Dywersja i sabotaż kobiet (Dysk) kG ak - ebook

Wstęp

KOBIETY-ŻOŁNIERZE walczące w sabotażu i dywersji w ramach Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej po zakończeniu II wojny światowej przez wiele lat nie mogły doczekać się opracowania historii ich walki i działalności konspiracyjnej. Z jednej strony komunistyczna rzeczywistość w PRL, a z drugiej emigracja wielu z nich, w tym zmarłej w Londynie w 1958 r. Wandy Gertz uniemożliwiała i utrudniała podjęcie takich badań. taka możliwość pojawiła się dopiero w II połowie lat 60-tych, kiedy środowisko byłych kobiet-żołnierzy Wojskowej Służby Kobiet, w tym DySK-u skupionych w Warszawie wokół gen. Marii Wittek rozpoczęło prace dokumentacyjne opisujące ich walkę w okresie II wojny światowej. Właśnie efektem tej działalności jest to na pewno wyjątkowe dwutomowe wydawnictwo źródłowe opracowane przez same uczestniczki walk. RELACJE były zbierane od kilkunastu kobiet-żołnierzy z DySK-u między jesienią 1969 r. i wiosną 1970 r. Były spisywane przez autorki, ale również notowane ze spotkań z udziałem kilku relacjonujących. Do nielicznych wykorzystano także te sporządzone jeszcze w okresie wojny. Uzupełniono je tekstami opisowymi, które przedstawiały niektóre fragmenty historii DySK-u. Publikacja zawiera relacje zarówno z okresu konspiracji, z Powstania Warszawskiego, jak i z pobytu w niewoli. Główny ciężar zredagowania relacji spoczął na barkach Ewy Płoskiej1, zaś pomagały jej również Maria Jankowska i Janina Stępińska. W tomie I poniżej znajdują się niepodpisany przez autora biogram Wandy Gertz, sama relacja złożona przez autorkę po wojnie Wandy Gertz, spisana z rękopisu, a przekazana redaktorkom publikacji w październiku 1969 r., następnie biogram Władysławy Macieszyny, relacja Marii Jankowskiej ps. Margerita z 12 grudnia 1969 r. z pracy w DySK-u oraz jej raport z wyjazdu na akcję przecięcia kabla na linii Łuków-Brześć w dniu 30 kwietnia 1944 r., relacja Anny Gajowniczek ps. Halszka oparta o pamiętnik okupacyjny z dnia 28 października 1969 r., relacje Janiny Stępińskiej ps. Janka, oddana dnia 25 lutego 1970 r., relacja o wysadzeniu toru w Jedlni pod Radomiem – wspólna relacja „Margerity” i „Janki” oddana dnia 27 października 1969 r., relacje Melanii Aniołowskiej ps. Mela oddane dnia 7 lutego 1970 r., relacje Ewy Płoskiej ps. Ewa, dotycząca prac związanych z realizacją akcji dywersyjnych w okolicach Warszawy i dotycząca struktury organizacyjnej DySK-u, relacja zbiorowa członków DySK-u zebrana dnia 25 listopada 1969 r. i 27 listopada 1969 r. dotycząca organizacji oddziału, a także teksty o charakterze historycznym to jest spis odznaczeń przyznanych w okresie konspiracji, zestawienie akcji DySK-u w czasie konspiracji, spis i działalność członkiń DySK-u, zestawienie – ilość osób znanych relacjonującym oraz wykazy członkiń oddziału.

W tomie II, który zostanie opublikowanym w następnej kolejności znajdują się następujące teksty: relacja Jadwigi Podrygałło z 26 października 1969 r. na temat Dysku i Zgrupowania „Kryska” wraz z uwagami Ewy Płoskiej, relacja Hanny Szarzyńskiej-Rewskiej z sekcji minerek „Moniki” z roku 1970 o przebiegu jej pracy konspiracyjnej, relacja Wandy Broniewskiej z 13 października 1969 r., notatki „Henryki” o Irenie Fedorowicz ps. Anda z 7 grudnia 1969 r., relacja Haliny Sejko-Degórskiej z 7 września 1970 r. z Powstania Warszawskiego, wspomnienia Jadwigi Podrygałło o Irenie Neumann z 8 listopada 1969 r., relacja Bożeny Wierzbickiej-Zagórskiej z 18 lutego 1970 r. o sanitariacie we wrześniu 1939 r. i DySK-u w 1943 r., relacja Heleny Konopackiej z 12 listopada 1969 r. o pracy w DySK-u i Wachlarzu, relacja Jadwigi Narożnej z 26 października 1969 r. o pracy w DySK-u, relacja Jadwigi Czarnockiej z 9 września 1969 r. w sprawie DySK-u, relacja Anny Borkiewicz-Celińskiej z marca 1970 r., relacja o skrzynce sabotażu, relacja Bolesławy Ferencowicz z 7 listopada 1969 r. z komórki więziennej, relacja Alicji Zacharewicz z 10 października 1969 r. o pracy w DySK-u, relacja pt. Spotkanie w lesie spisana w listopadzie 1943 r., a zredagowana i skrócona w 1970 r. oraz relacje Ewy Płoskiej. Wszystkie relacje przepisano na maszynie i oprawiono w dwóch tomach, w tekście umieszczając jednocześnie skromną ikonografię. opatrzono je w niektórych miejscach poprawkami redakcyjnymi najczęściej autorstwa Ewy Płoskiej. Było to więc dzieło gotowe do wydania już w roku 1970. trudno jednak powiedzieć dlaczego do jego edycji wówczas jak i później nie doszło. W 1973 r. opracowanie przeglądała szefowa Wojskowej Służby Kobiet gen. Maria Wittek, która pozostawiła nawet swoje luźne notatki z uwagami. Warto zwrócić uwagę, że przez kilkadziesiąt lat całość powyższego opracowania pozostawała praktycznie nieznana. Brak było jego kopii w zbiorach Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość oraz innych zbiorach publicznych. Nawet same żołnierki DySK w tym przede wszystkim Jadwiga Podrygałło nie wykorzystała tych relacji w sowim opracowaniu zawierającym przecież właśnie relacje. Egzemplarz, który został oddany do druku odnalazłem w zbiorach Fundacji Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956 prowadzonej przez Andrzeja K. Kunerta. trudno jednak powiedzieć kiedy dokładnie egzemplarz ten został do niej przekazany.

Relacje z tych tomów zostały jedynie w niewielkim fragmencie wykorzystane w artykule Anny Gajowniczek i prof. tomasza Strzembosza z 1979 r.2 Strzembosz opracował w nim historię utworzenia oddziału, jego organizację oraz działanie łączności, natomiast działalność oddziału opisała Gajowniczek.3 Z kolei w wydawnictwie źródłowym wspomnianej Jadwigi Podrygałło z 1996 r.4 autorka na kanwie historii całości oddziału przedstawiła w zasadzie jedynie swoje wspomnienia. Lukę wydawniczą dotyczącą DySK-u wypełniają na pewno ciekawe opracowania biograficzne, w tym przede wszystkim biografia samej Wandy Gertz autorstwa dr Anny Nowakowskiej5, biografia Zofii Franio pióra Katarzyny Wysoczyńskiej6 obie wydane w kręgu Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość7, a także książka biograficzna Marii Weber o Władysławie Macieszynie8. Biogramy kobiet-żołnierzy z DySK-u pojawiają się w szeregu słowników biograficznych, z których przede wszystkim trzeba wymienić ten przygotowany przez Komisję Historii Kobiet w Walce o Niepodległość9, ale również inne przygotowane m.in. przez Fundację generał Elżbiety Zawackiej. tematyka działalności DySK-u pojawiała się także w szeregu innych publikacji i to wydanych zarówno w Polsce jak i za granicą.10

Są to jednak prace tylko powierzchownie lub przy okazji szerszych zagadnień wspominające działalność DySK-u. Niemniej brak do dzisiaj monografii DySK-u, podobnie jak nie ukazało się monograficzne opracowanie historii samego Kedywu KG AK. obecnie jest to o tyle łatwiejsze niż w momencie gromadzenia relacji przez Ewę Płoską i współpracowniczki, że posiadamy już dostęp do głównych zbiorów archiwalnych zgromadzonych w Wojskowym Biurze Historycznym im. K. Sosnkowskiego, Archiwum Akt Nowych, Instytucie Pamięci Narodowej, Studium Polski Podziemnej w Londynie, Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, Fundacji gen. E. Zawackiej w toruniu.

Warto podkreślić, że po zakończeniu działalności przez Komisję Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, tradycję DySK-u kontynuuje działająca od 2008 r. Sekcja DySK Grupy Historycznej Zgrupowania „Radosław”, która uczestniczy ze sztandarem DySK w uroczystościach patriotycznych i państwowych, opiekowała się jeszcze żyjącymi żołnierzami tego oddziału, a także prowadzi obecnie prace dokumentacyjne. W zbiorach Muzeum Pamięci Powstania Warszawskiego zdeponowane jest archiwum Jadwigi Podrygałło ostatniego żyjącego żołnierza DySK-u.

Mariusz Olczak

maj 2019 r.

——

1 Szczegółowy biogram Ewy Płoskiej w: Z. Rylski, Biografie żołnierzy Batalionu „Parasol”, t. 1, Warszawa 2018, s. 306–308.

2 A. Gajowniczek, t. Strzembosz, Zarys historii oddziału „Dysk”, „Rocznik Warszawski”, 1979, t. XV, s. 425–479.

3 Ibidem, s. 426. t. Strzembosz DySK-owi poświęcił również część swojego klasycznego już dzieła – Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1970.

4 J. Podrygałło, Ach, te dziewczęta. „Dysk” we wspomnieniach i relacjach, Warszawa 1996.

5 A. Nowakowska, Wanda Gertz. Opowieść o kobiecie żołnierzu, Kraków 2009.

6 K. Wysoczyńska, Zofia Franio, Gdańsk 2018.

7 Do tej grupy należy zaliczyć również pracę A.E. Markert, Polsce wierna. Władysława Piechowska 1900–1987. Żołnierz i twórczyni kobiecych organizacji wojskowych, Pruszków 2003.

8 M. Weber, Agentka dwóch wojen. Władysława Macieszyna „Sława” 1888– 1967, Warszawa 2014. Autorka ma na koncie również biografię Emilii Malessy: M. Weber, Emilia Malessa „Marcysia” 1909–1949 – wybawieniem jest śmierć, Warszawa 2013;

9 Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej, red. H. Michalska, Warszawa 1988. Przygotowany do druku jest tom 2 tego wydawnictwa pod redakcją A.E. Wasilewskiej i in.

10 M.in. t. Strzembosz, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939– 1944, Warszawa 1970; G. Górski, Służba wojskowa kobiet w ZWZ-AK, Dzieje Najnowsze 1988, nr 1; Łączność, sabotaż, dywersja. Kobiety w Armii Krajowej, pod red. E. Bukowskiej, Londyn 1985 – rozdział poświęcony DySK-owi napisała Halina Martinowa, znalazły się w niej również rozdziały poświęcona Zofii Franio i Wandzie Gertz; M. żuczkowski, Służba kobiet w strukturach wojskowych Polskiego Państwa Podziemnego na przykładzie Dowództwa Głównego Służby Zwycięstwu Polski i Komendy Głównej Armii Krajowej, Pamięć i Sprawiedliwość 26, 2015, nr 2, s. 75–114; Anna Marcinkiewicz-Kaczmarczyk, Żeńskie oddziały sabotażowo-dywersyjne w strukturach armii podziemnej w latach 1940–1944 na podstawie relacji i wspomnień ich członkiń, Pamięć i Sprawiedliwość 26, 2015, nr 2, s. 115–138; M. Morzycki-Markowski, Kobiety w konspiracji, Warszawa 2017; P. Stachiewicz, Parasol. Dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, Warszawa 1991;

B. Nowożycki, Zgrupowanie „Radosław”, Warszawa 2014; Oddział kobiecy warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1943–1945, oprac. H. Rybicka, Warszawa 2002.