Droga mojego życia - ebook

WSTĘP

Josef Ruwen Ehrlich to autor w Polsce nieznany. Pisała o nim na przykład germanistka Maria Kłańska, odnosząc się głównie do jego wspomnień Der Weg meines Lebens. Biogramy Ehrlicha można znaleźć w niemieckojęzycznych leksykonach, gdyż tworzył w tym języku, mieszkając w Wiedniu, gdzie spędził większość życia. Pochodził z galicyjskich Brodów; urodził się w domu nr 1494 we wtorek 27 grudnia 1842 roku. W adnotacji o jego narodzinach zapisano imiona: Joseph Rubin, on sam najczęściej podpisywał się jako Josef R. Ehrlich.

W Brodach mieszkał dziewiętnaście lat, następnie cztery dekady w Wiedniu. Miejsca te pozwalają wyodrębnić i scharakteryzować dwa główne etapy jego życia: pierwszy – brodzki, i drugi – wiedeński.

1. Wpis do księgi metrykalnej z adnotacją o narodzinach Josefa R. Ehrlicha

W Brodach

Josef R. Ehrlich wychował się w Brodach. Wzrastał w rodzinie żydowskiej, w otoczeniu chasydów, a w chederach otrzymał tradycyjne religijne wykształcenie. Jako nastolatek rozpoczął naukę w szkole żydowskiej z obowiązującym językiem niemieckim, znalazł się więc w obrębie wpływów kultury niemieckiej. Jego nauczyciele – zwolennicy idei oświeceniowych (maskile) – wywarli wpływ na jego postawę i decyzje życiowe. W tym czasie młody Ehrlich zarabiał na swoje utrzymanie, udzielając korepetycji oraz lekcji kaligrafii. Pracę tę i dach nad głową zapewniali mu akulturowani do kultury niemieckiej wpływowi przedstawiciele brodzkiego kupiectwa. To dzięki ich wsparciu zdołał ukończyć szkołę czteroklasową i wyjechać z Brodów do Wiednia. Pierwszy etap życia, a zwłaszcza proces odchodzenia od tradycyjnej, chasydzkiej społeczności, opisał we wspomnieniach Der Weg meines Lebens. Pozostają one głównym źródłem wiedzy o dzieciństwie i młodości autora.

W pierwszym rozdziale Ehrlich przedstawił okoliczności swojego przyjścia na świat. Poprzedziła je epidemia cholery, której ofiarami padli ojciec – noszący te same co on imiona: Josef Ruwen – i rodzeństwo przyszłego pisarza. Matka – Gütele – na skutek tych tragicznych przeżyć straciła wzrok, musiała więc oddać najmłodszego i jedynego już syna na wychowanie bezdzietnemu małżeństwu – Samuelowi i Freide Wolfsteinom. Poza zmarłymi i żyjącą matką Ehrlich nie wspominał o innych członkach rodziny. Księgi metrykalne gminy żydowskiej w Brodach zawierają wpisy narodzin dzieci w rodzinach o tym samym nazwisku, nie wiadomo jednak, czy były spokrewnione. W pierwszych rozdziałach wspomnień pisarz poświęcił uwagę głównie swoim bliskim i chasydom, wśród których wzrastał. W kolejnych rozdziałach ważne miejsce zajmuje szkoła – rówieśnicy i nauczyciele, a także środowisko naturalne – galicyjska przyroda. Ehrlich stworzył nieco tendencyjny obraz żydowskiego miasteczka widzianego oczyma chłopca, a następnie buntującego się dorastającego młodzieńca. Jego opis Brodów i ich mieszkańców, a zwłaszcza dominującej społeczności żydowskiej, należy jednak poszerzyć i uzupełnić o ustalenia historyków.

2. Mapa okolic Brodów, 1855 r., fragment

Brody, oddalone od Lwowa o 95 km, leżą na rozległej równinie nad rzeczką Suchowólką (Boldurką). W przeszłości osadę, a potem miasto, otaczały lasy, moczary i błota. Od pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku aż do pierwszej wojny światowej w pobliżu przebiegała granica austriacko-rosyjska z przejściem granicznym Brody – Radziwiłłów.

3. Granica rosyjsko-austriacka, pocztówka

W XVIII i do połowy XIX wieku Brody były trzecim co do wielkości miastem w Galicji (po Lwowie i Krakowie). W 1778 roku uzyskały status wolnego miasta handlowego. W 1857 roku mieszkało tu 474 kupców i 746 pomocników handlowych oraz 463 fabrykantów i 588 pomocników przemysłowych (czeladników). Ludność miasta stanowili przede wszystkim Żydzi, a także Polacy, Ukraińcy oraz nieliczni Niemcy i Ormianie. Pod względem wyznaniowym najwięcej było żydów – 14 286, 1233 rzymskich katolików, 766 grekokatolików i 38 ewangelików (luteranów).

Z połowy XIX wieku pochodzą pierwsze publikacje przedstawiające historię miasta autorstwa Tymoteusza Lipińskiego i Sadoka Barącza. Wykorzystali oni liczne opracowania i źródła archiwalne. Uwzględnili także pierwszy geograficzno-statystyczny opis Galicji i Lodomerii pióra Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego. Cytowali również egodokumenty, na przykład listy, opisy podróży, o których więcej poniżej. Historiografowie ci koncentrowali się przede wszystkim na historii miasta i jego znaczeniu gospodarczym. Przedwojenne opracowania naukowe dotyczące miasta i handlu wydali Tadeusz Lutman oraz Edward Bernhaut. O brodzkich Żydach pisał także Dawid Wurm, najpierw w pracy magisterskiej, a następnie w książce Z dziejów żydostwa brodzkiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (do r. 1772). Żydów przestawił jako ludność tubylczą, w odróżnieniu od kolonistów – Ormian i Szkotów, a Brody określił jako miasto na rubieży dwóch ziem – Polski i Rusi.

Po drugiej wojnie światowej, z inicjatywy ocalałych z Holokaustu dawnych żydowskich mieszkańców Brodów, opublikowano zbiór wspomnień – przede wszystkim hebrajskojęzyczną księgę pamięci. Motyw upamiętniania kierował również autorami ukraińskojęzycznymi, którzy publikowali na emigracji. Po wojnie liczne były także opracowania rosyjskojęzyczne, głównie o charakterze regionalnym; prace tego typu wciąż się ukazują. W Polsce, zwłaszcza od przełomu lat dziewięćdziesiątych XX wieku, wydawano liczne publikacje poświęcone Kresom Wschodnim, między innymi Galicji. W tym czasie książki o Brodach wydał Zbigniew Kościów. Ze względu na wielość publikacji nie sposób wymienić wszystkich.

O Brodach pisze się najczęściej jako o miasteczku żydowskim, wschodnim sztetlu, w którym większość mieszkańców stanowili Żydzi. Należy jednak podkreślić wielokulturowość Galicji i Brodów, a ponadto przygraniczny charakter miasta. Jego specyfikę, jak również zachodzące w nim procesy kulturowe analizował Börries Kuzmany w interesującej i wartościowej historiograficznie monografii Brody. Eine galizische Grenzstadt im langen 19. Jahrhundert. Autor korzystał ze źródeł archiwalnych, a także z większości wspomnianych opracowań. Perspektywę wielokulturowości przyjął także Tomasz Kargol, koncentrując się jednak na historii gospodarczej, a nie na żydowskiej.

4. Brody w latach trzydziestych XIX w., litografia Karla Auera z 1830 r.

Miasto prywatne

Dawnych, wręcz starożytnych, początków Brodów szukał Tymoteusz Lipiński, odwołał się jednak tylko do przekazów średniowiecznych, podobnie jak wspomniany Sadok Barącz. Według tych badaczy pierwsze wzmianki dotyczą zamku Olesko i przyległych ziem, które Władysław Jagiellończyk podarował w 1441 roku wraz z osadą brodzką Janowi Sienińskiemu (Sienieńskiemu) herbu Dębno, podkomorzemu przemyskiemu i staroście sandomierskiemu. Osadę, a potem miasteczko, nazwano Brodami z powodu okolicznych mokradeł i błot. W 1580 roku spadkobiercy Sienińskich – Kamienieccy – sprzedali Brody Stanisławowi Żółkiewskiemu, wojewodzie bełskiemu, który wybudował zamek, a miasto, od swojego herbu, nazwał Lubicz (używano też formy Lubicze). W 1654 roku król Stefan Batory wydał zgodę na budowę miasta warownego na prawie magdeburskim, zapewniając swobodę budowy i osadnictwa. Od tego czasu znaczenie Brodów wzrastało. Mieszczanie byli zwolnieni z wszelkich ceł, a więc rozwijał się handel. Dwa razy w tygodniu odbywały się targi, a w ciągu roku – trzy duże jarmarki. Wśród mieszkańców i kupców byli Żydzi – pierwsza poświadczona ich obecność datowana jest na rok 1588.

Potomni Żółkiewskiego wrócili do wciąż używanej przez mieszkańców nazwy Brody, a w 1629 roku sprzedali je Stanisławowi Koniecpolskiemu, kasztelanowi krakowskiemu. W tym czasie, dzięki przywilejowi Władysława IV z 1633 roku, jeszcze lepiej rozwijał się handel w mieście. Następnie Brody trafiły do rąk królewicza Jakuba Sobieskiego, który 4 czerwca 1699 roku potwierdził wcześniejsze przywileje: „Stosując się do dawnych praw i przywilejów od antecesorów naszych Żydom i obywatelom miasta Brody nazwanego, niniejszym listem naszym konserwujemy i konfirmujemy”. Warunkowały one nie tylko rozwój miasta, lecz także rozkwit żydowskiej społeczności na zasadach respektujących – co istotne – ich odmienność religijną. Żydzi mogli budować domy, drewniane i murowane, osobne dla rabina i kantora, łaźnię (mykwę), szkołę (czyli synagogę), mieli prawo założyć własny szpital i cmentarz (w dokumentach królewskich zwany okopiskiem). Budynki te i cmentarze, ze względu na funkcje, jakie pełniły, miały znaczenie dla życia religijnego w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym – kahału, czyli gminy żydowskiej.

W XVIII wieku Brody należały do rodziny Potockich, a w zamku brodzkim mieszkał hetman Józef Potocki, „jeden z najmożniejszych magnatów polskich” – jak pisał o nim Lipiński. Zezwolił on Żydom między innymi nabywać grunty, co wówczas nie było zjawiskiem częstym. W 1742 roku, po jednym z wielkich pożarów, Ormianie na stałe opuścili miasto. Żydzi zdominowali więc handel, a do miasta „przybywali z dalekich krajów kupcy z bogatymi towarami na jarmark świętojurski”. Skupowano od nich skóry, aksamit, jedwabie, chustki, koronki, rękawiczki, wyroby wełniane. Wiele z tych towarów wieziono następnie na słynne targi w Lipsku. Handlowano także miodem i woskiem. W XVIII wieku Żydzi stanowili większość mieszkańców Brodów; z pewnością był to czas ich ekonomicznego rozkwitu. Dzięki handlowi przyczyniali się także do rozwoju miasta. Należy jednak podkreślić, że Brody były miastem prywatnym, przechodziły z rąk do rąk polskich możnowładców: Sienińskich, Kamienieckich, Żółkiewskich, Koniecpolskich, Sobieskich, Potockich, Młodeckich. Stwarzali oni warunki do życia i handlu, szczególnie w latach wojen, najazdów czy po pożarach, często nawiedzających miasto. Raphael Mahler, odnosząc się do danych statystycznych ze spisu żydowskiego z 1764 roku, kilkukrotnie podkreślał, że Brody były najliczniejszą gminą żydowską w Rzeczypospolitej (ponad 8600 osób), większą niż Lwów (blisko 7400) czy Kraków (około 4150). Wiek XVIII i początek wieku XIX to okres rozkwitu miasta i społeczności żydowskiej.

Po pierwszym rozbiorze Polski Brody znalazły się w granicach monarchii habsburskiej, a wojsko austriackie weszło do miasta 5 sierpnia 1772 roku. W 1773 roku odwiedził je cesarz Józef II Habsburg. W liście do cesarzowej Katarzyny z 5 maja 1787 roku nazwał miasto „współczesną Jerozolimą, w której mieszka 18 tysięcy Żydów”. Po wizycie w Brodach miał powiedzieć: „Teraz rozumiem, dlaczego mam tytuł króla Jerozolimy”. Uniwersałem cesarskim monarcha zwolnił mieszczan od podatków przez dziesięć lat, wyłączył z cła, zalecił budowanie nowych kamienic. Od 1 października 1778 roku i przez następne stulecie Brody były wolnym miastem handlowym. Handlowano bez ograniczeń, przewożąc towary ze wschodu na zachód, na przykład z Odessy do włoskich portów w Fiume i Trieście, ponadto do Gdańska, Hamburga, a także z Lipska i Wrocławia. Koniec wieku XVIII i początek XIX to niewątpliwie złoty okres Brodów. Tak opisał je w 1786 roku Kuropatnicki:

To miasto wolne co do handlu . Miasto ludne, nasadne, stolica Żydów , teraz przecie chrześcijan nieco przybywa. Dom z magazynami Laszkiewiczów w mieście najzdobniejszy, fara murowana, przy niej i kapłan ormiańskiej nacyi nabożeństwo odprawia . Miasto zdobi się wspaniałym zamkiem między błotami. Droga środkiem miasta idzie murowana, ulice są wąskie, domy gęste drewniane, po ostatnim pogorzelisku więcej murów się pokazuje.

Droga, która „środkiem miasta idzie”, to zapewne ulica Leszniowska, ciągnąca się przez całe Brody z północy na południe. W przestrzeni miasta ważne były również lokale użytkowe, magazyny i sklepy oraz kościoły i cerkwie, a w XIX wieku także inne gmachy i urzędy, na przykład powiatowy, podatkowy, gminny, komisariat policji, sąd powiatowy, szkoły, szpitale (chrześcijański oraz żydowski). Stanowiły one przestrzeń życia i aktywności mieszkańców, zwłaszcza Żydów, gdyż to oni w znacznym stopniu tworzyli historię miasta, jego kulturę materialną i duchową.

5. Brody – rynek, ok. 1900 r., pocztówka

„Stolica Żydów”

Powyższe określenie użyte przez Kuropatnickiego wskazuje, że Brody postrzegano jako miasto żydowskie. Od XVI wieku stało się ono ważnym ośrodkiem żydowskiego życia religijnego. Do istotnych ze względu na praktyki religijne miejsc należały synagogi i inne sale modlitw, cmentarz oraz mykwa. W połowie XIX wieku Barącz tak pisał o synagogach i bibliotece żydowskiej:

żydowskich synagog jest kilka, prócz tego jeszcze 100 bożnic prywatnych z siedzibą rabina obwodowego i dwóch mistrzów religijnych. Największa synagoga z płaskim dachem i wystawą, podług napisu hebrajskiego zbudowana została w roku 5502 (1742), z dala podobna jest do zamku jakiego. Mała synagoga, podług podania, ma być najstarszym żydowskim zabudowaniem. Izraelici posiadają też bibliotekę składającą się z 8000 ksiąg żydowskich.

Opis ten uszczegółowił Wurm:

okazała „wielka synagoga”, warowna, z wysokim bastionem, zaopatrzona w otwory na rusznice. do wnętrza prowadzą liczne schody. Cztery filary dźwigają sklepienie, a w środku wznosi się estrada otoczona balustradą. Ściany są ozdobione kinkietami, z których jeden ma pochodzić z czasów założenia synagogi. Zachowały się po dziś dzień piękne ozdoby rodałów, przede wszystkim korony (jedna z r. 1753). Misterna robota, piękne wykonanie, wzbudzają podziw. Korony te i inne srebrne ozdoby oraz wzorzyste kotary stanowią ślad bogactwa i artystycznego smaku dawnej gminy żydowskiej w Brodach. Podziwiają ją dotychczas i niezwykłym kultem otaczają nie tylko Żydzi, ale też historycy sztuki i artyści malarze.

6. Synagoga w Brodach, ok. 1900 r.

Barącz napisał także, że „do miejsc poświęconych zabawie należy lasek pobliski, pański park, piękne ogrody p. Hausnera, Müllera, rabina miejscowego i ogród owocowy p. Bernsteina”. Do 1863 roku rabinem obwodowym był Michael Kristiampoler (Jechiel Michel Benzion, syn Meira). W mieście było zawsze co najmniej kilku rabinów i dajanów (sędziów zasiadających w sądzie religijnym).

Cmentarze były dwa, dwa były także stowarzyszenia, których członkowie zajmowali się chorymi i zmarłymi: Chewrat bikurcholim i Chewra kadisza. Istniał także przytułek, zwany hekdejsz, pełniący funkcję szpitala. W 1832 roku Jüdl Nathanson założył nowy szpital izraelicki. Inicjatywę tę wsparł darowizną Majer Kallir (1789–1875), niezwykle ważna postać dla Żydów brodzkich. Kallir był bankierem, burmistrzem Brodów, posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego, zwolennikiem akulturacji do kultury niemieckiej i równouprawnienia Żydów, o co zabiegał u władz austriackich. W 1860 roku stał na czele Handels- und Gewerbekammer (Izby Przemysłowo-Handlowej) w Brodach. Fundacje Kallirów – Majera i jego syna Nathana, stanowiły duże wsparcie dla społeczności żydowskiej, w tym dla młodzieży kształcącej się w dziedzinach agronomii i rzemiosł. Ponadto do dobroczyńców gminy żydowskiej i miasta należeli Mark Bernstein, rodziny Byków, Nirensteinów i Natansohnów.

W mieście funkcjonowały liczne chedery, czyli żydowskie szkoły religijne dla dzieci od trzeciego roku życia, a więc poziomu podstawowego. Uczyli w nich mełamedzi i belfrzy – nie byli jednak urzędnikami jak nauczyciele szkół miejskich czy dofinansowywanych przez państwo. W Brodach było kilka takich placówek edukacyjnych. Od 1784 roku istniała szkoła główna normalna. Żydzi posiadali swoją szkołę od 1815 roku. Po 1851 roku obydwie zostały zreformowane. W 1853 roku powstała niższa szkoła realna, w której mogły się uczyć także dzieci żydowskie – miały osobne lekcje religii. Wówczas założono również – co ważne – na wzór szkół lwowskiej i tarnopolskiej, a więc według wzorów niemieckich (i oświeceniowych), Haupt- und Mädchenschule, czyli izraelicką szkołę główną dla dziewcząt i chłopców. To w niej uczył się Josef Ehrlich – w klasach niższych. Szkoła miała cztery poziomy, odrębne klasy dla dziewcząt i chłopców. Dyrektorem był Hirsch Reittmann. Pracowało w niej kilkunastu nauczycieli; w latach 1858–1860 było ich szesnastu. Zatrudniano także woźnego.

Nauczycieli, wśród nich tak dla Ehrlicha ważnego Hirscha Ben-Ziona Barata, uważano za maskili – zwolenników idei oświeceniowych. Należy podkreślić, że nauczyciele Ehrlicha stanowili kolejne pokolenie maskili. Z Brodów pochodzili bowiem lub byli związani z miastem pierwsi promotorzy oświecenia żydowskiego (haskali). U schyłku XVIII i na początku XIX wieku jego głównymi ośrodkami były miasta niemieckie: Berlin, Wrocław, Frankfurt nad Menem, Królewiec. Idee oświeceniowe przenikały do brodzkiej społeczności dzięki kupcom jeżdżącym na targi do Wrocławia i Lipska. Majer Bałaban, żydowski historyk, w przedmowie do pracy Wurma napisał:

Brody należą do gmin ważniejszych w zespole naszych dziejów w Polsce, i to z wielu względów: posiadały one wielką gminę żydowską, która w czasach austriackich stanowiła nie tylko ośrodek handlu (jako wolne miasto od r. 1779), lecz także ośrodek oświecenia, tzw. haskali.

Z Brodami, uważanymi za centrum haskali galicyjskiej, związanych było kilka postaci. Jako pioniera tego ruchu należy wymienić Izraela z Zamościa (1715–1772), wielkiego talmudystę, wybitnego znawcę filozofii żydowskiej, matematyka i astronoma. W połowie XVIII wieku przybył on z Berlina do Brodów, w których mieszkał aż do śmierci. Inne ważne postaci galicyjskiej haskali to na przykład Nachman Krochmal, Jakob Szmuel Byk, Izaak Erter. Krochmal (1785–1840) urodził się w Brodach. Swoje zainteresowania koncentrował na starożytnej historii Żydów i myśli żydowskiej. Po ożenku mieszkał w Żółkwi, a także przez pewien czas we Lwowie. Znał łacinę, francuski i niemiecki. Studiował dzieła niemieckich filozofów, zwłaszcza Immanuela Kanta. Jego jedyną książkę zredagował słynny niemiecki uczony Leopold Zunz – czołowa postać ruchu Wissenschaft des Judentums (wiedzy o judaizmie).

W Brodach urodził się i zmarł Jakow Szmuel Byk (1772–1831). Należał do wspomnianej zamożnej rodziny kupieckiej. Był kupcem, ale przede wszystkim pisarzem, tłumaczem, satyrykiem i zwolennikiem idei haskalowych. Na hebrajski przekładał prozę i poezję francuską oraz angielską. Uważał, że potrzebne są tłumaczenia na jidysz oraz tworzenie w tym języku, zrozumiałym dla większości czytelników z żydowskiej społeczności. Warto dodać, że początkowo drwił z chasydyzmu, ale z czasem zmienił przekonania; szacunkiem darzył zwykłych, prostych Żydów i poświęcił się pracy na rzecz brodzkiej społeczności. Zmarł, angażując się w pomoc ofiarom epidemii cholery. Wiele dzieł Byka spłonęło w jednym z pożarów Brodów (w 1835 r.), już po jego śmierci.

Izaak Erter (1792–1851) był w młodości chasydem. Później pisał utwory satyryczne i tłumaczył z języka angielskiego. W młodości był chasydem. Mieszkał we Lwowie, a także w Brodach. W Budapeszcie ukończył studia medyczne. Pracował z oddaniem na rzecz ubogich w różnych miejscach, także w Brodach, gdzie zmarł. Ehrlich nie wymienił jego nazwiska ani innych słynnych maskili, których w Brodach było jeszcze kilku.

Należy podkreślić, że już w XVIII wieku miasto słynęło z żydowskich uczonych – rabinów talmudystów. Wurm pisał o działającej w połowie XVIII wieku słynnej elitarnej grupie uczonych kabalistów, znanej jako klojz z Brodów. Studiowali oni Biblię i Talmud oraz komentarze rabiniczne, zwłaszcza teksty kabalistyczne i mistyczne. Założycielem klojzu był rabin Chaim Landau, zmarły w 1797 roku. Brodzki klojz wywarł istotny wpływ na ukształtowanie się elity rabinicznej Rzeczypospolitej i Europy Środkowo-Wschodniej w drugiej połowie XVIII wieku.

W Brodach w 1772 roku rzucono jedną z pierwszych klątw (cherem) na chasydów i chasydyzm. Zwolenników tego ruchu jednak stopniowo przybywało. W końcu XVIII wieku chasydyzm był już w mieście zakorzeniony, może dzięki drobnym handlarzom podróżującym na Podole i pobliski Wołyń, gdzie chasydyzm pojawił się nieco wcześniej. W XIX wieku Brody stały się ośrodkiem tego ruchu, choć ze względu na siłę środowisk haskalowych i proniemieckiej akulturacji nigdy nie zostały przez chasydyzm zdominowane. W XIX wieku w miasteczku mieszkali członkowie różnych grup chasydzkich, a na przełomie XIX i XX wieku byli to zwolennicy cadyków z Bełza, Bursztyna, Husiatyna, Rzeszowa, Strzelisk, Wyżnicy i Maciejowa. W swoich wspomnieniach Ehrlich wymienił przywódców religijnych z Bełza, z Leśniowa, pisał także o chasydach kockich (rozdz. VI). Wielokrotnie wspominana przez niego wspólnota chasydów Jollesa to nie grupa analogiczna do wspólnot chasydzkich zwolenników cadyków z Bełza czy Kocka, lecz lokalna izba modlitewna należąca do niezidentyfikowanego Jollesa, w której modlili się miejscowi chasydzi. W Galicji takie klojzy, fundowane przez osoby prywatne i skupiające zwolenników różnych grup chasydzkich, były w XIX wieku dość częste.

Wurm twierdził, że „powstał kult Brodów w literaturze i legendzie chasydzkiej”, co wynikało z pozycji wspomnianego brodzkiego klojzu i jego znaczenia dla żydowskich tradycji mistycznych w Europie Wschodniej. Echo tego kultu stanowią jego własne słowa, że Brody „ujmują w XIX stuleciu w swe ręce ster nawy duchowej żydostwa galicyjskiego”. Podkreślał nie tylko religijny purytanizm, lecz także wysoki poziom nauki (zapewne w XVIII wieku), obecność wybitnych znawców Talmudu i Pisma Świętego, którzy „dodają żydowskim Brodom niebywałego splendoru”.PRZYPISY

J.R. Ehrlich, Der Weg meines Lebens. Erinnerungen eines ehemaligen Chassiden. Mit einem Vorworte von Josef Weilen, Verlag von L. Rosner, Wien 1874. Zob. M. Kłańska, Aus dem Schtetl in die Welt: 1772 bis 1938. Ostjüdische Autobiographien in deutscher Sprache, Wien 1994, s. 31, 76–78, 112, 115, 117, 123, 127, 134, 137, 142–143, 148, 150–151, 155, 157, 170, 178–180, 251, 266, 312, 420, 440 (biogram J. Ehrlicha).

F. Brümmer, Lexikon der deutschen Dichter und Prosaisten vom Beginn des 19. Jahrhunderts bis zur Gegenwart, t. 2, Leipzig 1913, s. 117–118. Brümmer podaje jako datę urodzenia Ehrlicha 3 lutego 1842 r., ale nie została ona potwierdzona. Taka data figuruje także w: Ehrlich, Josef (Ruben), Handbuch österreichischer Autorinnen und Autoren jüdischer Herkunft, 18. bis 20. Jahrhundert, red. S. Blumesberger, M. Doppelhofer, G. Mauthe, t. 1, München 2002, s. 255. Błędy są też w innych biogramach, np. Ehrlich Josef Ruben, S. Wininger, Große jüdische National-Biographie: mit mehr als 8000 Lebensbeschreibungen namhafter jüdischer Männer und Frauen aller Zeiten und Lände. Ein Nachschlagewerk für das jüdische Volk und dessen Freunde, t. 2, Cernăuţi 1927, s. 109; Ehrlich Josef Ruben, https://www.biographien.ac.at/oebl/oebl_E/Ehrlich_Josef-Ruben_1842_1899.xml .

Zob. zasoby w: Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny u Lwowi , Gmina wyznaniowa izraelicka we Lwowie, Księga metrykalna urodzin gminy żydowskiej w Brodach, 1840–1855, fond 701, opis 1, sprawa 20 (rok 1842, nr 46, ).

W publikacjach Ehrlicha i opracowaniach najczęściej stosuje się zapis imion Josef Ruwen i ten przyjmuję w niniejszej książce.

Wiadomo, że 8 listopada 1842 r. zmarła Taube, córka Josla Ehrlicha, z domu nr 1494, https://search.geshergalicia.org/ .

We wspomnieniach Ehrlich podał imię i nazwisko Samuela, jego żonę nazywał tylko imieniem. Nie ma pewności, czy nosiła nazwisko męża ani też jakiego nazwiska używała matka Ehrlicha – Gütele.

Np. Dobrusz, ur. 27 czerwca 1841 r., imię ojca – Josel, dom nr 1169, CDIAU, Gmina wyznaniowa izraelicka we Lwowie, Księga metrykalna urodzin gminy żydowskiej w Brodach, 1840–1855, fond 701, opis 1, sprawa 20 (1841, nr 29, ; Oser, ur. 27 sierpnia 1845, syn Henocha Ehrlicha, tamże, s. 139.

W pierwszej połowie XIX w. Brody plasowały się na drugim miejscu po Lwowie – zob. Obrazki z przeszłości Brodów i powiatu brodzkiego, red. E. Bernhaut, Brody 1938, s. 49.

Do przedstawicieli innych profesji zaliczono: 6 księży, 62 urzędników, 2 adwokatów, 29 pracowników sanitarnych, 1 posiadacza gruntu, 241 posiadaczy domów, 1 flisaka, 805 przedstawicieli różnych zawodów służebnych,13 pomocników gospodarstw, 1360 najemników dziennych – zob. S. Barącz, Wolne miasto handlowe Brody, Lwów 1865, s. 157.

Brody, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 1, Warszawa 1880, s. 372–375.

Zob. S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 157. W kolejnych dwóch dekadach nastąpił trzykrotny przyrost osób wyznania katolickiego, jednak ze względu na znaczną emigrację pozostałych grup ogólna liczba ludności pozostała w granicach 20 tys. W 1880 r. liczba brodzian wynosiła 19 977, w tym: 14 718 żydów, 3500 katolików, 42 ewangelików – zob. Brody, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, t. 1, s. 372.

Lipiński korzystał ze zbiorów archiwum brodzkiego, obszernie cytował dawne dokumenty, koncentrując się na właścicielach miasta, a nie na mieszkańcach – zob. T. Lipiński, Miasto Brody z dawnemi przynależnościami, Warszawa 1853.

Sadok Barącz, właśc. Sadok Wincenty Fereriusz Barącz – dominikanin ormiańskiego pochodzenia. Urodził się w 1814 r. w Stanisławowie, a zmarł w 1892 w Podkamieniu. Był absolwentem C.K. Gimnazjum w Stanisławowie i historii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Był znanym galicyjskim historykiem i kronikarzem, katechetą i bibliotekarzem we Lwowie, przeorem klasztoru w Podkamieniu (23 km na południowy wschód od Brodów). Pozostawił po sobie liczne prace historyczne. W latach sześćdziesiątych XIX w. tworzył hasła do Encyklopedii powszechnej Orgelbranda.

Barącz korzystał też z rękopisu pt. Wiadomości o mieście Brody archiwisty zamku brodzkiego A. Ważyńskiego – zob. S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 1, 129.

Ewaryst Andrzej Kuropatnicki (1734–1788) – hrabia, kasztelan buski i bełski, geograf i heraldyk, bibliofil, nieprzeciętna osobowość doby oświecenia, autor książek o Galicji: Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi, Przemyśl 1786. Tu wykorzystano wyd. 2, Lwów 1858. O Brodach: tamże, s. 79.

Najstarszy opis pochodzi z XVIII w. od tureckiego podróżnika Ewliji Czelebiego – zob. Z. Kościów, Brody. Przypomnienie kresowego miasta, Opole 1993, s. 22.

Por. T. Lutman, Studia nad dziejami handlu Brodów w latach 1773–1880, Lwów 1937; Obrazki z przeszłości Brodów i powiatu brodzkiego.

D. Wurm, Z zagadnień dziejowych żydostwa brodzkiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (do r. 1772), maszynopis pracy magisterskiej (Warszawa 1934), Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie , sygn. 117/9; D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (do r. 1772), przedmowa M. Bałaban, Brody 1935.

D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 1.

Tytuł jest dwujęzyczny: hebrajski i angielski, natomiast teksty są w obu tych językach, a także nieliczne w jidysz i po polsku; ponadto godne uwagi są reprodukcje zdjęć (np. synagogi) – zob. Ner tamid – Jizkor li-Brodi. Sefer zikaron li-kehilat Brodi u-swiwata. An Eternal Light – Brody in Memoriam. A Memorial Volume to Brody and its Vicinity, red. Y.S. Mandel i in., Jeruszalajim 1994; por. N.M. Gelber, Toldot Jehudej Brodi 1584–1943, Jeruszalajim 1955. Na wcześniejsze publikacje tego autora powoływał się Bałaban – zob. M. Bałaban, Przedmowa, D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. VI.

Np. Brody i Bridszczina. Istoriczno-memuarnij zbirnik, red. J. Czumak, Toronto 1988.

Zob. J. Chonigsman, Jewrei goroda Brody (1584–1944), Lwow 2001.

Z ostatnich publikacji zob. D. Rank, Between Haskalah and Zionism. The Example of Jewish Community of Brody, „Scripta Judaica Cracoviensia” 15 (2017), s. 115–125.

Z. Kościów, Brody. Przypomnienie kresowego miasta; Motywy brodzkie. Wspomnienia, przyczynki historyczne, szkice biograficzne, , Opole 1995.

B. Kuzmany, Brody. Eine galizische Grenzstadt im langen 19. Jahrhundert, Wien–Köln–Weimar 2011; tenże, Brody Always on My Mind. The Mental Mapping of a Jewish City, „East European Jewish Affairs” 2013 (43), nr 2, s. 162–189.

Np. M. Wischnitzer, Die Stellung der Brodyer Juden im internationalen Handel in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts, Festschrift zu S. Dubnows 70. Geburtstag, red. M. Wischnitzer, Berlin 1930, s. 113–123.

Na styku kultur i narodów. Galicyjskie miasta i miasteczka w józefińskim katastrze gruntowym, t. 1: Brody, oprac. T. Kargol, Kraków 2018. Publikacja, dostępna także online, zawiera stosunkowo najnowsze obszerne informacje bibliograficzne, https://historia.uj.edu.pl/nauka-i-wspolpraca/materialy-dla-historykow/na-styku-kultur .

T. Lipiński, Miasto Brody…, s. 1; S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 3 i nast.

D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 2.

Tamże, s. 4. Dalej pisze mało precyzyjnie, że „od zarania dziejów Żydzi mieszkają w Brodach obok Polaków i Rusinów” (tamże, s. 6).

O przywileju i rozwoju gospodarczym miasta – tamże. Spośród mniejszości zajmujących się handlem w XVII w. Wurm wylicza faworyzowanych Szkotów, Ormian i Greków – tamże, s. 7.

Cyt. za: T. Lipiński, Miasto Brody…, s. 8–9. W 1680 r. Jan III Sobieski nadał też przywileje dla Ormian. Więcej na ten temat: D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 18–20.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 74–75. Wurm (Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 5) datuje powstanie synagogi i cmentarza na koniec XVI w. Łaźnia (mykwa) i rzeźnia mogły powstać w 1699 r.

T. Lipiński, Miasto Brody…, s. 11. Potocki zmarł w 1751 r.

Było to rzadkie zjawisko w XVIII w. Zob. D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 23.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 93. Jarmark świętojurski – na św. Jerzego. W XVII w. powstała cerkiew św. Jura.

D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 24–28. O obecności 44–92 brodzkich kupców na trzech targach lipskich w 1821 r. zob. R. Markgraf, Zur Geschichte der Juden auf den Messen in Leipzig von 1664–1839, Bischofswerda 1894, s. 33; w 1832 r. przybyło ich 7–80 (tamże, s. 34), a w 1839 r. – 22–28 (tamże, s. 35). W drugiej połowie XVIII i pierwszej XIX w. najwięcej kupców przyjeżdżało na targi wielkanocne, najmniej na noworoczne (tamże, s. 64). O polskich Żydach z Brodów – tamże, s. 68, 73; zwłaszcza o robiących stosunkowo duże zakupy – tamże, s. 70, 72.

Ostatnim właścicielem miasta, od 1834 r., był Jan Kazimierz Młodecki – zob. S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 146. Lipiński podaje 1833 r. i na tym kończy narrację – zob. T. Lipiński, Miasto Brody…, s. 13.

W XIX w. wielkie pożary wybuchały w latach 1801, 1835, 1850 i 1859 – zob. Brody, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego…, t. 1, s. 372.

Zob. R. Mahler, Jidn in amoliken Pojlin in licht fun cifern. Di demografisze un socjal-ekonomisze struktur fun Jidn Krojn-Pojlin in XVII jorhundert, Warsze 1958, s. 62, 97, 132, 142, 144, 145, 157, 197.

Cyt. za: G. Wolf, Historische Notiz, „Allgemeine Zeitung des Judentums” 37 (1873), nr 25, s. 412. Wolf uważa, że liczba 18 000 Żydów jest jednak przesadzona i że w Brodach mieszkało ich wówczas nieco ponad 15 000 (tamże).

Anegdotę przytacza R. Mahler, Diwrej jemej Israel. Dorot acharonim, t. 3, Merchawia 1955, s. 17. Za tę informację dziękuję Marcinowi Wodzińskiemu. Cesarz Józef II (1741–1790) nosił tytuł, który rozpoczynał się od słów: Józef z Bożej łaski uświęcony i wybrany cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec, Węgier, Czech, Dalmacji, Chorwacji, Slawonii, Jerozolimy, Galicji i Lodomerii itd.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 113–114.

Tamże, s. 119–121. Bałaban (Przedmowa, s. IV) podaje 1779 r.

E.A. Kuropatnicki, Geografia albo dokładne opisanie królestw…, s. 79. Por. S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 119.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 158–160, 174–175.

M. Bałaban, Przedmowa, s. VI.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 158.

Zob. D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 45. Ortografia uwspółcześniona.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 158. Barącz nie podał imienia. W XVIII w. z Brodami związany był naczelny rabin Arie Leib Bernstein, poseł – zob. N.M. Gelber, The Jewish Settlement of Brody, Ner tamid – Jizkor li-Brodi, s. 31.

Zob. Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1858, Lemberg ; Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1860, Lemberg , s. 243. Hebrajskie imię tegoż w: N.M. Gelber, The Jewish Settlement of Brody, s. 32. O rabinach z rodziny Kristiampoler zob. M. Wunder, Rabanej Brodi be-mea wa-chamiszim ha-szanim ha-acharonot, Ner tamid – Jizkor li-Brodi, s. 86–87.

Wurm podaje też informację o zatrudnionym lekarzu. Lekarzom poświęcił osobny rozdział – zob. D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 46–47.

Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1858, s. 267.

Majer Kallir był także posłem do Sejmu Krajowego Galicji – zob. Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1860, s. 159. Por. https://pl.wikipedia.org/wiki/Majer_Kallir . W 1848 r. posłem z Brodów, choć z nich nie pochodził, był słynny rabin reformowanego nurtu judaizmu Isaak Noah Mannheimer (1793–1865) – zob. Obrazki z przeszłości Brodów…, s. 53.

Beneficjentem fundacji Kallirów, jako uczeń szkoły, był zapewne także Ehrlich. Kallir udzielił wsparcia po pożarze w 1859 r. oraz pożyczki na budowę szkoły – zob. S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 174, 175. Por. Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1858, s. 284.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 175. D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 63.

S. Barącz, Wolne miasto handlowe…, s. 171–172.

Tamże, s. 172–173. Por. Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1858, s. 201–202.

Zob. Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1858, s. 201; Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1860, s. 220.

Zob. B. Kuzmany, Brody. Eine galizische Grenzstadt…, s. 135. To jedno z nielicznych miejsc, kiedy wspomina on również o Ehrlichu.

O haskali, także w Galicji – zob. M. Wodziński, Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnej idei, Warszawa 2003, s. 11–20.

O kontaktach handlowych w drugiej połowie XVIII w. zob. D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 28, 63, 74.

M. Bałaban, Przedmowa, s. IV. Haskala (hebr. ‘oświecenie, oświata’) – powstały wśród Żydów w latach siedemdziesiątych XVIII w. w Niemczech, a od początku XIX w. popularny w Europie Wschodniej ruch oświeceniowy propagujący modernizację społeczności żydowskiej przy zachowaniu kulturowej odrębności opartej na Biblii i nowoczesnej literaturze hebrajskiej.

D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 60.

Bałaban zaliczył do nich także Hirsza Chajesa, Pereca Chajesa, Joszuego Heszela Schorra – zob. M. Bałaban, Przedmowa, s. IV.

Wurm podał także pełną nazwę: „Klaus rabata d’kehilak’dosza Brody” – wielki klojz świętej gminy Brody (D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 44, 47). O brodzkim klojzie zob. E. Reiner, Hon, maamad chewrati we-talmud Tora: ha-klojz ba-chewra ha-jehudit be-mizrach Ejropa ba-meot ha-17–ha-18, „Zion” 58 (1993), s. 287–328.

Wurm podaje nazwiska uczonych nauczycieli (z XVIII w.): Menachema Manesa, Mojżesza Ostrera, Chaima z Sącza – D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 48.

M. Bałaban, Przedmowa, s. V. Podpisali się pod nią wyżej wymieni – D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 48; więcej na ten temat – tamże, s. 58. Sporo uwagi Wurm poświęcił też wcześniejszemu ruchowi – frankizmowi, a także tzw. dyspucie brodzkiej, która odbyła się w synagodze w 1742 r. – tamże, s. 52–54. O chasydyzmie – tamże, s. 54 i nast.

Tamże, s. 57.

O chasydach i cadykach zob. M. Wodziński, Chasydyzm. Wszystko, co najważniejsze, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy 2019; zob. też tenże, Chasydyzm. Atlas historyczny, Kraków–Budapeszt–Syrakuzy 2019.

Od 1817 r. Bełz było siedzibą dworu cadyka Szaloma Rokeacha (1779/1803–1855). Po nim dynastię bełską kontynuowali: Joszua Rokeach (1825–1894), Issachar Dow Ber Rokeach (1854–1926), Aharon Rokeach (1880–1957). Bełskiego cadyka uważano za przedstawiciela skrajnego nurtu w chasydyzmie, przeciwnika modernizacji.

Chasydzi koccy byli zwolennikami Menachema Mendla Morgensterna (1787–1859), zwanego Kocker Rebe – Rebe z Kocka. Od 1829 r. mieszkał on w Kocku (50 km od Lublina). Poparł powstanie listopadowe, a po jego upadku zbiegł do Galicji.

D. Wurm, Z dziejów żydostwa brodzkiego…, s. 59.

Tamże, s. 61.

Tamże, s. 62.