Dzieje Kościoła katolickiego w krótkości zebrane do użytku młodzieży - ebook

PRZED­MO­WA.

Ce­lem obec­nej ksią­żecz­ki jest tre­ści­we po­da­nie mło­dzie­ży dzie­jów Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go. Ze wzglę­du na ta­kie za­ło­że­nie, pi­szą­cy mu­siał się ogra­ni­czyć głów­nie do ob­ra­zu hi­sto­ryi Ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go, za­le­d­wie gdzie­nieg­dzie po­trą­ca­jąc o zda­rze­nia ko­ściel­ne in­nych wy­znań chrze­ści­jań­skich.

To, co czy­tel­nik w ni­niej­szem dzieł­ku znaj­dzie, było czer­pa­ne z roz­ma­itych au­to­rów trak­tu­ją­cych ob­szer­niej dzie­je ko­ściel­ne. Uwa­ża­my za obo­wią­zek su­mie­nia wspo­mnieć o tej oko­licz­no­ści, nie chcąc so­bie przy­własz­czać za­słu­gi, je­że­li jest jaka, w uło­że­niu tego pod­ręcz­ni­ka.

War­sza­wa, 1886 r.

SPIS TRE­ŚCI.

WSTĘP.

1. Po­ję­cie i po­dział hi­sto­ryi ko­ściel­nej… 1

2 . Hi­sto­ry­ogra­fia ko­ściel­na… 1

OKRES I.

Od za­ło­że­nia ko­ścio­ła do wy­da­nia edyk­tu me­dy­olań­skie­go (33 – 313).

ROZ­DZIAŁ I.

§ 3. Za­ło­że­nie ko­ścio­ła i pierw­sze mis­syę… 4

§ 4. Dal­sze opo­wia­da­nie ewan­ge­lii… 5

§ 5. Prze­śla­do­wa­nie chrze­ści­jan w pań­stwie Rzym­skiem… 6

§ 6. Wal­ka pi­sa­rzy po­gań­skich z chrze­ści­jań­stwem… 12

ROZ­DZIAŁ II.

§ 7. He­re­zye i od­szcze­pień­stwa. Ebio­ni­ci i Na­za­rej­czy­ey… 14

§ 8. Gno­sty­cy i Ma­ni­chej­czy­cy… 14

§ 9. An­ty­try­ni­ta­rze. Mon­ta­ni­ści. No­wa­cy­anie… 17

ROZ­DZIAŁ III.

§ 10. Oj­co­wie apo­stol­scy. Apo­lo­ge­ci… 19

§ 11. Szko­ły ka­te­che­tów. 21

ROZ­DZIAŁ IV.

§ 12. Cześć re­li­gij­na. Udzie­la­nie sa­kra­men­tów. Świę­ta tego okre­su… 23

§ 13. Po­ku­ty i ży­cie re­li­gij­ne… 26

ROZ­DZIAŁ V.

§ 14. Or­ga­ni­za­cya ko­ścio­ła. Sta­no­wi­sko pa­pie­ża… 27

OKRES II.

Od wy­da­nia edyk­tu me­dy­olań­skie­go do za­ło­że­nia pań­stwa Ko­ściel­ne­go (313 – 755).

ROZ­DZIAŁ I.

§ 15. Sto­su­nek ko­ścio­ła do pań­stwa Rzym­skie­go… 29

§ 16. Roz­sze­rze­nie chrze­ści­jań­stwa… 31

§ 17. Is­la­mizm… 34

ROZ­DZIAŁ II.

§ 18. He­re­zye i od­szcze­pień­stwa. Do­na­ty­ści… 35

§ 19. Ary­anie… 36

§ 20. Ma­ce­do­nia­nie i Apol­li­na­ry­ści… 38

§ 21. Pe­la­gia­nie i Se­mi­pe­la­gia­nie… 39

§ 22. Ne­sto­ry­anie… 40

§ 23. Eu­ty­chia­nie czy­li Mo­no­fi­zy­ci… 41

§ 24. Spór o trzy Roz­dzia­ły… 43

§ 25. Mo­no­te­le­ci… 44

ROZ­DZIAŁ III.

§ 26. Li­te­ra­tu­ra ko­ściel­na. Oj­co­wie ko­ścio­ła… 45

ROZ­DZIAŁ IV.

§ 27. Cześć re­li­gij­na. Sa­kra­men­ta. Świę­ta… 50

§ 28. Ży­cie re­li­gij­ne… 52

ROZ­DZIAŁ V.

§ 29. Or­ga­ni­za­cya ko­ścio­ła… 53

§ 30. Zwierzch­nic­two pa­pie­ża… 55

OKRES III.

Od za­ło­że­nia pań­stwa Ko­ściel­ne­go do Grze­go­rza VII (755 – 1073).

ROZ­DZIAŁ I.

§ 31. Roz­sze­rze­nie chrze­ści­jań­stwa. (Sasi, Wę­grzy, Skan­dy­na­wia i Sło­wia­nie)… 57

§ 32. Sto­su­nek pań­stwa do ko­ścio­ła… 60

ROZ­DZIAŁ II.

§ 33. He­re­zye i od­szcze­pień­stwa. Pau­li­cy­anie… 62

§ 34. Spór o cześć ob­ra­zów. 63

§ 35. Roz­dwo­je­nie ko­ścio­ła… 64

§ 36. Spo­ry teo­lo­gicz­ne na Za­cho­dzie… 66

ROZ­DZIAŁ III.

§ 37. Li­te­ra­tu­ra ko­ściel­na… 68

§ 38. Sztu­ka chrze­ści­jań­ska… 70

ROZ­DZIAŁ IV.

§ 39. Cześć pu­blicz­na i ży­cie re­li­gij­ne… 71

§ 40. Za­ko­ny… 73

ROZ­DZIAŁ V.

§ 41. Or­ga­ni­za­cya ko­ścio­ła… 74

§ 42. Dzie­je pa­piez­twa… 75

OKRES IV.

Od Grze­go­rza VII do Re­for­ma­cyi (1073 – 1517).

ROZ­DZIAŁ I.

§ 43. Roz­sze­rze­nie chrze­ści­jań­stwa. (Po­mo­rze, Inf­lan­ty, Pru­sa­cy, Li­twa i Żmudź)… 77

§ 44. Woj­ny krzy­żo­we… 80

ROZ­DZIAŁ II.

§ 45. Pró­by po­łą­cze­nia ko­ścio­ła rzym­skie­go z ko­ścio­łem wschod­nim. 85

§ 46. He­re­zye. Ka­ta­rzy. Al­bi­gen­si i Wal­den­si… 85

§ 47. Mniej­sze sek­ty ma­rzy­cie­li i de­ma­go­gów. 87

§ 48. Wi­kle­fi­ci i Hu­sy­ci… 89

§ 49. In­kwi­zy­cya… 93

ROZ­DZIAŁ III.

§ 50. Na­uki i sztu­ki pięk­ne w ko­ście­le… 96

§ 51 Sztu­ki pięk­ne w usłu­gach ko­ścio­ła: (po­ezya, mu­zy­ka, ar­chi­tek­tu­ra etc.)… 101

ROZ­DZIAŁ IV.

§ 52. Cześć pu­blicz­na i kar­ność ko­ściel­na… 104

§ 53. Świę­ta ko­ściel­ne. Ży­cie re­li­gij­ne… 105

§ 54. Za­ko­ny… 107

ROZ­DZIAŁ V.

§ 55. Or­ga­ni­za­cya ko­ścio­ła… 109

§ 56. Dzie­je pa­piez­twa. Grze­gorz VII… 110

§ 57. Wal­ka pa­pie­żów z Ho­hen­stau­fa­mi… 114

§ 58. Pa­pie­że w Awi­nio­nie… 116

ROZ­DZIAŁ VI.

§ 59. Hu­ma­nizm. Przej­ście do now­szych cza­sów. 120

OKRES V.

Od Re­for­ma­cyi do na­szych cza­sów (1517 – 1886).

Część I. Do Re­wo­lu­cyi fran­cuz­kiej.

ROZ­DZIAŁ I.

§ 60. Roz­sze­rze­nie chrze­ści­jań­stwa… 124

ROZ­DZIAŁ II.

§ 61. Re­for­ma­cya. Lu­ter. 127

§ 62. Na­uka Lu­tra. Urzą­dze­nia ko­ściel­ne… 136

§ 63. Roz­sze­rze­nie i wzrost pro­te­stan­ty­zmu w Niem­czech…. 139

§ 64. Re­for­ma­cya w kra­jach Skan­dy­naw­skich… 141

§ 65. Re­for­ma­cya w Inf­lan­tach… 143

§ 66. Re­for­ma­cya w Szwaj­ca­ryi. Zwin­gli i Kal­win… 143

§ 67. Re­for­ma­cya w Ho­lan­dyi i Fran­cyi… 146

§ 68. Re­for­ma­cya w An­glii, Szko­cyi i Ir­lan­dyi… 148

§ 69. Re­for­ma­cya w Pol­sce i Wę­grzech… 152

ROZ­DZIAŁ III.

§ 70. Mniej­sze sek­ty pro­te­stanc­kie… 157

§ 71. De­izm… 158

§ 72. Jan­se­nizm… 161

§ 73. Gal­li­ka­nizm i Jó­ze­fi­nizm… 162.

ROZ­DZIAŁ IV.

§ 74. So­bór try­denc­ki… 165

§ 75. Za­ko­ny… 167

§ 76. Li­te­ra­tu­ra ko­ściel­na… 171

Część II. Od Re­wo­lu­cyi fran­cuz­kiej do na­szych cza­sów.

ROZ­DZIAŁ I.

§ 77. Re­wo­lu­cya fran­cuz­ka… 173

§ 78. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go we Fran­cyi… 176

§ 79. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go we Wło­szech… 179

§ 80. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Szwaj­ca­ryi… 181

8 81. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Hisz­pa­nii i Por­tu­ga­lii… 183

§ 82. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Ho­lan­dyi i Bel­gii… 185

§ 83. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w W. Bry­ta­nii… 187

§ 84. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Niem­czech i Au­stryi… 190

§ 85. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Pru­sach… 193

ROZ­DZIAŁ II.

§ 86. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Ame­ry­ce… 197

§ 87. Stan ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go w Azyi, Afry­ce i Au­stra­lii… 199

ROZ­DZIAŁ III.

§ 88. Za­ko­ny… 201

§ 89. Li­te­ra­tu­ra ko­ściel­na… 203

ROZ­DZIAŁ IV.

§ 90. He­re­zye i od­szcze­pień­stwa….205

§ 91. Kie­run­ki an­ty­re­li­gij­ne… 208

ROZ­DZIAŁ V.

§ 92. So­bór wa­ty­kań­ski… 211

§ 93. Dzie­je pa­piez­twa… 212

Chro­no­lo­gia pa­pie­żów. 217

Po­rzą­dek so­bo­rów po­wszech­nych… 221

Al­fa­be­tycz­ny wy­kaz głów­niej­szych osób i rze­czy… 222

Spro­sto­wa­nia.

Str. 38 w. 13 od góry: Se­ma­ry­anów. czy­tać: Se­mia­ry­anów,

Str. 58 w 2 od góry: He­rald……. czy­tać: Ha­rald.

Str. 106 w 17 od dołu: patrz § 40…. czy­tać: patrz § 39.

Str. 113 w 16 od dołu: umarł 1095…. czy­tać: 1085.WSTĘP.

§ 1. Po­ję­cie i po­dział hi­sto­ryi ko­ściel­nej.

Hi­sto­rya ko­ściel­na opo­wia­da za­ło­że­nie i roz­wój ko­ścio­ła usta­no­wio­ne­go przez Je­zu­sa Chry­stu­sa.

Ze wzglę­du na waż­niej­sze zda­rze­nia dzie­li­my hi­sto­ryą ko­ściel­ną na 5 okre­sów:

Pierw­szy, od za­ło­że­nia ko­ścio­ła do ogło­sze­nia edyk­tu to­le­ran­cyj­ne­go, któ­ry wy­dał ce­sarz Kon­stan­tyn W. w Me­dy­ola­nie (33 – 313). Je­st­to okres obej­mu­ją­cy wal­kę mło­de­go ko­ścio­ła z po­gań­stwem.

Dru­gi, od r. 313 do za­ło­że­nia pań­stwa Ko­ściel­ne­go i po­cząt­ku świec­kiej wła­dzy pa­pie­ży, t… j… do r. 755.

Trze­ci, do pa­pie­ża Grze­go­rza VII, t… j… do r. 1073.

Czwar­ty, do Re­for­ma­cyi, t… j… do r. 1517.

Pią­ty, do na­szych cza­sów. Ten ostat­ni moż­na jesz­cze roz­dzie­lić na 2 pod­okre­sy: od Re­for­ma­cyi do Re­wo­lu­cyi fran­cuz­kiej 1789, i dru­gi od Re­wo­lu­cyi fran­cuz­kiej do na­szych cza­sów.

§ 2. Hi­sto­ry­ogra­fia ko­ściel­na.

Źró­dła hi­sto­ryi ko­ściel­nej po­cząt­ko­wej, sta­no­wią:

Ewan­ge­lie, Dzie­je apo­stol­skie i Li­sty apo­sto­łów; póź­niej­szej, roz­ma­ite nada­nia i fun­da­cje ko­ścio­łów, klasz­to­rów, de­kre­ta pa­pie­ży, uchwa­ły so­bo­rów, na­pi­sy, zbio­ry praw i t.p. Przy uży­ciu źró­deł hi­sto­rycz­nych po­trzeb­na jest kry­ty­ka, któ­ra­by po­ka­za­ła, o ile one są au­ten­tycz­ne i wia­ro­god­ne.

Z ob­fi­tej li­te­ra­tu­ry hi­sto­rycz­no-ko­ściel­nej przy­ta­cza­my na­stę­pu­ją­ce waż­niej­sze dzie­ła: Eu­ze­biu­sza, bi­sku­pa ce­za­rej­skie­go (zm. 840), któ­ry na­pi­sał po grec­ku 10 ksiąg Hi­sto­ryi ko­ściel­nej do­pro­wa­dzo­nej do r. 324. Pra­cę jego da­lej cią­gnę­li w wie­ku V So­kra­tes i So­zo­me­nos, a na­stęp­nie Ru­fi­nus pre­zbi­ter z Akwi­lei, któ­ry dzie­ło Eu­ze­biu­sza prze­ło­żył na ję­zyk ła­ciń­ski i do­pro­wa­dził opo­wia­da­nie do swo­ich cza­sów (do r. 395).

W wie­kach śred­nich kro­ni­ka­rze ów­cze­śni po­miesz­cza­li w rocz­ni­kach swo­ich wie­le szcze­gó­łów do­ty­czą­cych spraw ko­ścio­ła, ale nie zo­sta­wi­li dzieł obej­mu­ją­cych hi­sto­ryą ca­łe­go ko­ścio­ła. Nie­któ­rzy z nich pi­sa­li dzie­je tyl­ko pew­ne­go na­ro­du, jak np. Ve­ne­ra­bi­lis Beda (zm. 735) Hi­sto­ryą An­glo­sa­sów, gdzie po­mie­ścił wia­do­mo­ści o ko­ście­le w An­glii.

W now­szych cza­sach, zwłasz­cza od Re­for­ma­cyi, ba­da­nia w za­kre­sie dzie­jów ko­ścio­ła bar­dzo się oży­wi­ły i za­rów­no ka­to­li­cy jak pro­te­stan­ci wy­da­li dłu­gi sze­reg dzieł po­świę­co­nych hi­sto­ryi ko­ściel­nej.

Teo­lo­go­wie pro­te­stanc­cy, na cze­le któ­rych stał Ma­ciej Fla­cius z Mag­de­bur­ga, wy­da­li w du­chu swo­je­go wy­zna­nia dzie­ło zbio­ro­we w 13 wiel­kich to­mach obej­mu­ją­ce 13 pierw­szych wie­ków ko­ścio­ła, pod ty­tu­łem: Ec­c­le­sia­sti­ca Hi­sto­ria in­te­gram ec­c­le­siae ide­am com­plec­tens, con­ge­sta per ali­qu­ot stu­dio­sos et pios vi­ros in urbe Mag­de­burg. (1559 – 1574). Dzie­ło to na­zy­wa­ją zwy­kle Cen­tu­riae Mag­de­bur­gen­ses, dla­te­go, że każ­dy tom obej­mu­je je­den wiek hi­sto­ryi.

Od­pie­ra­jąc na­pa­ści i za­rzu­ty czy­nio­ne ko­ścio­ło­wi ka­to­lic­kie­mu przez cen­tu­ry­ato­rów wy­dał kar­dy­nał Ce­zar Ba­ro­niusz swo­je An­na­les ec­de­sia­sti­ci w 12 to­mach za­wie­ra­ją­ce hi­sto­ryą ko­ścio­ła do r. 1198 (1588 – 1607). Te Rocz­ni­ki Ba­ro­niu­sza skró­co­ne nie­co tłó­ma­czył po pol­sku ks. Piotr Skar­ga i wy­dał pod ty­tu­łem: Bocz­ne dzie­je ko­ściel­ne (1603).

Oprócz wy­mie­nio­nych za­słu­gu­ją na uwa­gę na­stę­pu­ją­cy hi­sto­ry­cy:

Ze stro­ny ka­to­li­ków: Bos­su­et, Di­sco­urs sur Thi­sto­ire uni­ver­sel­le (1681); ks. Klau­dy­usz Fleu­ry, Hi­stoi-

te éc­c­lésia­sti­que (20 to­mów 1691); ks. Rohr­ba­cher, Hi­sto­ire uni­ver­sel­le de l'égli­se ca­tho­li­que (29 to­mów 1842); ks. J. Al­zog, Uni­ver­sal­ge­schich­te der chri­stli­chen Kir­che (1840); Hi­sto­ryą tę mamy tłó­ma­czo­ną po pol­sku (War­sza­wa i Pe­ters­burg 1855); kar­dy­nał Jó­zef Her­gen­röther, Hand­buch der al­l­ge­me­inen Kir­chen­ge­schich­te (3 tomy. 1876).

Ze stro­ny pro­te­stan­tów: Fer­dy­nand Chry­sty­an Baur, Kir­chen­ge­schich­te (5 to­mów 1853 – 1863); J. H. Kurtz, Lehr­buch der Kir­chen­ge­schich­te (2 tomy I wyd. 1849, ósme 1880): Ka­rol Hase, Kir­chen­ge­schich­te; (I The­il 1885; do Ka­ro­la W.) Fi­lip Schaf, Hi­sto­ry of the chri­stian church (do­tych­czas 4 tomy do Grze­go­rza VII – New-York 1855).

Z au­to­rów pol­skich wy­mie­nia­my: X. Teo­do­ra Ostrow­skie­go, Dzie­je i pra­wa ko­ścio­ła pol­skie­go (3 tomy, pierw­sze wyd. 1793); ks. Mel­chio­ra Bu­liń­skie­go, Hi­sto­rya ko­ścio­ła po­wszech­ne­go (6 to­mów War­sza­wa 1860 – 1866); te­goż, Hi­sto­rya ko­ścio­ła pol­skie­go (3 tomy, Kra­ków 1873).

Pod­ręcz­ne książ­ki do na­uki hi­sto­ryi ko­ściel­nej wy­da­li mię­dzy in­ny­mi w ję­zy­ku pol­skim: ks. Szy­mon Biel­ski, Hi­sto­rya ko­ścio­ła po­wszech­ne­go (1809); je­st­to stresz­cze­nie Hi­sto­ryi ko­ściel­nej ks. Fleu­ry; ks. Wład. Ja­ku­bo­wicz, Hi­sto­rya ko­ścio­ła ka­to­lic­kie­go tło­ma­czo­na z nie­miec­kie­go ory­gi­na­łu uło­żo­ne­go przez ks. A. Wap­ple­ra (pierw­sze wyd. 1873, pią­te 1884).

Okres I.

Od za­ło­że­nia ko­ścio­ła do wy­da­nia edyk­tu me­dy­olań­skie­go (33 – 313).ROZ­DZIAŁ I.

§ 3. ZA­ŁO­ŻE­NIE KO­ŚCIO­ŁA I PIERW­SZE MI­SYE.

Gdy się speł­ni­ły cza­sy za­po­wia­da­ne przez pro­ro­ków sta­re­go za­ko­nu, za pa­no­wa­nia ce­sa­rza rzym­skie­go Okta­wia­na Au­gu­sta, na­ro­dził się w Be­tle­emie, mia­stecz­ku zie­mi Ży­dow­skiej, Je­zus Chry­stus, Zba­wi­ciel świa­ta. Do 30 roku ży­cia zo­sta­wał nie­ja­ko w ukry­ciu, po­czem wy­stą­pił pu­blicz­nie opo­wia­da­jąc na­ukę zba­wie­nia, w Pa­le­sty­nie; po­wo­łał 12 apo­sto­łów i kil­ku­dzie­się­ciu uczniów. Na­uka Jego nie po­do­ba­ła się Ży­dom, któ­rzy Go oskar­ży­li, ja­ko­by pod­ko­py­wał wia­rę Moj­że­szo­wą i bu­rzył lud prze­ciw wła­dzy rzym­skiej. Sta­wio­ny przed Pi­ła­tem, zo­stał ska­za­ny na śmierć krzy­żo­wą w 33 r. ży­cia, za ce­sa­rza rzym­skie­go Ty­be­ry­usza.

W 10 dni po swo­jem Wnie­bo­wstą­pie­niu ze­słał Je­zus Chry­stus obie­ca­ne­go Du­cha Po­cie­szy­cie­la na apo­sto­łów, któ­rzy od tej chwi­li śmia­ło za­czę­li gło­sie Jego na­ukę i na­wra­cać no­wych wy­znaw­ców. Na ka­za­nie Pio­tra, ksią­żę­cia apo­sto­łów, na­wró­ci­ło się 3000 Ży­dów, któ­rych za­raz ochrzczo­no i tym spo­so­bem po­wsta­ło wi­do­me spo­łe­czeń­stwo re­li­gij­ne, zwa­ne ko­ścio­łem. Po­nie­waż na­wra­ca­ją­cy się do wia­ry byli po więk­szej czę­ści ubo­gi­mi, za­tem dla sta­ra­nia o nich wy – bra­no 7 dy­ako­nów, zpo­śród któ­rych Szcze­pan, je­den z naj­gor­liw­szych, wkrót­ce zo­stał przez Ży­dów uka­mie­no­wa­ny.

Nie­na­wiść Ży­dów ku ko­ścio­ło­wi spraw­na, ze wy­znaw­cy Je­zu­sa mu­sie­li opu­ścić Je­ro­zo­li­mę i ucie­kać do in­nych miast i kra­jów, do­kąd też za­nie­śli ewan­ge­lią W An­tio­chii nowi ci wy­znaw­cy otrzy­ma­li na­zwę "chrze­ści­jan" (1). Piotr apo­stoł po cu­dow­nem wi­dze­niu ochrzcił w Ce­za­rei rot­mi­strza rzym­skie­go Kor­ne­liu­sza, i to było po­cząt­kiem na­wra­ca­nia po­gan; z razu bo­wiem są­dzi­li apo­sto­ło­wie, że nowa wia­ra prze­zna­czo­na jest tyl­ko dla na­wra­ca­ją­cych się zpo­śród Ży­dów. Kie­dy jed­nak­że gor­liw­si chcie­li, aże­by na­wró­ce­ni z po­gan byli obo­wią­za­ni do za­cho­wy­wa­nia ob­rząd­ków sta­re­go za­ko­nu, apo­sto­ło­wie ze­bra­li się w Je­ro­zo­li­mie na pierw­szy sy­nod i po­sta­no­wi­li, że na­wró­co­nych na wia­rę Chry­stu­sa nie na­le­ży zmu­szać do za­cho­wy­wa­nia prze­pi­sów pra­wa Moj­że­szo­we­go. (51 po Chr.)

§ 4. DAL­SZE OPO­WIA­DA­NIE EWAN­GE­LII.

Pod ko­niec i wie­ku li­czo­no już ty­sią­ce chrze­ści­jan głów­nie w kra­jach ota­cza­ją­cych mo­rze Śród­ziem­ne i w wie­lu miej­sco­wo­ściach Azyi mniej­szej. Oprócz szcze­gól­nej po­mo­cy bo­żej w tem dzie­le na­wra­ca­nia, jako przy­czy­ny szyb­kie­go wzro­stu no­wych wy­znaw­ców, moż­na przy­to­czyć na­stę­pu­ją­ce oko­licz­no­ści:

1. Mo­ral­ny upa­dek po­gań­stwa wy­ni­ka­ją­cy z prze­świad­cze­nia o bra­ku wszel­kiej tre­ści jego nauk i mnie­mań mi­to­lo­gicz­nych, a tem­sa­mem po­trze­by in­nych za­sad mo­ral­nych i praw re­li­gij­nych, któ­re­by pod­nio­sły upa­dłą ludz­kość.

2. Wznio­słość sa­mej na­uki chrze­ści­jań­skiej, szcze­gól­niej zaś cu­dow­na moc sa­kra­men­tów i łask przez nie na du­szę spły­wa­ją­cych.

–- (1) Na­zwa "Chri­stia­ni" utwo­rzo­na przez Rzy­mian wi­docz­nie na wzór po­dob­nych jak Pom­pe­ja­ni, Ca­esa­ria­ni, słu­ży­ła od tego cza­su na ozna­cze­nie wy­znaw­ców Je­zu­sa wśród na­ro­dów grec­ko­rzym­skich; Ży­dzi na­zy­wa­li ich Na­za­rej­czy­ka­mi.

3. Po­ry­wa­ją­ce przy­kła­dy cnót mę­czen­ni­ków, ich sta­łość w wie­rze i wiel­ka mi­łość bliź­nie­go.

4. Roz­pro­sze­nie Ży­dów wśród po­gan (dia­spo­ra) i pro­ze­li­tów, któ­rzy sta­no­wi­li ja­ko­by ogni­wo po­śred­nie mię­dzy Ży­da­mi a po­ga­na­mi.

5. Uła­twio­ne sto­sun­ki, dzię­ki zjed­no­cze­niu roz­ma­itych lu­dów w pań­stwie Rzym­skiem, po­bu­do­wa­niu dróg i usta­le­niu ko­mu­ni­ka­cyi, skut­kiem cze­go roz­wi­nął się han­del, szcze­gól­niej w mia­stach le­żą­cych nad m. Śród­ziem­nem, i na­resz­cie dzię­ki roz­po­wszech­nie­niu ję­zy­ka grec­kie­go.

Już dwaj naj­więk­si apo­sto­ło­wie Piotr i Pa­weł opo­wia­da­li ewan­ge­lią w Pa­le­sty­nie, Sy­ryi, Azyi mniej­szej, Ma­ce­do­nii, Achai, Ita­lii. O ich pra­cach apo­stol­skich opo­wia­da Hi­sto­rya św. no­we­go Te­sta­men­tu. Św. Ma­te­usz opo­wia­dał wia­rę naj­przód Ży­dom w Pa­le­sty­nie, a na­stęp­nie, jak nie­sie daw­ne po­da­nie, w Ety­opii; św. Jan rzą­dził z Efe­zu, gdzie był bi­sku­pem, ko­ścio­ła­mi Azyi mn.; Bar­tło­miej za­niósł sło­wo boże do In­dy­ów, a Juda Ta­de­usz do Sy­ryi.

Ju­styn mę­czen­nik ży­ją­cy w 2 wie­ku (160) pi­sze, że w tym cza­sie było już wie­lu wy­znaw­ców ewan­ge­lii we wszyst­kich zna­nych kra­jach. Woj­ska rzym­skie, wśród któ­rych byli chrze­ści­ja­nie, mo­gły bar­dzo ła­two za­po­znać, przy­najm­niej w czę­ści z wia­rą chrze­ści­jań­ską, miesz­kań­ców Bry­ta­nii, Ga­lii i Ger­ma­nii. Rów­nież w kra­jach nad­du­naj­skich, jak No­ryk, Pa­no­nia, Re­cya spo­ty­ka­my w III wie­ku licz­nych mę­czen­ni­ków chrze­ści­jań­skich. Hi­sto­ryk Eu­ze­biusz pi­sze, że pierw­szym bi­sku­pem ale­xan­dryj­skim był św. Ma­rek ewan­ge­li­sta. W Kar­ta­gi­nie, oraz in­nych mia­stach pół­noc­nej Afry­ki za­kwi­tły bar­dzo wcze­śnie licz­ne ko­ścio­ły chrze­ści­jań­skie.

§ 5. PRZE­ŚLA­DO­WA­NIA CHRZE­ŚCI­JAN W PAŃ­STWIE RZYM­SKIEM.

Pierw­szych prze­śla­do­wań do­zna­li chrze­ści­ja­nie w Pa­le­sty­nie ze stro­ny Ży­dów; już Dzie­je apo­stol­skie wspo­mi­na­ją o mę­czeń­stwie św. Szcze­pa­na i za­cie­kło­ści fa­ry­ze­usza Sau­la, gdy się pod­jął wy­szu­ki­wać chrze­ści­jan w Da­masz­ku. Wkrót­ce po Ży­dach, wy­stą­pi­li prze­ciw wy­znaw­com Je­zu­sa po­ga­nie, uwa­ża­ją­cy ich praw­do­po­dob­nie za sek­tę ży­dow­ską. Przy­czy­ny skła­nia­ją­ce po­gan do prze­śla­do­wa­nia chrze­ści­jan były na­stę­pu­ją­ce:

Wstręt po­gan bał­wo­chwal­czych ku chrze­ści­jań­skie­mu mo­no­te­izmo­wi, któ­rym tym… bar­dziej gar­dzi­li ile że wziął po­czą­tek swój od Ży­dów rów­nież po­gar­dza­nych. Po­nie­waż chrze­ści­ja­nie uni­ka­li wszel­kich re­li­gij­nych prak­tyk po­gań­skich, ofiar, wi­do­wisk, te­atru i urzę­dów; więc po­są­dza­no ich o ate­izm, po­gar­dę re­li­gii i nie­na­wiść rodu ludz­kie­go. Za­rzu­ty czy­nio­ne chrze­ści­ja­nom przez po­gan moż­na do trzech głów­nych spro­wa­dzić, mia­no­wi­cie, że są: άθεó­της (athei, bez­boż­ni), że je­dzą cia­ło ludz­kie, oraz że po­peł­nia­ją ka­zi­rodz­two. Na­wet tak po­waż­ny hi­sto­ryk jak Ta­cyt, na­zy­wał chrze­ści­ja­nizm exi­tia­bi­lis su­per­sti­tio, a chrze­ści­ja­nom za­rzu­cał odium ge­ne­ris hu­ma­ni. (1).

Hi­sto­ry­cy li­czą po­spo­li­cie 10 prze­śla­do­wań, wi­dząc w nich nie­ja­ko urze­czy­wist­nie­nie pro­roc­twa apo-

–-

(1) Ne­ron spa­liw­szy Rzym, winę po­ża­ru zwa­lił na chrze­ści­jan. Ta­cyt opi­su­jąc to zda­rze­nie tak mówi: "Prze­to na za­tłu­mie­nie wie­ści po­de­mknął wi­no­waj­ców i naj­wy­twor­niej­sze­mi mę­ka­mi drę­czyć ka­zał, któ­rych dla zbrod­ni nie­na­wist­nych gmin chrze­ści­ja­na­mi na­zy­wał. Po­cząt­kiem imie­nia tego Chry­stus, któ­ry za pa­no­wa­nia Ty­be­ry­usza, od pro­ku­ra­to­ra Ponc­kie­go Pi­ła­ta na śmierć ska­za­ny. Po­tłu­mio­ny na czas szko­dli­wy za­bo­bon zno­wu wy­buch­nął nie­tyl­ko w Ży­dow­skiej zie­mi, kędy się to złe wy­lę­gło, lecz w Rzy­mie sa­mym, gdzie wszyst­kie ze­wsząd szka­ra­dy i sro­mo­ty cenę i przy­tu­łek mają. Zchwy­ta­no na­przód tych, któ­rzy tę wia­rę wy­zna­wa­li, a za wy­da­niem nie­zmier­nej licz­by to­wa­rzy­szów, nie tak o pod­pał mia­sta, jako ra­czej o nie­na­wiść ku na­ro­do­wi ludz­kie­mu prze­ko­na­no. Przy­da­ne do zgu­by urą­go­wi­ska: aże­by jed­ni odzia­ni w zwie­rzę­ce skó­ry, szar­pa­niem psów gi­nę­li; dru­dzy na krzyż wbi­ci, albo pa­le­ni za ustą­pie­niem dnia, mia­sto ka­gań­ców noc­ne ciem­no­ty roz­świe­ca­li. Na ten wi­dok ofia­ro­wał Ne­ron ogro­dy swo­je, gdzie wy­pra­wia­jąc cyr­ko­we igrzy­sko, la­tał po­mię­dzy gmi­nem w stan­gre­cym odzie­niu, albo ko­nie z woza uga­niał. Zkąd lubo ku win­nym i gar­dła war­tym, po­wsta­wa­ła li­tość ja­ko­by nie dla pu­blicz­ne­go po­żyt­ku, lecz dla ukon­ten­to­wa­nia jed­ne­go okrut­ni­ka lu­dzi skwa­rzo­no." (Ta­cy­ta, Rocz­ne Dzie­je, ks . XV r. 44, w tłó­ma­cze­niu A. Na­ru­sze­wi­cza).

ka­lip­tycz­ne­go o be­styi z 10 ro­ga­mi (Apo­ka­lip­sa, XVII 12). Jed­nak­że nie wszyst­kie te prze­śla­do­wa­nia były po­wszech­ne; nie­któ­re do­ty­ka­ły tyl­ko pew­nych pro­win­cyi, a znów inne zda­rza­ły się i za ta­kich ce­za­rów, któ­rzy nie ucho­dzi­li za prze­śla­dow­ców.

1. Prze­śla­do­wa­nie za Ne­ro­na, któ­ry pa­no­wał od 54 – 68. Ce­sarz ten zło­żył po­żar Rzy­mu na chrze­ści­jan i ka­zał ich mę­czyć naj­wy­myśl­niej­sze­mi spo­so­ba­mi. Ta­cyt pi­sze, że wiel­kie ich mnó­stwo po­nio­sło śmierć na krzy­żu; in­nych owi­ja­no w skó­ry zwie­rzę­ce i rzu­ca­no psom na roz­szar­pa­nie; in­nych na­resz­cie okrę­ca­no pal­ną ma­te­ryą, by słu­ży­li za po­chod­nie (tu­ni­ca mo­le­sta). Za tego prze­śla­do­wa­nia po­nie­śli rów­nież śmierć apo­sto­ło­wie Piotr i Pa­weł w Rzy­mie r. 67.

Na ostat­nie lata pa­no­wa­nia Ne­ro­na przy­pa­da po­wsta­nie Ży­dów. Rzy­mia­nie pod do­wódz­twem We­spa­zy­ana wtar­gnę­li od stro­ny Sy­ryi do Pa­le­sty­ny (67) i roz­po­czę­li woj­nę. Gdy zaś We­spa­zy­an tym­cza­sem zo­stał ogło­szo­ny ce­sa­rzem, na­czel­ne do­wódz­two nad wszyst­kie­mi woj­ska­mi ob­jął Ty­tus, obiegł Je­ro­zo­li­mę, zdo­był ją, świą­ty­nię spa­lił i kraj znisz­czył. W strasz­nej tej woj­nie mia­ło zgi­nąć czę­ścią z gło­du, a czę­ścią w bi­twach oko­ło 1, 100, 000 Ży­dów.

2. Prze­śla­do­wa­nie za Do­mi­cy­ana (pa­no­wał od 81 – 86). Do­mi­cy­an w pro­roc­twach me­sy­ań­skich upa­try­wał za­my­sły nie­bez­piecz­ne dla pań­stwa, a w Me­sy­aszu współ­za­wod­ni­ka do tro­nu. Gdy się do­wie­dział, że jesz­cze żyje dwóch krew­nych Je­zu­sa, tym­bar­dziej się prze­ląkł. Byli to dwaj wnu­ko­wie Judy miesz­ka­ją­cy w Ba­ta­nei, w Sy­ryi. Ka­zał ich tedy wy­szu­kać i spro­wa­dzić do Rzy­mu, ale zo­ba­czyw­szy spra­co­wa­ne ich ręce, wzgar­dził mnie­ma­ny­mi pre­ten­den­ta­mi do tro­nu i pu­ścił ich wol­no. On też ska­zał na wy­gna­nie św. Jana apo­sto­ła na wy­spę Pat­t­nos, a zaś żonę stra­co­ne­go kon­su­la Fla­wiu­sza Kle­men­sa, po­boż­ną Do­mi­tyl­lę, na wy­spę Pan­da­ta­ryą.

3. Prze­śla­do­wa­nie za Ulpiu­sza Tra­ja­na (98 – 117). Ce­sarz Tra­jan zna­ny jako zna­ko­mi­ty rząd­ca pań­stwa, za­czął prze­śla­do­wać chrze­ści­jan do­pie­ro wten­czas, gdy mu o ich schadz­kach re­li­gij­nych do­niósł Pli­niusz, na­miest­nik Bi­ty­nii; o tyle jed­nak był spra­wie­dli­wy, że za­ka­zał przyj­mo­wać bez­i­mien­nych de­nun­cy­acyi prze­ciw chrze­ści­ja­nom. Za tego prze­śla­do­wa­nia po­niósł śmierć krzy­żo­wą Sy­me­on, dru­gi bi­skup je­ro­zo­lim­ski; św. Igna­cy, bi­skup an­tio­cheń­ski, do­sta­wio­ny do Rzy­mu rzu­co­ny był w Ko­li­zeum na pa­stwę dzi­kim zwie­rzę­tom; szcząt­ki jego ze­bra­li chrze­ści­ja­nie ze czcią i prze­sła­li do An­tio­chii. (107).

Za na­stęp­cy Tra­ja­na, ces. Ha­dry­ana (117 – 138) zja­wił się w Pa­le­sty­nie nowy me­sy­asz, na­zwi­skiem Bar-Koc­ti­ba (syn gwiaz­dy – póź­niej, prze­zwa­ny Bar-Koch­ba – syn kłam­stwa) i po­bu­dził Ży­dów do no­we­go po­wsta­nia. Rzy­mia­nie krwa­wo stłu­mi­li to nowe po­ku­sze­nie, za­bro­ni­li Ży­dom na­wet przy­stę­pu do Je­ro­zo­li­my, któ­ra od tego cza­su za­czę­ła się na­zy­wać Aelia Ca­pi­tli­na, a w miej­scu, gdzie sta­ła świą­ty­nia wznie­śli inną na cześć Jo­wi­sza.

4. Prze­śla­do­wa­nie za Mar­ka Au­re­liu­sza (161 – 180). Szla­chet­ny ten i ukształ­co­ny ce­sarz nie­na­wi­dził jako Sto­ik, na­uki Chry­stu­sa. Za jego pa­no­wa­nia po­nie­śli śmierć mę­czeń­ską apo­lo­ge­ta Ju­styn w Rzy­mie, bi­skup Po­thi­nus w Lyonie, bi­skup smyr­neń­ski Po­li­karp w Smyr­nie. W cza­sie woj­ny z Mar­ko­ma­na­mi i Qu­ada­mi le­gion chrze­ści­jań­ski ura­to­wał mo­dli­twa­mi swo­je­mi ce­sa­rza i woj­sko jego od nie­chyb­nej zgu­by z po­wo­du wiel­kiej po­su­chy. Deszcz z gra­dem, jaki w sku­tek mo­dłów żoł­nie­rzy chrze­ści­jań­skich na­stą­pił, przy­pi­sy­wa­li chrze­ści­ja­nie Opatrz­no­ści i z tego wzglę­du ów le­gion otrzy­mał na­zwę Le­gio ful­mi­na­trix.

5. Prze­śla­do­wa­nie za Sep­ty­miu­sza Se­ve­ra (193 – 212). Skut­kiem za­ka­zu prze­cho­dze­nia na wia­rę ży­dow­ską i chrze­ści­jań­ską wy­ni­kło prze­śla­do­wa­nie, któ­re­go ofia­ra­mi byli po­śród in­nych, Le­oni­das oj­ciec Ory­ge­ne­sa, 12 mę­czen­ni­ków scyl­li­tań­skich (ze Scyl­li­ty w Afry­ce) oraz mło­da 22-let­nia Per­pe­tua, któ­rej ani wi­dok wła­sne­go dzie­cię­cia, ani proś­by ojca… nie mo­gły skło­nić do od­stęp­stwa i tak wy­zio­nę­ła du­cha pod zę­ba­mi dzi­kich zwie­rząt.