Droga na molo w Wigan - ebook

31.01.1936. Do Coven­try pocią­giem, tak jak pla­no­wa­łem; na miej­scu ok. 16.00. Pen­sjo­nat, typu „noc­leg i śnia­da­nie”, bar­dzo podły. Trzy szy­lingi, sześć pen­sów. W holu oprawne w ramki świa­dec­two, że (John Smith) został wybrany drogą gło­so­wa­nia na funk­cję Primo Buffo¹. W pokoju są dwa łóżka gość, który chce mieć pokój tylko dla sie­bie, płaci za noc­leg pięć szy­lin­gów. Zapach jak w tanich pen­sjo­na­tach. Posłu­gu­jąca dziew­czyna-kre­tynka o wiel­kim ciel­sku i małej główce, zwały tłusz­czu w miej­scu jej talii mimo woli przy­wo­dzą na myśl tłuszcz od szynki.

1.02.1936. Podłe śnia­da­nie z komi­wo­ja­że­rem z York­shire. Potem pie­chotą osiem­na­ście kilo­me­trów na przed­mie­ście Bir­ming­ham, auto­bu­sem na Bull Ring² (bar­dzo przy­po­mina rynek w Nor­wich); przy­by­łem o 13.00. Lunch w Bir­ming­ham, następ­nie auto­bu­sem do Sto­ur­bridge. Pie­chotą sześć–sie­dem kilo­me­trów do Clent Youth Hostel. Wszę­dzie czer­wona zie­mia. Pierw­sze, jesz­cze nie­śmiałe, pta­sie zaloty, sam­czyki zięb i gilów bar­dzo jaskrawo ubar­wione, sły­chać godowe nawo­ły­wa­nie kuro­patw. Wyjąw­szy wio­skę Meri­den, na tra­sie z Coven­try do Bir­ming­ham pra­wie żad­nych porząd­nych budyn­ków. Na zachód od Bir­ming­ham widać, jak nie­mal wszę­dzie za wzgó­rzami roz­peł­zła się roz­po­wszech­niona na wielką skalę cywi­li­za­cja uży­tecz­nych lecz tan­det­nych dom­ków jed­no­ro­dzin­nych. Cały dzień pada, choć z prze­rwami.

Prze­by­łem osiem­na­ście kilo­me­trów, na środki trans­portu wyda­łem szy­linga i cztery pensy. Na jedze­nie dwa szy­lingi i trzy pensy.

02.02.1936. Wygodny noc­leg w hostelu, pokój mia­łem dla sie­bie. Jed­no­pię­trowy drew­niany dom z potęż­nym pie­cem kok­so­wym, który dobrze ogrzewa wnę­trze. Łóżko kosz­tuje szy­linga, dwa pensy to koszt ogrze­wa­nia, a żeby coś ugo­to­wać, trzeba wrzu­cać pensy do auto­matu przy licz­niku gazu. W hostelu sprze­dają chleb, mleko itd. Należy mieć wła­sny śpi­wór, ale dostaje się koce, mate­rac i poduszki. Wie­czór męczący, ponie­waż syn gospo­da­rza, chcąc, jak przy­pusz­czam, oka­zać mi uprzej­mość, przy­szedł i grał ze mną w ping-ponga, nie­mal do upa­dłego, aż tak się zmę­czy­łem, że nie mogłem potem ustać na nogach. Ran­kiem długa roz­mowa z gospo­da­rzem, który hoduje drób i kolek­cjo­nuje szkło oraz naczy­nia cynowe. Opo­wia­dał mi, że w roku 1918 we Fran­cji, pod­czas pościgu za wyco­fu­ją­cymi się Niem­cami, zra­bo­wał gdzieś bez­cenne szkło, które z kolei odkrył w jego baga­żach, a potem zra­bo­wał, gene­rał jego macie­rzy­stej dywi­zji. Poka­zał mi też piękne okazy naczyń cyno­wych oraz kilka bar­dzo oso­bli­wych szty­chów japoń­skich z moty­wami wyka­zu­ją­cymi znaczne wpływy euro­pej­skie. Jego ojciec zra­bo­wał te przed­mioty uczest­ni­cząc w jakiejś mor­skiej wypra­wie około roku 1860.

Opu­ści­łem to miej­sce o 10.00, potem pie­chotą do Sto­ur­bridge, auto­bu­sem do Wolver­hamp­ton, włó­czy­łem się jakiś czas po slum­so­wej dziel­nicy tego mia­sta, póź­niej zja­dłem lunch i posze­dłem pie­chotą do odle­głego o szes­na­ście kilo­me­trów Pen­kridge. Wolver­hamp­ton wygląda na okropną dziurę. Wszę­dzie liche domki, spo­wite peł­za­ją­cym dymem, pomimo iż była nie­dziela, zaś wzdłuż linii kole­jo­wej potężne zwały gliny i stoż­ko­wate kominy (cera­miczne piece szy­bowe). Pie­sza trasa z W’ton do Pen­kridge bar­dzo jed­no­stajna, a przez cały czas lało. Sze­regi jed­no­staj­nych dom­ków cią­gną się nie­mal nie­prze­rwa­nie pomię­dzy tymi dwoma mia­stami. Około 16.30 zatrzy­ma­łem się w Pen­kridge na her­batę. Maleńki nie­chlujny salo­nik z miłym komin­kiem, nieco nazna­czony zmarszcz­kami pan domu, dość posu­nięty w latach, oraz ogromna kobieta, mniej wię­cej 45-let­nia, o krótko obcię­tych wło­sach koloru lnu i pozba­wiona przed­nich zębów. Oboje podzi­wiali mnie za boha­ter­stwo, czyli za to, że sze­dłem pie­chotą w taki dzień. Wypi­łem z nimi „rodzinną” her­batkę. Poże­gna­łem się około 17.15 i znów usze­dłem kilka kilo­me­trów, ale sześć ostat­nich kilo­me­trów do Staf­ford prze­by­łem już auto­bu­sem. W poszu­ki­wa­niu taniego noc­legu zasze­dłem do Hotelu Abs­ty­nenc­kiego³, ale łóżko ze śnia­da­niem kosz­to­wało tam aż pięć szy­lin­gów. Zwy­czajny obrzy­dliwy pokoik, prze­ście­ra­dła szyte z dia­go­nalu, jak zwy­kle nie­do­prane i śmier­dzące. W łazience jakiś komi­wo­ja­żer wywo­ły­wał w wan­nie zdję­cia. Nakło­ni­łem go, żeby się z tym wyniósł i wyką­pa­łem się, po czym zda­łem sobie sprawę, jak bar­dzo bolały mnie nogi.

Prze­by­łem około dwa­dzie­ścia pięć kilo­me­trów, na środki trans­portu wyda­łem szy­linga i pięć pen­sów. Na jedze­nie dwa szy­lingi, osiem i pół pensa.

3.02.1936. Wysze­dłem o 9.00 i wsia­dłem do auto­busu jadą­cego do Han­ley. Spa­ce­ro­wa­łem po Han­ley i tro­chę po Bur­slem. Strasz­liwy ziąb, lodo­waty wiatr, a w nocy spadł śnieg; wszę­dzie leżą całe jego ławice pokryte sadzą. Han­ley i Bur­slem to chyba naj­ohyd­niej­sze z miejsc, jakie kie­dy­kol­wiek oglą­da­łem. Labi­rynty maleń­kich usmo­lo­nych dom­ków, a wśród nich kominy szy­bo­wych pie­ców cera­micz­nych przy­po­mi­na­jące wiel­kie butle bur­gunda, na wpół zako­pane w ziemi, wyplu­wa­jące kłęby dymu. Wszę­dzie oznaki biedy, sklepy nad­zwy­czaj nędzne. Gdzie­nie­gdzie widoczne ogromne wyko­pane jamy, jedna z nich sze­roka na dwie­ście metrów i mniej wię­cej tak samo głę­boka; z jed­nej strony wloką się na zbo­cze zardze­wiałe wago­niki, wcią­gane pod­wie­szo­nym prze­no­śni­kiem; na nie­mal pio­no­wym urwi­sku dru­giej jamy tu i ówdzie uwie­szeni na linach robot­nicy, przy­po­mi­nają zbie­ra­czy kow­niatka mor­skiego⁴, dzio­biąc zacie­kle ścianę kilo­fami, na pozór bez­ce­lowo, choć przy­pusz­czam, że wydo­by­wali bryły gliny. Pie­chotą do Eldon, gdzie w pubie zja­dłem lunch. Ziąb strasz­liwy. Oko­lica pagór­ko­wata, wspa­niałe widoki, zwłasz­cza gdy zaj­dzie się dalej na wschód, tam gdzie żywo­płoty ustę­pują miej­sca kamien­nym mur­kom. Tutej­sze owce wydają się znacz­nie słab­szej rasy niż te na połu­dniu. Pie­chotą do jeziora Rudy­ard.

Jezioro Rudy­ard (w rze­czy­wi­sto­ści rezer­wuar wodny, zaopa­tru­jący mia­sta, w któ­rych pro­du­kuje się cera­mikę) przed­sta­wia nader ponury widok. Latem czynny jest tutaj ośro­dek wypo­czyn­kowy. Co dzie­sięć metrów kawiar­nie, statki miesz­kalne i wyciecz­kowe, teraz wszyst­kie opusz­czone i zanie­dbane, ponie­waż nie jest to sezon. Tabliczki z napi­sami doty­czą­cymi łowie­nia ryb, jed­nak przy­glą­da­łem się dokład­nie wodzie i nie wydaje mi się, by żyły w niej jakieś ryby. Wokół żywej duszy, wieje ostry, zimny wiatr. Wszy­stek poła­many lód zebrał się na połu­dnio­wym krańcu, a fale poru­szają ryt­micz­nie taflami, które dźwię­czą klink-klank, klink-klank – to chyba naj­bar­dziej przy­gnę­bia­jący odgłos jaki do mnie docie­rał. (Do zapam.: umie­ścić ten obraz w jakiejś powie­ści, także wspo­mnieć o pustym opa­ko­wa­niu po papie­ro­sach Cra­ven A, koły­szą­cym się wśród lodu). Z trud­no­ścią odna­la­złem hostel odda­lony o około pół­tora kilo­me­tra. Znów jestem w nim jedy­nym gościem. Wiel­kie domisz­cze, w któ­rym hulają prze­ciągi, kiep­sko udaje dawny zamek – naj­wy­raź­niej ślad czy­je­goś sza­leń­stwa – zbu­do­wany około roku 1860. Trzy z czte­rech poko­jów zupeł­nie puste. Całe kilo­me­try wyło­żo­nych kamienną posadzką kory­ta­rzy, w któ­rych sły­chać echo kro­ków, żad­nego oświe­tle­nia wyjąw­szy świece, a do pod­grze­wa­nia potraw tylko małe i kop­cące pie­cyki ole­jowe. Zimno jak w psiarni.

Pozo­stały mi tylko dwa szy­lingi i osiem pen­sów, tak więc jutro koniecz­nie do Man­che­steru (pie­chotą do Mac­c­les­field, potem auto­bu­sem), żeby zre­ali­zo­wać czek.

Prze­by­łem osiem­na­ście kilo­me­trów, na środki trans­portu wyda­łem szy­linga i osiem pen­sów. Na jedze­nie dwa szy­lingi, osiem i pół pensa.

4.02.1936. Wsta­łem z łóżka, z zimna mia­łem tak zgra­białe ręce, że nie mogłem zapiąć ani jed­nego guzika, toteż naj­pierw musia­łem zejść na dół i ogrzać dło­nie; dopiero potem mogłem się ubrać. Wysze­dłem około 10.30. Prze­śliczny pora­nek. Zie­mia zamar­zła na kamień, wiatr zupeł­nie ucichł i jasno świeci słońce. Wokół żywej duszy. Jezioro Rudy­ard (dłu­gie na około dwóch kilo­me­trów) w nocy zamar­zło. Po lodzie łażą oso­wiałe dzi­kie kaczki. Słońce pod­nosi się na nie­bie, a pro­mie­nie cudow­nie zała­mują się na lodzie, two­rząc czer­wo­no­złote refleksy, naj­pięk­niej­sze, jakie kie­dy­kol­wiek widzia­łem. Długo rzu­ca­łem kamie­niami, które śli­zgały się po taflach. Prze­cią­gły dźwięk, jaki wydaje wtedy chro­po­waty kamień, przy­po­mina świ­sta­nie brodźca.

Pie­chotą do Mac­c­les­field, szes­na­ście albo sie­dem­na­ście kilo­me­trów, potem auto­bu­sem do Man­che­steru. Ode­bra­łem listy, potem do banku, żeby zre­ali­zo­wać czek, oka­zało się jed­nak, że bank jest nie­czynny – tutej­sze banki zamy­kają o 15.00. Głu­pia sprawa, ponie­waż mia­łem przy duszy tylko trzy szy­lingi. Posze­dłem do biura hostelu dla mło­dzieży i zapy­ta­łem, czy nie mogliby wymie­nić czeku na gotówkę, ale odmó­wili, wobec tego popro­si­łem na komi­sa­ria­cie poli­cji, żeby zapro­wa­dzili mnie do jakie­goś adwo­kata, który pomógłby mi zre­ali­zo­wać czek, ale rów­nież spo­tka­łem się z odmową. Prze­raź­li­wie zimno. Na uli­cach pry­zmy ohyd­nej czar­nej masy, był to zamar­z­nięty śnieg usmo­lony dymem. Nie chcia­łem noco­wać pod gołym nie­bem. Posze­dłem do ubo­giej dziel­nicy (Che­ster Street), odna­la­złem lom­bard i usi­ło­wa­łem zasta­wić płaszcz, ale usły­sza­łem, że już ich nie przyj­mują. Potem przy­szło mi na myśl, że mogę prze­cież zasta­wić sza­lik, za który otrzy­ma­łem szy­linga i osiem­na­ście pen­sów. Potem do taniego pod­rzęd­nego pen­sjo­natu: przy Che­ster Street jest ich trzy, wszyst­kie obok sie­bie.

Długi list od Reesa; radził mi, kogo należy odwie­dzić i z kim warto roz­ma­wiać, jedna z tych osób mieszka na szczę­ście w Man­che­ste­rze.

Prze­by­łem około dwa­dzie­ścia kilo­me­trów, na środki trans­portu wyda­łem dwa szy­lingi. Na jedze­nie dzie­sięć pen­sów.

5.02.1936. Pró­bo­wa­łem spo­tkać się z Meadem⁵, ale oka­zało się, że wyszedł. Dzień spę­dzi­łem w tanim pen­sjo­na­cie. Podob­nie jak w Lon­dy­nie noc­leg kosz­tuje tu jede­na­ście pen­sów, śpi się w osob­nych pomiesz­cze­niach, nie w sali ogól­nej. Tutej­szy „funk­cyjny”, jak to czę­sto bywa, inwa­lida. Ohydny zwy­czaj parze­nia her­baty w bla­sza­nych czar­kach. Rano zre­ali­zo­wa­łem czek, ale posta­no­wi­łem pozo­stać w pen­sjo­na­cie i naza­jutrz spo­tkać się z Meadem.

6–10.02.1936. W domu Meadów przy Bryn­ton Road 49, Long­si­ght. Bryn­ton Road to jedna z ulic w obrę­bie nowej kolo­nii domów. Bar­dzo przy­zwo­ite, z łazien­kami i świa­tłem elek­trycz­nym; czynsz, jak przy­pusz­czam, około dwa­na­ście lub czter­na­ście szy­lin­gów. Meade jest jakimś urzęd­ni­kiem związ­ko­wym i ma coś wspól­nego z wyda­wa­niem „Labour’s Nor­thern Voice” – pra­cują tam ludzie, któ­rzy zaj­mują się stroną wydaw­ni­czą pisma „Adel­phi”. Oboje pań­stwo M. bar­dzo porządni i nad­zwy­czaj dla mnie mili. Pocho­dzą z klasy robot­ni­czej, mówią z cięż­kim akcen­tem z Lan­ca­shire, w dzie­ciń­stwie cho­dzili w sabo­tach, ale atmos­fera panu­jąca w ich domu jest nie­mal taka, jak u rodziny wywo­dzą­cej się z klasy śred­niej. M. nieco zdzi­wieni i obu­rzeni słu­chali, gdy opo­wia­da­łem, że spę­dzi­łem noc w tanim pen­sjo­na­cie. Znów ude­rzyło mnie to, iż gdy tylko robot­nik otrzyma ofi­cjalne sta­no­wi­sko w apa­ra­cie związ­ko­wym, albo zacznie się zaj­mo­wać poli­tyką labo­urzy­stow­ską, prze­nosi się jakby auto­ma­tycz­nie do klasy śred­niej – z wła­snej woli albo i bez­wied­nie; innymi słowy, wal­cząc z bur­żu­azją, sam staje się po tro­chu bur­żu­jem. Jest jed­nak fak­tem, że nie spo­sób nie pro­wa­dzić życia i jed­no­cze­śnie nie być zwo­len­ni­kiem ide­olo­gii nie­przy­sta­ją­cych do osią­ga­nych docho­dów (w przy­padku M. wyno­szą one, jak obli­czam, około czte­rech fun­tów tygo­dniowo). Jedyny spór, w jaki wda­łem się z pań­stwem M., doty­czył kwe­stii zwra­ca­nia się do mnie per „towa­rzy­szu”. Pani M., jak to zwy­kle bywa, nie orien­tuje się zbyt­nio w poli­tyce, jed­nak – tak jak każda dobra żona – przy­jęła poglądy męża za swoje; wyma­wia zwrot „towa­rzy­szu” z wyraź­nym skrę­po­wa­niem. Ude­rzyła mnie duża róż­nica w zwy­cza­jach, nawet na tak dale­kiej pół­nocy. Pani M. była wyraź­nie zasko­czona (i patrzyła tro­chę krzywo), gdy wsta­wa­łem z krze­sła ile­kroć wcho­dziła do pokoju, pro­po­no­wa­łem jej też pomoc w zmy­wa­niu, i tak dalej. – Tutejsi pano­wie zazwy­czaj ocze­kują, że koło nich się będzie ska­kać – stwier­dziła.

M. umó­wił mnie na spo­tka­nie z Joe Ken­na­nem, elek­try­kiem, który zaj­muje ważne sta­no­wi­sko w ruchu socja­li­stycz­nym. Mieszka on rów­nież w porząd­nym domku wybu­do­wa­nym z miej­skich fun­du­szy (w osie­dlu Beech Hill), ma jed­nak w sobie znacz­nie wię­cej cech robot­nika. Jest bar­dzo krępy, mocno zbu­do­wany, o zawsze łagod­nych manie­rach, do tego bar­dzo gościnny i zawsze chętny do pomocy. Jego star­sze dziecko leżało chore w gór­nej sypialni (lekarz podej­rze­wał szkar­la­tynę), młod­sze bawiło się na pod­ło­dze żoł­nie­rzy­kami i minia­tu­rową armatką. Ken­nan uśmiech­nął się: – I widzi pan? A ja mam być pacy­fi­stą – rzekł. – Meade wysłał mnie do biura NUWM⁶ z listem do sekre­ta­rza, w któ­rym popro­sił go o zna­le­zie­nie dla mnie kwa­tery w Wigan. Ich biuro mie­ści się w obrzy­dli­wej cia­snej norze, ale dla ludzi pozba­wio­nych pracy jest ist­nym darem Bożym, ponie­waż wewnątrz jest cie­pło, są gazety itd. Sekre­tarz, Paddy Grady, jest bez­ro­bot­nym gór­ni­kiem. Wysoki i szczu­pły, lat około trzy­dzie­stu pię­ciu, inte­li­gentny, dobrze poin­for­mo­wany i bar­dzo uczynny. Jest kawa­le­rem z pobo­rami sie­dem­na­stu szy­lin­gów tygo­dniowo; poza tym lata nie­do­ży­wie­nia i bez­czyn­no­ści fatal­nie wpły­nęły na jego stan fizyczny – stra­cił nie­mal wszyst­kie przed­nie zęby. Wszy­scy pra­cow­nicy NUWM byli do mnie bar­dzo przy­chyl­nie nasta­wieni i chęt­nie udzie­lali mi wszel­kich infor­ma­cji, gdy tylko dowie­dzieli się, że jestem pisa­rzem i zbie­ram mate­riały doty­czące warun­ków życia klasy robot­ni­czej. Nie zdo­ła­łem ich jed­nak nakło­nić do tego, aby trak­to­wali mnie jak rów­nego sobie. Tytu­ło­wali mnie albo „sir”, albo zwra­cali się per: „towa­rzy­szu”.

15.02.1936. Wyru­szy­łem razem ze zbie­ra­czami skła­dek NUWM, doko­nu­ją­cymi swego regu­lar­nego obchodu, pra­gnąc zdo­być infor­ma­cje o warun­kach miesz­ka­nio­wych, zwłasz­cza tych jakie panują w kry­tych wozach, słu­żą­cych wielu ludziom jako stałe lokum. Zro­bi­łem notatki. Ude­rzył mnie głów­nie wyraz przy­gnę­bie­nia wyzie­ra­jący z twa­rzy nie­któ­rych kobiet, zwłasz­cza tych miesz­ka­ją­cych w bar­dziej zatło­czo­nych wozach. Twarz jed­nej z nich koja­rzyła mi się wręcz z wid­mem śmierci, wyzie­rało z niej bowiem nie­skoń­czone cier­pie­nie i upodle­nie. Pomy­śla­łem, że będąc na miej­scu tej kobiety czuł­bym się jak oble­piony gów­nem. Jed­no­cze­śnie jed­nak odnio­słem wra­że­nie, że wszy­scy ci ludzie trak­tują swoje warunki życiowe jako coś zgoła natu­ral­nego. Nie­ustan­nie prze­cież obie­cuje się im miesz­ka­nia, lecz bez żad­nych kon­kret­nych efek­tów, toteż od dawna przyj­mują za pew­nik, iż dom nada­jący się do zamiesz­ka­nia to rzecz abso­lut­nie nie­moż­liwa do zdo­by­cia.

Mija­jąc ohydną boczną uliczkę, dostrze­głem kobietę, dość młodą, ale bar­dzo bladą, o (jak zwy­kle w tych oko­li­cach) wymi­ze­ro­wa­nej, nazna­czo­nej zmę­cze­niem twa­rzy. Kobieta klę­czała w rynsz­toku opo­dal domku i prze­py­chała kij­kiem oło­wianą rurę ście­kową. Pomy­śla­łem wtedy, że to strasz­liwy los, klę­czeć tak na tyl­nej uliczce w Wigan, do tego w prze­ni­kli­wym zim­nie, i wpy­chać kij w zatkany ściek. Wtedy ona unio­sła głowę i spoj­rzała na mnie; w jej oczach dostrze­głem bez­brzeżną roz­pacz; przy­szło mi do głowy, że kobieta myśli to samo, co ja. Zmiana kwa­tery, ponie­waż Pani H zacho­ro­wała na jakąś tajem­ni­czą przy­pa­dłość i wysłano ją do szpi­tala. Wyszu­kano dla mnie lokum przy Dar­ling­ton Rd, nad skle­pi­kiem z fla­kami; wła­ści­ciele przyj­mują cza­so­wych loka­to­rów. On jest byłym gór­ni­kiem (ma pięć­dzie­siąt osiem lat), a jego chora na serce żona stale leży na sofie usta­wio­nej w kuchni. Atmos­fera mniej wię­cej taka, jak u pań­stwa H., z tym że dom wyraź­nie bar­dziej zanie­dbany i mocno tu cuch­nie. Kilku innych loka­to­rów. Star­szy wie­kiem były gór­nik, w wieku około sie­dem­dzie­siąt pięć lat, pobiera eme­ry­turę oraz dodat­kowo pół korony tygo­dniowo z para­fii (w sumie dwa­na­ście szy­lin­gów, sześć pen­sów). Inny, podobno z tych „lep­szych”, który „zszedł na psy”, mniej lub bar­dziej obłoż­nie chory. Były gór­nik, Irland­czyk, któ­remu bark oraz kilka żeber zmiaż­dżył parę lat temu spa­da­jący ze stropu odłam skalny, i który utrzy­muje się teraz z renty inwa­lidz­kiej w wyso­ko­ści ok. dwu­dzie­stu pię­ciu szy­lin­gów tygo­dniowo, wyraź­nie prze­wyż­sza pozo­sta­łych pod każ­dym wzglę­dem; był nie­gdyś urzęd­ni­kiem, jed­nak „zje­chał na dół”, a ponie­waż był wielki i silny, to i w kopalni mógł zaro­bić wię­cej (było to przed wojną). Było rów­nież kilku agen­tów pra­so­wych zbie­ra­ją­cych zamó­wie­nia na pre­nu­me­ratę cza­so­pism. Dwóch z „Johna Bulla”⁷, obaj wyraź­nie już sfa­ty­go­wani, jeden około czter­dziestki, drugi mniej wię­cej pięć­dzie­siąt pięć lat, trzeci cał­kiem młody, pra­co­wał przez cztery lata w fabryce gumy w Kal­ku­cie. Jakoś nie mogę go roz­gryźć. Roz­ma­wia­jąc z innymi oso­bami przy­biera akcent z Lan­ca­shire, gdy jed­nak zwraca się do mnie, powraca do swo­jej nor­mal­nej „popraw­nej” wymowy. Cała rodzina For­re­stów (wyjąw­szy wspo­mniane mał­żeń­stwo) składa się z upa­sio­nego syna, który gdzieś pra­cuje i mieszka opo­dal, jego żony Mag­gie, tkwią­cej za kon­tu­arem nie­mal przez cały dzień, ich dwojga dzieci, oraz Annie, narze­czo­nej dru­giego syna, który prze­bywa w Lon­dy­nie. Jest rów­nież druga córka prze­bywająca w Kana­dzie (pani F. mówi: „w Kana­do­wie”). Mag­gie i Annie wyko­nują prak­tycz­nie bio­rąc całą robotę w domu i w skle­pie. Annie jest bar­dzo szczu­pła, prze­pra­co­wana (ma rów­nież zaję­cie w pra­cowni kra­wiec­kiej) i najwyraź­niej nie­szczę­śliwa. Wyczu­wam, że mał­żeń­stwo Annie z synem pań­stwa F. wcale nie jest takie pewne, ale pani F. trak­tuje dziew­czynę jak członka rodziny i ją tyra­ni­zuje. Liczba pomiesz­czeń w domu, wyjąw­szy sklep, wynosi pięć lub sześć, do tego łazienka połą­czona z WC. Sypia w nich ogó­łem dzie­więć osób. W moim pokoju oprócz mnie jesz­cze trzy osoby.

Jestem zbul­wer­so­wany mar­no­wa­niem jedze­nia przez tutej­szą klasę robot­ni­czą oraz jej zaska­ku­jącą igno­ran­cją doty­czącą tej kwe­stii – pod tym wzglę­dem jest tu chyba jesz­cze gorzej niż na połu­dniu. Pew­nego ranka, gdy pra­łem swoje rze­czy w komórce przy kuchni u H., spo­rzą­dzi­łem taki oto spis wyrzu­co­nej na śmiet­nik żyw­no­ści: kawał boczku ważący około dwa i pół kilo­grama. Około kilo­grama pręgi woło­wej. Około trzech czwar­tych kilo­grama wątroby (wszystko surowe). Resztki z mon­stru­al­nej zapie­kanki z mię­sem. (Pani H., przy­go­to­wuje tę potrawę w ema­lio­wa­nej _mied­nicy_, jakiej używa się do prze­pie­rek. To samo doty­czy jej pud­din­gów.) Pół­mi­sek z pięt­na­stoma albo dwu­dzie­stoma jaj­kami. Mnó­stwo małych cia­ste­czek. Pła­ski pla­cek z owo­cami oraz pla­cek „cake-a-pie” (cia­sto z rodzyn­kami). Resztki sta­rych ciast. Sześć dużych głó­wek kapu­sty i dwa­na­ście mniej­szych. (Widzia­łem poprzed­niego wie­czoru, jak pani H. je goto­wała). Roz­ma­ite resztki masła i pomi­do­rów, otwarte puszki ze skon­den­so­wa­nym mle­kiem, i tak dalej. W pie­cyku kuchen­nym pod­grze­wano jesz­cze wię­cej jedze­nia. Wszystko oprócz chleba stało zawsze niczym nie nakryte, a półki lepiły się od brudu. Spo­żywa się tu nie­mal wyłącz­nie chleb oraz kroch­mal pod róż­nymi posta­ciami. Oto typowy zestaw posił­ków dzien­nych u pań­stwa H. Śnia­da­nie (ok. 8.00): dwa jajka sma­żone i bekon, chleb (bez masła) i her­bata. Obiad (ok. 12.30): wiel­gachny talerz duszo­nej woło­winy, klu­ski i goto­wane kar­to­fle (wszystko odpo­wiada około trzem por­cjom poda­wa­nym u Lyonsa⁸) oraz ogromne por­cje pud­dingu ryżo­wego lub łojo­wego. Pod­wie­czo­rek (około 17.00): pół­mi­sek zim­nego mięsa, chleb z masłem, słod­kie cia­sto i her­bata. Kola­cja (około 23.00): ryba z fryt­kami, chleb z masłem i her­bata.

16.02.1936. Wiel­kie poru­sze­nie, ponie­waż pewna para, która miesz­kała tutaj przez mie­siąc, gdzieś około Bożego Naro­dze­nia została zatrzy­mana przez poli­cję (w Pre­ston) pod zarzu­tem fał­szo­wa­nia monet; poli­cja utrzy­muje, że pro­du­ko­wali je także pod­czas pobytu w tym domu. Przy­był inspek­tor poli­cji i wypy­ty­wał przez około pół godziny. Pani F. opo­wia­dała póź­niej, że gdy wraz z mężem prze­by­wali na zewnątrz, poli­cjanci węszyli w pokoju i zna­leźli kostkę cze­goś, co przy­po­mi­nało luciwo oraz kilka małych naczy­nek wyglą­da­ją­cych jak kie­liszki do jajek na miękko, tyle tylko że więk­szych roz­mia­rów. Pani F. zgo­dziła się natych­miast z wszyst­kimi suge­stiami inspek­tora, a gdy była na górze, sam rów­nież pod­su­ną­łem jej dwie, z któ­rymi także się zgo­dziła. Widzia­łem wyraź­nie, że gdy usły­szała, że zatrzy­mani nie są mał­żeń­stwem, natych­miast uznała, że są winni. Gdy inspek­tor spo­rzą­dził jej oświad­cze­nie, oka­zało się, że nie umie czy­tać i pisać (potra­fiła tylko się pod­pi­sać), choć jej mąż w jakimś stop­niu posiadł tę pierw­szą umie­jęt­ność.

Łóżko jed­nego z agen­tów zaklesz­czyło się pro­sto­pa­dle do mojego. Nie mogę w związku z tym wypro­sto­wać nóg, ponie­waż przy każ­dej pró­bie natych­miast sto­pami doty­kam faceta w pasie. Chyba od dawna nie spa­łem w lnia­nej pościeli. Pościel z dia­go­nalu nawet u pań­stwa M. Od czasu mojego wyjazdu z Lon­dynu byłem w wielu domach, ale tylko u nich nie śmier­działo.

17.02.1936. Ci agenci pra­sowi to praw­dziwi nie­szczę­śnicy. Wyko­nują tak żało­sne i bez­na­dziejne zaję­cie. Myślę, że „John Bull” oszu­kuje takich, któ­rzy wypru­wają sobie przez jakiś czas żyły w tej robo­cie i wypra­co­wują sobie – na pewien czas – mniej lub bar­dziej uczciwy geszef­cik, potem ich zwal­nia, anga­żuje nowych, i znów wszystko od początku. Oce­niam, że każdy z tych bie­da­ków zara­bia dwa, może trzy funty tygo­dniowo. Obaj mają rodziny, a jeden jest nawet dziad­kiem. Tak u nich cienko, że nie stać ich na pełne utrzy­ma­nie; płacą tylko coś tam za pokoje i mają wła­sną nędzną szafkę w kuchni, w któ­rej trzy­mają jedze­nie; wyj­mują stam­tąd chleb, kostki mar­ga­ryny, i tak dalej, a potem, uni­ka­jąc spoj­rzeń pozo­sta­łych loka­to­rów, sami przy­rzą­dzają sobie posiłki. Codzien­nie muszą odwie­dzić bar­dzo wiele domów, muszą pukać do każ­dych drzwi i zebrać wyzna­czoną, mini­malną liczbę zamó­wień. Obec­nie przy­go­to­wują jakiś szwin­del dla „Johna Bulla” w stylu: każdy, kto wyśle dwa szy­lingi w znacz­kach pocz­to­wych oraz dwa­dzie­ścia cztery wycięte kupony otrzyma „bez­płat­nie” kom­plet her­ba­ciany. Gdy tylko zje­dzą posi­łek, zaczy­nają wypeł­niać blan­kiety zamó­wień na następny dzień: nie­ba­wem star­szy z nich zasy­pia na krze­śle i zaczyna gło­śno chra­pać.

Skąd­inąd zaska­kuje mnie ich zna­jo­mość warun­ków życia robot­ni­ków. Znają od pod­szewki sprawy miesz­ka­niowe, czyn­sze, podatki loka­lowe, sytu­ację w branży itd. we wszyst­kich mia­stach na pół­nocy Anglii.

24.02.1936. Wczo­raj zje­cha­łem do kopalni Crip­pena z Jer­rym Ken­na­nem⁹, innym przy­ja­cie­lem-elek­try­kiem tego ostat­niego oraz dwoma małymi syn­kami Jerry’ego; na dole opro­wa­dzało nas dwóch elek­try­ków oraz tech­nik, nale­żą­cych do załogi. Głę­bo­kość szybu wyno­siła trzy­sta metrów. Zje­cha­li­śmy o 10.30 i powró­ci­li­śmy o 13.30, prze­byw­szy pod zie­mią, jak obli­czył ów tech­nik, około trzy i pół kilo­me­tra.

Gdy winda zjeż­dża w dół, czuje się, jak to wtedy zwy­kle bywa, krót­ko­trwały skurcz w brzu­chu, a zaraz potem oso­bliwy ucisk w uszach. W poło­wie trasy winda roz­wija ogromną szyb­kość (w nie­któ­rych głęb­szych kopal­niach nawet prze­kra­cza podobno dzie­sięć kilo­me­trów na godzinę), potem zwal­nia tak gwał­tow­nie, że czło­wiek dałby głowę, aby znów ruszyła w górę. Klatka windy jest maleńka – ma około dwa i pół metra dłu­go­ści, metr sze­ro­ko­ści i pra­wie dwa metry wyso­ko­ści. Mie­ści się w niej podobno dzie­sięć osób albo (jak obli­czam) około pół­to­rej tony węgla. Nas było tylko sze­ściu (oraz dwóch chłop­ców), ale z tru­dem zmie­ści­li­śmy się do środka; ważne jest, żeby od razu po wej­ściu sta­nąć twa­rzą w kie­runku wyj­ścia na dole.

Było tam jaśniej niż się spo­dzie­wa­łem, ponie­waż oprócz lamp, które mie­li­śmy ze sobą, świe­ciły także lampy elek­tryczne umiesz­czone w głów­nych chod­ni­kach. Zasko­czyło mnie jed­nak co innego; coś, co uzna­łem za naj­waż­niej­szą cechę tych pod­ziemi, mia­no­wi­cie nie­wy­so­kie stropy. Wcze­śniej wyobra­ża­łem sobie mgli­ście, że będę prze­mie­rzał kory­ta­rze przy­po­mi­na­jące tunele metra, fak­tycz­nie jed­nak jedy­nie w nie­wielu miej­scach mogłem się wypro­sto­wać. Wyso­kość stropu wyno­siła prze­waż­nie sto dwa­dzie­ścia cen­ty­me­trów albo sto pięć­dzie­siąt cen­ty­me­trów, nie­kiedy jed­nak ów strop się obni­żał, zaś co pewien czas trzeba było pochy­lać się jesz­cze niżej, żeby przejść pod dźwi­ga­rem więk­szym od innych. Tam gdzie ściany chod­nika były pro­ste i gład­kie do złu­dze­nia przy­po­mi­nały łup­kowe zbo­cza w Der­by­shire. Mniej wię­cej co metr widzia­łem pod­pory, nie­mal wszyst­kie drew­niane. Cio­sają je z nie­wiel­kich modrzewi odpo­wied­nio cię­tych (bio­rąc pod uwagę liczbę tych sto­ja­ków, zro­zu­mia­łem, dla­czego w szkół­kach drzew nie­mal zawsze sadzą modrze­wie); leżą po pro­stu na wierz­choł­kach pio­no­wych sto­ja­ków, które z kolei zostały usta­wione na kloc­kach drewna i nie są w żaden dodat­kowy spo­sób przy­mo­co­wane do ścian. Te dolne pod­pórki stop­niowo zapa­dają się w pod­łoże, innymi słowy, jak mawiają gór­nicy, „pod­łoga rośnie”, jed­nak naci­ska­jący od góry strop utrzy­muje całą kon­struk­cję w rów­no­wa­dze. Widok powy­gi­na­nych sta­lo­wych dźwi­ga­rów, któ­rymi tu i ówdzie zastą­piono drew­niane pod­pory una­ocz­nia ogrom masy stropu. Pod nogami zalega gruba war­stwa węglo­wego pyłu, znaj­duje się tam rów­nież tor o roz­sta­wie szyn około sie­dem­dzie­siąt pięć cen­ty­me­trów, któ­rymi prze­ta­czane są wózki z urob­kiem. Na pochy­ło­ściach gór­nicy śli­zgają się po tych torach, ponie­waż wklę­śnię­cia na pode­szwach ich sabo­tów odpo­wia­dają mniej wię­cej pro­fi­lowi szyn.

Po przej­ściu kil­ku­set metrów, zgi­na­jąc się w pół, a na nie­któ­rych odcin­kach posu­wa­jąc się na czwo­ra­kach, poczu­łem ostry ból w udach. Odczuwa się także bole­sny skurcz mię­śni karku, ponie­waż zgi­na­jąc tułów, czło­wiek musi nie­ustan­nie patrzeć w górę, żeby nie ude­rzyć głową w dźwi­gar – jed­nakże ból w udach jest naj­gor­szy. Gdy zbli­ża­li­śmy się do przodka, chod­nik oczy­wi­ście się obni­żał. W pew­nym miej­scu nawet musie­li­śmy się czoł­gać pro­wi­zo­rycz­nym tune­lem, przy­po­mi­na­ją­cym powięk­szoną szczu­rzą norę, do tego nie­pod­stem­plo­wa­nym; gdzie indziej nocą obe­rwał się frag­ment stropu – wydaje mi się, że ważył co naj­mniej trzy–cztery tony¹⁰. Zablo­ko­wał całe świa­tło tunelu: pozo­sta­wił jedy­nie wąską szcze­linę pod samym stro­pem, poprzez którą musie­li­śmy się prze­czoł­gać, nie doty­ka­jąc przy tym ani kawałka drewna. Nie­ba­wem musia­łem przy­sta­nąć na chwilkę, żeby dać odpo­czy­nek kola­nom, które zaczęły się pode mną ugi­nać; potem, po prze­by­ciu jesz­cze kil­ku­set metrów, dotar­li­śmy do pierw­szego przodku. Było to nie­wiel­kie sta­no­wi­sko z maszyną obsłu­gi­waną przez dwóch gór­ni­ków i przy­po­mi­na­jącą powięk­szony elek­tryczny świ­der uży­wany przy napra­wie nawierzchni ulic¹¹. Opo­dal stała prąd­nica (czy też jak taka maszyna się nazywa), dostar­cza­jąca ener­gii za pośred­nic­twem prze­wo­dów pierw­szej maszy­nie oraz innym; były także sto­sun­kowo nie­wiel­kie świ­dry (każdy waży jed­nak dwa­dzie­ścia pięć i trzeba je prze­no­sić na ramio­nach), słu­żące do boro­wa­nia otwo­rów strza­ło­wych; rów­nież wiązki narzę­dzi gór­ni­czych powią­za­nych dru­tem jak wiązki klu­czy, co jest zwy­kłą prak­tyką, ponie­waż gór­nicy oba­wiają się je utra­cić.

Po przej­ściu jesz­cze kil­ku­set metrów, zna­leź­li­śmy się przy jed­nym z głów­nych przod­ków. Aku­rat nikt tam nie pra­co­wał, ale kory­ta­rzem podą­żała wła­śnie zmiana gór­ni­ków, mająca roz­po­cząć wydo­by­wa­nie węgla około dwie­ście pięć­dzie­siąt metrów dalej. Stała tu jedna z więk­szych maszyn obsłu­gi­wana przez pię­cio­oso­bową załogę. Maszyna jest wypo­sa­żona w obra­ca­jące się koło, na któ­rym osa­dzone są pod róż­nym kątem około kil­ku­na­sto­cen­ty­me­trowe zęby; urzą­dze­nie to jest wła­ści­wie powięk­szoną do ogrom­nych roz­mia­rów piłą tar­czową o osa­dzo­nych znacz­nie rza­dziej zębach i obra­ca­jącą się poziomo, nie zaś pio­nowo. Załoga usta­wia odpo­wied­nio maszynę, któ­rej przedni ele­ment można odchy­lić i nasta­wić w dowolne poło­że­nie; następ­nie jeden z gór­ni­ków przy­ci­ska zębate koło do ściany węgla. Dwóch innych gór­ni­ków, zwa­nych _scu­fters_, czyli łado­wa­cze, prze­rzuca łopa­tami uro­bek na gumowy trans­por­ter, który prze­nosi go przez tunel do nie­cek ocze­ku­ją­cych w głów­nym chod­niku, skąd kolejka parowa prze­wozi go do windy. Wcze­śniej nie zda­wa­łem sobie sprawy z tego, że obsługa piły węglo­wej pra­cuje w miej­scu wyso­kim na nie­spełna metr. Czoł­ga­jąc się tam­tędy w kie­runku przodku, mogli­śmy co naj­wy­żej posu­wać się na klęcz­kach, a na nie­któ­rych odcin­kach trzeba było nawet się przy tym pochy­lać: zatrud­nieni tu gór­nicy muszą, jak przy­pusz­czam, wyko­ny­wać więk­szość pracy leżąc na brzu­chach. Było tam gorąco jak w pie­kle – chyba około trzy­dzie­stu ośmiu stopni Cel­sju­sza. Tym­cza­sem obsługa piły żło­biła węglową ścianę, wyci­na­jąc w niej pół­ko­li­sty rów; gór­nicy co pewien czas pod­cią­gali maszynę do przodu i w miarę postępu umac­niali ją pod­po­rami. Zbul­wer­so­wał mnie fakt, że to gigan­tyczne urzą­dze­nie oczy­wi­ście pła­skie, ale dłu­go­ści pół­tora metra i ważące kil­ka­na­ście ton, i nie wypo­sa­żone w koła, tylko w płozy – dało się pod­cią­gnąć do sta­no­wi­ska pracy przez te pół­torakilometrowej dłu­go­ści chod­niki. Nawet bowiem prze­su­wa­nie tej sta­lo­wej masy do przodu, wzdłuż pokładu węgla, musi być strasz­li­wym zno­jem, ponie­waż czyn­ność tę obsługa wyko­nuje wła­ści­wie w pozy­cji leżą­cej. Opo­dal dostrze­gli­śmy kilka myszy, któ­rych na dole jest podobno mnó­stwo. Usły­sza­łem, że naj­wię­cej ich żyje w kopal­niach, w któ­rych pra­co­wały albo na­dal pra­cują konie. Naj­bar­dziej zasta­na­wia mnie to, w jaki spo­sób myszy tam się dostają. Praw­do­po­dob­nie ukryte w klatce windy, spa­dają w dół szybu i nie czy­nią sobie krzywdy, ponie­waż, jak to mówią, mysz (mająca dużą powierzch­nię ciała w sto­sunku do wagi) może spaść z dowol­nej wyso­ko­ści i mimo to prze­żyć.

Pod­czas drogi powrot­nej tak bar­dzo się zmę­czy­łem, że pra­wie w ogóle nie mogłem kon­ty­nu­ować mar­szu, a pod koniec trasy musia­łem co pięć­dzie­siąt metrów zatrzy­my­wać się i odpo­czy­wać. Stale pona­wiany wysi­łek zwią­zany z koniecz­no­ścią pochy­la­nia się pod każ­dym dźwi­ga­rem, a potem pro­sto­wa­nia karku i ple­ców był strasz­liwy, zaś ulga jaką czło­wiek odczuwa gdy może się wypro­sto­wać – zwy­kle dzięki pod­wyż­sze­niu w stro­pie – jest prze­ogromna. Nie­kiedy, gdy przy­klę­ki­wa­łem, kolana naj­zwy­czaj­niej w świe­cie odma­wiały mi posłu­szeń­stwa i nie chciały mnie pod­no­sić. Sytu­ację pogar­szało to, że na naj­niż­szych odcin­kach strop zwy­kle bie­gnie uko­śnie, toteż oprócz tego, że trzeba posu­wać się w pozy­cji pochy­lo­nej, trzeba to także robić mniej lub bar­dziej bokiem. Wszyst­kich nas bolało całe ciało, co nie doty­czyło tylko naszego prze­wod­nika-inży­niera, który przy­wykł już do kopal­nia­nych warun­ków, oraz dwóch małych chłop­ców, któ­rzy nie musieli się pochy­lać; ja nato­miast, ponie­waż byłem naj­wyż­szy, cier­pia­łem naj­do­tkli­wiej. Cie­kawe, czy w ogóle są gór­nicy dorów­nu­jący mi wzro­stem, a jeśli tak, to czy cecha ta nie przy­spa­rza im cier­pień fizycz­nych? Kilku gór­ni­ków, któ­rych spo­tka­li­śmy pod zie­mią, poru­szało się niezwy­kle szybko i zręcz­nie, bie­gnąc mię­dzy sto­ja­kami na czwo­ra­kach jak psy.

Gdy wresz­cie powró­ci­li­śmy na powierzch­nię, z grub­sza obmy­li­śmy się z pyłu węglo­wego i napi­li­śmy się piwa, po czym powró­ci­łem do kwa­tery, zja­dłem obiad, a następ­nie bar­dzo długo moczy­łem się w gorą­cej kąpieli. Zasko­czyła mnie ogromna ilość brudu oraz to, jak trudno się było go pozbyć. Brud dotarł do każ­dego zaka­marka mojego ciała, pomimo to że na dole mia­łem na sobie kom­bi­ne­zon ochronny, a pod spodem ubra­nie. Oczy­wi­ście bar­dzo nie­wielu gór­ni­ków ma w domach łazienki – prze­waż­nie przed kuchen­nym pale­ni­skiem stoi tylko cebrzyk z wodą. Myślę, że jeśli nie dys­po­nują odpo­wied­nią wanną, to utrzy­ma­nie czy­sto­ści jest w ich warun­kach nie­moż­liwe.

W pomiesz­cze­niu, w któ­rym się prze­bie­ra­li­śmy, stało kil­ka­na­ście kla­tek z kanar­kami. Prze­pisy gór­ni­cze naka­zują hodo­wa­nie tych pta­ków, ponie­waż używa się ich do spraw­dza­nia, czy aby nie zagraża pod­ziemny wybuch. Kanarki wysy­łane są windą na dół, a jeśli wra­cają żywe, ozna­cza to, że powie­trze jest wolne od metanu.

Lampy Davy’ego świecą cał­kiem jasno. Na wierz­chołku lampy znaj­duje się wlot powie­trza, ale dopływ jego stru­mie­nia do pło­myka hamuje siatka z gęstego drutu. Pło­mień nie prze­cho­dzi przez otworki poni­żej pew­nej okre­ślo­nej śred­nicy. Rolą siatki jest zatem pod­trzy­my­wa­nie go, ale jed­no­cze­śnie zapo­bie­ga­nie, żeby nie prze­do­stał się na zewnątrz i nie wywo­łał wybu­chu nie­bez­piecz­nych gazów kopal­nia­nych. Wypeł­nione lampy płoną przez osiem–dwa­na­ście godzin i są szczel­nie zamknięte, tak więc jeśli na dole któ­raś zga­śnie, nie można jej na nowo zapa­lić. Przed zjaz­dem na dół gór­nicy są pod­da­wani rewi­zji w poszu­ki­wa­niu zapa­łek¹².

16.03.1936. Poprzed­niego wie­czoru posze­dłem wysłu­chać Mosleya¹³ w Public Hall, który z wyglądu i kon­struk­cji przy­po­mina teatr. Sala była pra­wie pełna – jak oce­niam, przy­szło około sie­dem­set osób. Służbę porząd­kową peł­niło około stu „Czar­nych koszul”; poza kil­koma, wszy­scy raczej mizerni; dziew­częta sprze­da­jące „Action”¹⁴ itd. Mosley prze­ma­wiał przez pół­to­rej godziny i ku mojej kon­ster­na­cji zdo­łał zdo­być sobie nie­mal całą publicz­ność. Począt­kowo co prawda go wygwiz­dano, ale na zakoń­cze­nie dostał grom­kie brawa. Kilka osób, które pró­bo­wały na początku prze­ry­wać mu pyta­niami, wyrzu­cono z sali, a wobec pew­nego męż­czy­zny – wyda­wało mi się, że chciał jedy­nie uzy­skać odpo­wiedź na zadane pyta­nie – nie­po­trzeb­nie zasto­so­wano prze­moc; kilku „czar­no­ko­szu­low­ców” rzu­ciło się na niego, nie żału­jąc mu cio­sów, a prze­cież gość sie­dział spo­koj­nie i wcale się nie awan­tu­ro­wał. M. to bar­dzo dobry mówca. Żon­glo­wał swo­imi okle­pa­nymi fra­ze­sami – impe­rium wol­nego han­dlu, precz z Żydami i cudzo­ziem­cami, wyż­sze płace i krót­sze godziny pracy dla wszyst­kich – i tak dalej, i tak dalej. Począt­kowo gwiż­dżąca i tupiąca (głów­nie) robot­ni­cza publicz­ność dała mu się łatwo sko­ło­wać, ponie­waż mówił niby to z socja­li­stycz­nych pozy­cji, potę­pia­jąc kolejne rządy za zdradę inte­re­sów klasy robot­ni­czej. Winą za wszystko obar­czył tajem­ni­cze mię­dzy­na­ro­dowe kliki żydow­skie, które podobno finan­sują mię­dzy innymi naszą Labour Party oraz Sowie­tów. Komen­tarz M. doty­czący sytu­acji mię­dzy­na­ro­dowej: „Wcze­śniej wal­czy­li­śmy z Niem­cami uczest­ni­cząc w spo­rze bry­tyj­skim – obec­nie nie będziemy tego robić w spo­rze żydow­skim” spo­tkał się z żywym aplau­zem. Potem jak zwy­kle zada­wano pyta­nia; zbul­wer­so­wało mnie to, jak łatwo można oma­mić nie­wy­kształ­co­nych słu­cha­czy jeśli wcze­śniej przy­go­to­wało się zestaw cię­tych i zręcz­nych ripost, słu­żą­cych potem do nie­udzie­la­nia odpo­wie­dzi na nie­wy­godne pyta­nia, np. M. wychwa­lał Wło­chy i Niemcy, jed­nak zapy­tany o obozy kon­cen­tra­cyjne itd., powta­rzał: „Nie naśla­du­jemy cudzo­ziem­skich wzo­rów, a to, co się dzieje w Niem­czech, nie musi dziać się u nas”. Na pyta­nie: „Skąd pan wie, że z pań­skich wła­snych pie­nię­dzy nie finan­suje się taniej cudzo­ziem­skiej siły robo­czej?” (M. potę­pił żydow­skich finan­si­stów, któ­rzy według jego słów upra­wiają ów pro­ce­der), odparł: „Wszyst­kie fun­du­sze zain­we­sto­wa­łem w Anglię”; jak przy­pusz­czam, zale­d­wie tylko garść słu­cha­czy zda­wała sobie sprawę z tego, że to puste słowa.

Na początku M. ostrzegł, że każdy kto zosta­nie usu­nięty z sali będzie pocią­gnięty do odpo­wie­dzial­no­ści na mocy prze­pi­sów o zgro­ma­dze­niach publicz­nych. Nie jestem pewien, czy to się prak­ty­kuje, ale zapewne teo­re­tycz­nie jest to moż­liwe. W związku z tym fakt, że _wewnątrz gma­chu_ nie ma poli­cjan­tów na służ­bie, ma ogromne zna­cze­nie. Każdy, kto zakłóca prze­bieg zgro­ma­dze­nia może być usu­nięty prze­mocą, a na dobitkę aresz­to­wany; oczy­wi­ście to porząd­kowi, a w rezul­ta­cie sam Mosley, decy­dują o tym, co jest, a co nie jest zakłó­ce­niem. W rezul­ta­cie można zdrowo obe­rwać w zęby, a dodat­kowo zapła­cić grzywnę za zada­nie pyta­nia, na które M. nie potra­fił odpo­wie­dzieć.

Po zakoń­cze­niu wiecu na zewnątrz budynku zebrał się spory tłum, ponie­waż wiele osób było obu­rzo­nych z powodu usu­nię­cia z sali kilku słu­cha­czy. Sto­jąc w tym tłu­mie, długo ocze­ki­wa­łem na to, co nastąpi, ale ani M., ani jego par­tyjni towa­rzy­sze się nie poja­wili. Po jakimś cza­sie poli­cji udało się roz­pro­szyć ludzi: zna­la­złem się z przodu, a wtedy poli­cjant naka­zał mi odda­lić się, lecz uczy­nił to cał­kiem uprzej­mie. Prze­sze­dłem do tyłu i znów ocze­ki­wa­łem, ale ponie­waż M. się nie poja­wiał, uzna­łem, że czmych­nął tyl­nymi drzwiami, tak więc zre­zy­gno­wa­łem i powró­ci­łem na kwa­terę. Rano w redak­cji „Chro­nicle” dowie­dzia­łem się jed­nak, że tro­chę rzu­cano kamie­niami, i że dwóch męż­czyzn zostało aresz­to­wa­nych, lecz póź­niej zwol­niono ich za kau­cją.

G.¹⁵ poczy­na­jąc od dzi­siej­szego ranka pra­cuje na poranną zmianę. Wstaje o 3.45, a w pracy (czyli na przodku) musi być o 6.00. Wraca do domu około 14.30. Jego żona nie budzi się, żeby mu zro­bić śnia­da­nie, zresztą on sam powiada, że prak­ty­kują ów zwy­czaj tylko nie­liczne żony gór­ni­ków. Powie­dział mi rów­nież, że są gór­nicy, któ­rzy jeśli w dro­dze do pracy zoba­czą kobietę, zawra­cają tego dnia do domu. Jest to bowiem uwa­żane za zły omen. Jak rozu­miem, powyż­sze odnosi się wyłącz­nie do poran­nej zmiany.