładunek emocjonalny, ogromną wiedzę o człowieku, jego psychice, kryje w sobie wiele warstw wiedzy o postaci – zadaniem moim jest tego nie zgubić, nie spłycić. Ważnym kryterium dla mnie jest też to, jak sztuki Czechowa słyszy dzisiejszy rosyjski widz. Jak niektóre frazy brzmią dzisiaj wręcz „podwórkowo” (choćby w _Leszym_, gdzie pojawiają się czasem zwroty, którymi nadal porozumiewa się młodzież), jak współczesny kontekst językowy i sytuacyjny nadaje tym sztukom nową energię i powoduje, że są one tak żywe i współczesne dla rosyjskiego reżysera, aktora i widza. Mam nadzieję, że choć trochę udało się to odtworzyć w polszczyźnie. Oczywiście „współczesność” to tylko jeden z elementów. Nie można nie podkreślić specyficznej Czechowowskiej składni, czy leksyki, słów i całych wyrażeń, jakie wprowadził on do języka, a które z czasem weszły do słownika idiomów.

Dotychczas w Polsce nie wydano antologii zawierającej wszystkie „duże” dramaty Czechowa w przekładzie jednego tłumacza. Czechow miał u nas kilkoro swoich tłumaczy, ale żaden nie przełożył wszystkich jego sztuk. Postanowiłam podjąć się takiego wyzwania i przełożyć najważniejsze dzieła dramatyczne (_Mewa_, _Płatonow_, _Trzy siostry_, _Wiśniowy sad_, _Wujaszek Wania_, _Iwanow_), jak również ich pierwsze wersje (_Leszy_ – pierwsza wersja _Wujaszka Wani_ oraz _Iwanow. Komedia_ – pierwsza wersja _Iwanowa_, nigdy w Polsce dotychczas nie publikowana). Opisywany wyżej tryb pracy Czechowa (uczestniczenie w próbach, wsłuchiwanie się w aktora) powodował ciągłe skreślenia, przeróbki, zmiany w tekście, które autor archiwizował. Dzięki temu można prześledzić, jak Czechow myślał o swoich postaciach, jak one ewoluowały. Wszystkie zmiany, skróty i skreślenia (dokonane przez autora oraz cenzurę) zostały wydane w Rosji, ale też w kilku innych krajach. Liczę na to, że w niedalekiej przyszłości uda mi się wydać ten materiał w Polsce.

W tradycji anglosaskiej każda generacja otrzymuje nowe przekłady wielkich dzieł klasycznych. Jest to spowodowane tym, że przekłady się starzeją zdecydowanie szybciej niż ich oryginały. Jest to też wyraz szacunku dla pracy tłumacza, wyraz zrozumienia, że literaturę stwarza nie tylko pisarz, ale też tłumacz właśnie. W polskiej kulturze literackiej i teatralnej tłumacz wciąż pozostaje niewidzialny, tym większą radość wzbudza wysiłek Wydawnictwa Officyna, by zwracać uwagę czytelników na to zjawisko i dostarczać im nowych przekładów wielkich dzieł klasycznych.

Agnieszka Lubomira PiotrowskaOSOBY

ANNA WOJNICEW – młoda wdowa po generale

SERGIEJ – syn generała Wojnicewa z jego pierwszego małżeństwa

SOFIA – jego żona

właściciele ziemscy, sąsiedzi:

PORFIRIJ GŁAGOLIEW 1

KIRIŁŁ GŁAGOLIEW 2 – jego syn

GIERASIM PIETRIN

PAWIEŁ SZCZERBUK

MARIA GREKOW – dwudziestoletnia dziewczyna

IWAN TRYLECKI – pułkownik w stanie spoczynku

NIKOŁAJ – jego syn, młody lekarz

ABRAM WIENGIEROWICZ-OJCIEC – bogaty Żyd

ISAAK WIENGIEROWICZ-SYN – jego syn, student

TIMOFIEJ BUGROW – kupiec

MICHAIŁ PŁATONOW – nauczyciel wiejski

ALEKSANDRA (Sasza) – jego żona, córka Tryleckiego

OSIP – chłop ok. 30 lat, koniokrad

MARKO – goniec sądowy, chudziutki staruszek

WASILIJ

JAKOW służba w domu Wojnicewów

KATIA

Goście, służba

Akcja toczy się w majątku Wojnicewów w jednej z południowych guberni._mon ange_ (fr.) – mój aniele.

_mens sana…_ (łac.) – „w zdrowym ciele zdrowy duch”; aforyzm rzymskiego poety – Juwenalisa.

Nikołaj śpiewa bardzo popularną w Rosji w latach 70. i 80. XIX w. piosenkę pt. _Striełok (Strzelec),_ znaną też jako _Striełociek (Strzałka)_, którą Czechow parokrotnie wykorzystał w swojej twórczości (np. w opowiadaniu _Który z trzech_).

_votre excellence_ – (fr.) wasza ekscelencjo, tu ironicznie w znaczeniu: łaskawa/zacna pani.

′paczuli′ (_patchouli_) – wonna południowoazjatycka roślina (brodziec paczulka), wykorzystywana m.in. w perfumiarstwie, kosmetyce, tradycyjnej medycynie; jej suszone liście stosowano do odstraszania owadów i aromatyzowania bielizny; też: olejek eteryczny wytwarzany z liści paczulki o silnym ziemistym, korzennym i balsamicznym aromacie oraz wyrabiane z tego olejku perfumy.

Zgodnie z utrwaloną w dziejach literatury rosyjskiej legendą, niespełna dwudziestoletni Czechow zwrócił się z prośbą o ocenę wartości scenicznej _Sztuki bez tytułu –_ z nadzieją, że utwór nadaje się do wystawienia – do Marii Jermołowej, wybitnej aktorki moskiewskiego Teatru Małego, jednej z najznakomitszych rosyjskich tragiczek. Nieznane są szczegóły (jakoby wydanej) opinii Jermołowej, wiadomo jednak, że sztuka została autorowi zwrócona, a sam Czechow nigdy już nie komentował jej losów. Na pewno dramat został krytycznie oceniony przez brata pisarza – Aleksandra. Rękopis dramatu (bez strony tytułowej i daty powstania), składający się z jedenastu zeszytów, zszywanych nicią z arkuszy papieru złożonych na pół, został przypadkiem odnaleziony w sejfie siostry pisarza, w moskiewskim oddziale Banku Towarzystwa Rosyjsko-Azowskiego. Rękopis (jedyny zachowany manuskrypt Czechowa) składał się z 226 stron. Brakowało w nim dwóch arkuszy z pierwszego zeszytu, rękopis (najprawdopodobniej jedna z ostatnich autorskich wersji sztuki) urywa się właśnie w zaznaczonym tu miejscu. Tekst został wydany w 1923 r. przez Nikołaja Bielczikowa (doktora filologii, tekstologa), wraz z jego przedmową i komentarzami, jako: _Niepublikowana sztuka A.P. Czechowa. Archiwum centralne. Dokumenty dotyczące historii literatury i społeczeństwa._ Wydanie 5. Ed. „Nowa Moskwa”, 1923. Tytuł sztuki brzmiał w oryginale najprawdopodobniej Biezotcowszczyna, co wg Słownika języka rosyjskiego Władimira Dala z 1903 r. oznaczało „sieroctwo”, „bycie sierotą”. Prapremiera sztuki odbyła się w Niemczech, ale największe znaczenie dla jej teatralnej kariery miała francuska inscenizacja Jeana Vilara z 1956 r. pt. _Ce fou de Platonov_. W polskim tłumaczeniu utarł się tytuł _Bez ojcowizny_, a od czasu druku tekstu dramatu („Dialog” 1960, nr 11, tł. Adam Tarn) także – _Płatonow._

Thomas Mayne Reid (1818–1883) – urodzony w Irlandii pisarz amerykański i angielski, autor ponad siedemdziesięciu popularnych powieści przygodowych, umiejscawianych często na amerykańskim Dzikim Zachodzie (np.: _Łowcy skalpów_, _Biały wódz Indian, Jeździec bez głowy_), które stanowiły trwałą pozycję w XIX- i XX-wiecznej literaturze dziecięco-młodzieżowej. Reid chętnie czytany był przez chłopców w Europie i w Rosji. Czechow wspomina twórczość Reida w rozdziale 10 swojej książki _Wyspa Sachalin_ (1895 r.), będącej wstrząsającą relacją z trzymiesięcznego pobytu pisarza na rosyjskiej „wyspie katorżników”.

′progimnazjum′ (z gr., łac.) – w XIX i na początku XX w. w Rosji szkoła średnia, obejmująca kilka niższych klas gimnazjalnych.

_De mortuis…_ (łac.) – o zmarłych (należy mówić) albo dobrze, albo nic (wcale).

_de omnibus…_ (łac.) – o wszystkim/o wszystkich (należy mówić) albo nic, albo prawdę.

Alfred Krupp – współtwórca niemieckiego przemysłu zbrojeniowego, zwany „królem armat”; z początkiem lat 40. XIX w. wyprodukował pierwsze działa ze stali odlewanej, które dostarczał do armii wielu państw, w tym do armii rosyjskiej.

′preferans′ (z fr.) – popularna w XIX w. w Europie i w Rosji gra w karty, zazwyczaj prowadzona przez trzy osoby przy użyciu talii składającej się z 32 kart. Zwyczaj gry w karty – od przełomu XVIII/XIX w. – stało się w Rosji „jedną z najsilniejszych namiętności” (Aleksandr Puszkin) i „swoistym modelem życia” (Jurij Łotman).

Dzień św. Piotra, czyli uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła, Cerkiew prawosławna obchodziła 29 i 30 czerwca (wg kalendarza gregoriańskiego) / 11 i 12 lipca (wg kalendarza juliańskiego); w XIX w. kalendarz gregoriański (nowy styl) wyprzedzał juliański (stary styl) o 12 dni (dziś – o 13) Tego dnia rosyjscy myśliwi wyruszali na polowania także na ptactwo łowne (zob. opowiadanie Czechowa _Na święty Piotr,_ tłum. Jerzy Wyszomirski).

Polowania na bekasy odbywały się w miejscach przebywania tych ptaków, czyli na błotach, bagnach, podmokłych łąkach – najczęściej wieczorem lub świtem.

W mitologii rzymskiej Diana (grecka Artemis) jest boginią łowów, płodności, świata zwierzęcego i roślinnego; czczona była także jako bóstwo lunarne (światła księżycowego).

Hamilkar Barkas (ok. 280 p.n.e. – 229 p.n.e.) i jego syn Hannibal (247 p.n.e. – 183 p.n.e.) byli nieulękłymi dowódcami wojsk antycznej Kartaginy.

Aleksander Macedoński, zwany Wielkim (356 p.n.e. – 323 p.n.e.) – waleczny król Macedonii, jeden z najwybitniejszych dowódców i największych zdobywców w dziejach świata.

_sans doute_ (fr.) – bez wątpienia.

′madera′ – mocne wino (słodkie lub wytrawne) pochodzące z wysp portugalskiego archipelagu Madera położonego na Oceanie Atlantyckim.

_Argentum nitricum_ (łac.) – azotan srebra, stosowany jako lek homeopatyczny; Aquae destillate (łac.) – woda destylowana.

Aluzja do łacińskiego wyrażenia: _quod erat demonstrandum_ (_„co było do udowodnienia”_), oznaczającego zakończenie dowodu twierdzenia.

_Crematum simplex_ (łac_._) – czysta, mocna wódka.

„Kurier Rosyjski” – gazeta codzienna, „polityczna, publiczna i literacka”, wychodząca w Moskwie w latach 1879–1889 i w roku 1891.

′eter′ (z gr. „górne powietrze”) – eter dietylowy, organiczny związek chemiczny o właściwościach narkotycznych i znieczulających; pod koniec XIX w., m.in. w Rosji upowszechniała się narkomania eteryczna. W kontekście ironicznej wypowiedzi Płatonowa trzeba jednak pamiętać, że już w starogreckiej filozofii przyrody ′eter′ był jednym z głównych fizycznych składników wszechświata, stanowił Arystotelesowski piąty żywioł, ponadziemską esencję, z której stworzone są niebiosa; skutkowało to późniejszymi koncepcjami eteru kosmicznego, uniwersalnej substancji wypełniającej przestrzeń i zapewniającej ciągłość wszelkiej materii.

W twórczości Czechowa wielokrotnie występuje ta parafraza cytatu z _Hamleta_ Shakespeare’a (w przekładzie Józefa Paszkowskiego: „Słabości, nazwisko twoje: kobieta”, a. I sc. 2), np.: w humoresce _O kobiety, kobiety!_…; czy w opowiadaniu _Świetlana postać_.

′głupiec się narodził′ - związek frazeologiczny: używany w chwili przedłużającej się przerwy w rozmowie i zapadania ciszy.

Aluzja do rosyjskiego przysłowia: „Woda nie płynie pod leżącym kamieniem”, które mówi o tym, że jeżeli nie podejmuje się żadnego wysiłku, nic się nie robi ze swoim losem, to i nic się w nim nie zmienia. Przysłowie kierowane do osób zobojętniałych, zrezygnowanych, które nie chcą niczego przekształcać w swoim życiu, czekając biernie aż ktoś je wyręczy.

Fonetycznie: _quelque chose_ (fr.) – „coś”, tu w znaczeniu: to jest coś! (nadzwyczajnego).

′doktor praw′ – w rosyjskim nazewnictwie ′kandydat praw′, czyli stopień naukowy doktora w zakresie nauk prawnych.

′radca dworu′ – siódma ranga w czternastostopniowej _Tabeli rang_, regulującej strukturę i hierarchię wszystkich rodzajów rosyjskiej służby państwowej: wojskowej, cywilnej i dworskiej. Dokument wprowadzony przez cara Piotra I Wielkiego (167–1725) w roku 1772 ustalał zasady zarządzania państwem. Przyjęcie _Tabeli_ było elementem podjętych przez Piotra I reform, mających służyć powstaniu szlachty jako dominującego stanu w państwowości i kulturze Rosji. Celem _Tabeli_ było m.in. „dążenie do zbudowania odpowiedniości między stanowiskiem a okazywanym honorem” (J. Łotman), lecz w rzeczywistości przyniosła ona silną ingerencję państwa w życie społeczne – jego skrajną biurokratyzację i reglamentację; skupianie władzy w rękach urzędników; ocenianie człowieka nie według jego właściwości i zasług, lecz miejsca w hierarchii. Ranga urzędnicza radcy dworu dawała m.in. prawo do dziedzicznego szlachectwa_._

Płatonow przywołuje nazwiska bohaterów komedii _Niedorostek_ (1782 r.) Denisa Fonwizina (1745–1792), wybitnego rosyjskiego dramaturga, satyryka, tłumacza i publicysty, twórcy rosyjskiej komedii narodowej (obyczajowej). Komedie Fonwizina były w okresie oświecenia tak znane i cenione, że posługiwano się w rozmowach cytatami z nich, a ich bohaterów, noszących znaczące nazwiska, które wskazywały główne cechy postaci, postrzegano jako reprezentantów różnych typów ludzkiej natury (co wykorzystuje Czechow). Starodum to sarkastycznie prezentowany ulubiony bohater Fonwizina: prawy i dobroduszny zwolennik tradycyjnych wartości, prymatu serca nad rozumem i starego porządku społecznego; jego przyjacielem jest młody oficer Miłonow – zacny, odważny i zakochany. Taras Bydlakin i jego siostra Pani Prostakowa to negatywni bohaterowie _Niedorostka_, gardzący wiedzą i miłosierdziem, nieskłonni do podejmowania jakichkolwiek wysiłków mentalnych – brzmienie ich nazwisk eksponuje ich główne wady.

Fragment wiersza Aleksandra Puszkina _Droga zimowa_ (przekł. Adam Ważyk), jednego z najczęściej drukowanych utworów w antologiach wierszy poetów rosyjskich. Utwór powstał w grudniu 1826 r., gdy uczestnicy powstania dekabrystów, przyjaciele Puszkina, zostali straceni lub wygnani. Wiersz stanowi metaforyczną refleksję nad obrazem drogi – utożsamianej ze ścieżką ludzkiego życia – w srogim, zimowym pejzażu; świat zimowej natury jest tu reprezentacją wewnętrznego doświadczenia bohatera lirycznego oraz wszechogarniającego poczucia smutku i melancholii. Do tego stanu duszy, znajdującej ukojenie w „serdecznej tęsknocie” odwołuje się Płatonow.

Cyfra 666 oznacza, wymienianą w proroctwie _Apokalipsy św. Jana_ w _Biblii_ (Ap 13,18), symboliczną liczbę apokaliptycznej bestii. Zestawienie trzech szóstek jest także interpretowane jako znak satanistyczny. Retoryką swoich kolejnych wypowiedzi Płatonow konsekwentnie buduje wizję Osipa jako mitycznej bestii.

Wyobrażone miejsce akcji, czyli posiadłość Wojnicewów.

′pud′ – rosyjska jednostka wagowa, jeden pud wynosi 16,38 kg.

Ilja Muromiec – najważniejszy z legendarnych bohaterów rosyjskich poematów ludowych (zwanych ′starinami′, a od czasów ich systematycznego badania na przełomie XVIII/XIX w. – ′bylinami′), ujmowanych w cykle pieśni epickich, zachowanych w lieraturze ustnej. Ilja Muromiec był ludowym herosem (pojawiającym się w cyklu kijowskim staroruskich bylin), cudownie uzdrowionym i obdarzonym nadludzką siłą fizyczną i duchową, które pomagały mu dokonywać fantastycznych czynów w obronie ojczyzny i sprawiały, że był nieobliczalny, przebiegły i niedościgniony w działaniu. Jednym z jego triumfów było zwycięstwo nad Sołowiejem (Słowikiem) Rozbójnikiem, powalającym swoich wrogów za pomoc gwizdnięcia.

′witeź′ (pol. ′wiciądz′) – słowiańska nazwa bohaterskiego wojownika, rycerza śmiałka.

′arkadyjski pastuszek′ – symboliczny mieszkaniec Arkadii, mitycznej krainy wiecznej szczęśliwości, która pojawiała się już w dziełach antycznych myślicieli i pisarzy, a jej literacką wizję przedstawił rzymski poeta Wergiliusz (łac. Publius Vergilius Maro, 70 p.n.e. – 19 p.n.e.) w poemacie _Bukoliki._ Nawiązując do typu tzw. literatury pastoralnej i jej głównego gatunku – sielanki, Wergiliusz przedstawił życie pasterzy w wyidealizowanej krainie, tworząc wzorzec poezji arkadyjskiej.

Postać Don Juana, legendarnego hiszpańskiego szlachcica, uwodzącego kobiety i beztrosko je porzucającego, zainspirowała twórczość wielu pisarzy i kompozytorów (np. Tirso de Molina, Molière, Byron, Mozart); motyw ten jest także jednym z najważniejszych tematów _Płatonowa._

_comte_ (fr.) – hrabia.

Przywołanie biblijnej frazy dotyczącej rodu Abrahama: _Ewangelia św. Mateusza_ (_Mat 1,3_)_._

Aluzja do postać Aleksandra Czackiego, głównego bohatera komedii _Mądremu biada_ (1824 r., tłum. Julian Tuwim), najważniejszego dzieła Aleksandra Gribojedowa (1795–1829), rosyjskiego dramatopisarza, poety, pianisty, kompozytora i dyplomaty. Czacki uosabia typ wrażliwego, przenikliwego i błyskotliwego młodego mężczyzny, o maksymalistycznych oczekiwaniach wobec ludzi i świata, nietolerującego kompromisów racjonalisty, zajadle walczącego z ignorancją, podłością i próżnością współczesnego człowieka, który bezustannie analizuje i ironicznie komentuje otaczającą go rzeczywistość, ale przegrywa batalię z nią, bowiem pozbawiony jest rozwagi, szczególnie w sferze emocji (pierwowzór Płatonowa) Cytaty z dzieła Gribojedowa stały się przysłowiowe i weszły do języka inteligencji rosyjskiej.

Imiona rosyjskie, tradycyjnie przypisywane w literaturze postaciom drugorzędnym, o raczej pospolitym charakterze.

Cytat z biblijnej _Księgi Psalmów I, Psalm 1, Biblia Warszawska_: „Błogosławiony mąż, który nie idzie za radą bezbożnych Ani nie stoi na drodze grzeszników”.

Anna i Nikołaj śpiewają _Pieśń jamszczyka_ (1870 r.), muzyka: M. Lazoriew, słowa: Fadiejew Pieśni jamszczyków stanowią w kulturze rosyjskiej osobny i bardzo ważny gatunek pieśni (także romansów), kształtujący się tu od XIX w.; szczególnie popularne są takie utwory, jak cytowana przez Czechowa – pieśń jamszczyka powożącego trójkonnym zaprzęgiem (sanie lub powóz), czyli trojką.