Dzieje Ukrainy - ebook

1. ZAMIERZ­CHŁE CZASY

1. Zamierz­chłe czasy¹

Ukra­ina zaj­muje obszar 603 700 km2. Od połu­dnia oble­wają ją wody Morza Czar­nego i Azow­skiego, na pół­nocy gra­ni­czy z Bia­ło­ru­sią. Całą nie­mal powierzch­nię kraju zaj­mują obszary ogrom­nej Niziny Wschod­nio­eu­ro­pej­skiej. Góry wystę­pują tylko na połu­dnio­wym zacho­dzie (Kar­paty) i na Pół­wy­spie Krym­skim. Od pół­noc­nego zachodu roz­ciąga się pła­ska i bagni­sta połu­dniowa część Pole­sia, w cen­trum repu­bliki leży rów­ninna Nizina Nad­dnie­przań­ska prze­cho­dząca stop­niowo na pół­noc­nym wscho­dzie w Wyżynę Środ­ko­wo­ro­syj­ską. Część połu­dniową zaj­muje obszerna rów­nina Niziny Czar­no­mor­skiej, lekko nachy­lona ku połu­dniowi i roz­cięta sze­ro­kimi doli­nami rzek. Zachod­nią część Ukra­iny zaj­muje Wyżyna Wołyń­sko-Podol­ska i Wyżyna Nad­dnie­przań­ska, rów­ninna i pocięta jarami rzek. Na lewym brzegu Dnie­pru roz­ciąga się Wyżyna Nada­zow­ska, a dalej na wschód – Doniecka. Kli­mat kraju jest umiar­ko­wa­nie cie­pły, kon­ty­nen­talny.

Opady są tu różne; więk­sze na Pole­siu i w górach, mniej­sze na Nizi­nie Czar­no­mor­skiej, szcze­gól­nie w jej wschod­niej czę­ści. Sieć rzeczna jest gęsta, tylko na Nizi­nie Czar­no­mor­skiej wystę­puje znaczny nie­do­bór wil­goci. Pod wzglę­dem bio­ge­ogra­ficz­nym Ukra­ina dzieli się wyraź­nie na trzy strefy: lasów, bagien, tor­fo­wisk, łąk i pastwisk, pełna ryb i wod­nego ptac­twa. W lasach można tu spo­tkać rysie, wilki, dziki, kuny, lisy, gro­no­staje, zające, w rze­kach i jezio­rach – bobry, nutrie, wydry i norki. Prze­wa­żają tu gleby dar­niowe, piasz­czy­sto-gli­nia­ste, w dużych ilo­ściach wystę­pują też pia­ski. Nad gór­nym Dnie­prem, Dnie­strem oraz na przed­gó­rzu Kar­pat roz­ciąga się roz­le­gła strefa laso­stepu obej­mu­jąca ponad 1/3 powierzchni całego kraju. Wiel­kie obszary poro­śnięte ongiś ste­pem łąko­wym są dziś prze­zna­czone pod uprawę, szcze­gól­nie psze­nicy, bura­ków cukro­wych i warzyw. Step lesi­sty, nie­gdyś poro­sły tra­wami i lasami liścia­stymi, pokryty licz­nymi bagnami, obec­nie jest w dużej mie­rze rów­nież zago­spo­da­ro­wany, a z boga­tej fauny zostały pod ochroną nie­liczne tylko zwie­rzęta. Dalej na połu­dnie, aż do wybrzeży Morza Czar­nego i Azow­skiego, roz­ciąga się strefa ste­powa. Daw­niej, szcze­gól­nie na wio­snę, step prze­kształ­cał się w bajeczny ogród, pełen zie­lo­nych soczy­stych traw, ste­po­wych owsów, barw­nych kwia­tów: lilii, tuli­pa­nów, nar­cy­zów i hia­cyn­tów, wcze­sną jesie­nią pod palą­cymi pro­mie­niami słońca stop­niowo tra­cił barwę, żółkł, sza­rzał i jało­wiał. Tylko cza­sem pada­jące desz­cze na krótko przy­wra­cały mu buj­niej­sze życie. Dziś teren ste­pów – odpo­wied­nio nawod­niony – nie­mal cał­ko­wi­cie prze­zna­czony został pod uprawę. O cha­rak­te­rze gospo­dar­czym tego regionu zade­cy­do­wały żyzne czar­no­ziemy i gleby kasz­ta­nowe, pozwa­la­jące uzy­ski­wać wyso­kie plony w rol­nic­twie.

Kar­paty to kra­ina buj­nych lasów liścia­stych i igla­stych, boga­tych w róż­no­rodną zwie­rzynę – niedź­wie­dzie, lisy, wilki, dziki, rysie, sarny, kuny, bor­suki i tchó­rze. Góry Krym­skie pokryte są pię­trami roślin­no­ści typo­wej dla róż­nych stref: od śród­ziem­no­mor­skiej z cypry­sami, cedrami i magno­liami u pod­nóża, aż do kar­ło­wa­tych sosen na szczy­tach.

Ina­czej przed­sta­wiał się kra­jo­braz Ukra­iny przed tysią­cami lat, gdy poja­wił się tu czło­wiek pier­wotny. Cie­pły kli­mat, bujna roślin­ność i bogaty świat zwie­rzęcy sprzy­jały byto­wa­niu ludzi. Naj­star­sze ślady czło­wieka odkryto w miej­sco­wo­ści Gera­si­mowka nad Morzem Azow­skim, na pogra­ni­czu Ukra­iny i Repu­bliki Rosyj­skiej, oraz w Luce Wró­blew­skiej koło Kamieńca Podol­skiego, gdzie zna­le­ziono pry­mi­tywne odłupki kamienne – pierw­sze narzę­dzia pracy. Ze względu na póź­niej­sze zlo­do­wa­ce­nia, które nanio­sły na badane miej­sca grubą war­stwę osa­dów, dato­wa­nie pierw­szych zna­le­zisk jest bar­dzo utrud­nione. Uczeni sza­cują je na około 300 000 lat p.n.e., czyli okres wcze­snego pale­olitu. Pier­wotni ludzie miesz­kali w jaski­niach, utrzy­my­wali się ze zbie­rac­twa i myśli­stwa, w poszu­ki­wa­niu żyw­no­ści prze­no­sili się stale z miej­sca na miej­sce.

Około 100 000 lat temu na tereny Europy Wschod­niej nad­cią­gnęły z pół­nocy wiel­kie lodowce. Ukra­ina pokryła się lodem, śnie­giem, tun­drą i ubo­gim laso­ste­pem, doli­nami Dnie­pru i Donu lodo­wiec dotarł daleko na połu­dnie. Część kraju prze­kształ­ciła się w ponury step pokryty skąpą roślin­no­ścią. Więk­szość zwie­rząt uszła przed zim­nem na połu­dnie, do suro­wego kli­matu przy­sto­so­wały się jedy­nie nie­które gatunki: mamuty, jele­nie, jaski­niowe niedź­wie­dzie, wło­chate noso­rożce. Zmiana warun­ków przy­rod­ni­czych wpły­nęła rów­nież na tryb życia ludzi. Pod­sta­wo­wym zaję­ciem stało się teraz polo­wa­nie na gru­bego zwie­rza, wyma­ga­jące kolek­tyw­nego współ­dzia­ła­nia wszyst­kich człon­ków powsta­ją­cej spo­łecz­no­ści. Naj­waż­niej­szymi narzę­dziami stały się kamienne skro­baki słu­żące do obróbki skór, noże myśliw­skie, oszczepy. Ludzie nauczyli się chro­nić teraz przed zim­nem; zaczęli miesz­kać w pie­cza­rach, ubie­rali się w skóry, roz­pa­lali ogni­ska za pomocą tar­cia dwóch kawał­ków drewna, odży­wiali goto­wa­nym już poży­wie­niem. W licz­nych pie­cza­rach – na Kry­mie, Nad­dnie­strzu, Nad­dnie­przu, Woły­niu i nad pół­noc­nym Doń­cem – zostały odkryte liczne ślady ognisk roz­pa­la­nych przez pier­wot­nych ludzi. Żyli oni w nie­wiel­kich gro­ma­dach, two­rzą­cych nie­trwałe grupy, podobne do stada małp człe­ko­kształt­nych.

W środ­ko­wym okre­sie pale­olitu (od ok. 40 000 lat p.n.e.) kamienne narzę­dzia stały się bar­dziej uroz­ma­icone. Świad­czyło to o sta­łym, choć powol­nym, roz­woju sił wytwór­czych. Prze­wa­żały róż­nego rodzaju pię­ściaki, zgrze­bła, noże, ostrza do oszcze­pów, poja­wiły się wyroby z rogu i kości. W okre­sie tym wykształ­ciły się pry­mi­tywne wie­rze­nia reli­gijne – ani­mizm, magia i tote­mizm – odzwier­cie­dla­jące sła­bość czło­wieka wobec sił przy­rody. Postęp spo­łeczny wyra­żał się rów­nież w opa­no­wa­niu umie­jęt­no­ści budo­wa­nia domostw naziem­nych – namio­to­wych kon­struk­cji wspar­tych na pio­nowo wbi­tych dłu­gich kościach mamu­tów. Osie­dla ludz­kie poja­wiły się w doli­nach rzek, w oko­li­cach boga­tych w roślin­ność i zwie­rzęta, albo na tere­nach posia­da­ją­cych zasoby krze­mie­nia, słu­żą­cego za pod­sta­wowy suro­wiec przy wyro­bie narzę­dzi. Dzięki lep­szej broni i spraw­niej­szej orga­ni­za­cji polo­wań ludzie zdo­by­wali coraz wię­cej żyw­no­ści i mogli two­rzyć już zapasy pozwa­la­jące im miesz­kać w jed­nym miej­scu przez dłuż­szy czas. Nastę­po­wała ewo­lu­cja fizycz­nego i umy­sło­wego roz­woju gatunku homo sapiens – czło­wieka rozum­nego.

Naj­więk­sze zna­le­zi­ska z tego okresu pocho­dzą z miej­sco­wo­ści Rożok nad Morzem Azow­skim i Moł­dowa nad Dnie­strem.

W gór­nym pale­oli­cie, 30 000–15 000 lat p.n.e., kli­mat Europy Wschod­niej zaczął się ocie­plać: lodowce kur­czyły się i odpły­wały stop­niowo na pół­noc. Ostat­nia faza zlo­do­wa­ce­nia na Ukra­inie miała miej­sce około 24 000–20 000 lat temu. Nastą­pił wów­czas wyraźny postęp w orga­ni­za­cji spo­łe­czeń­stwa. Na miej­sce nie­trwa­łego daw­niej stada ludz­kiego poja­wiła się orga­ni­za­cja rodowa, w któ­rej domi­nu­jącą rolę odgry­wała począt­kowo kobieta. Zwią­zek krwi opie­rał się na matce, gdyż ojciec dziecka był wów­czas zwy­kle nie­znany. O kul­cie matki w okre­sie matriar­chatu świad­czą liczne zna­le­zi­ska pry­mi­tyw­nych rzeźb przed­sta­wia­jące postać kobiety. Dowo­dem roz­wi­ja­ją­cej się sztuki są rów­nież malo­wi­dła w pie­cza­rach przed­sta­wia­jące dzi­kie zwie­rzęta – mamuty, pół­nocne jele­nie, dzi­kie konie i inną grubą zwie­rzynę łowioną przez czło­wieka.

W okre­sie mezo­litu (ok. 15 000–6000 lat p.n.e.) kli­mat oraz świat roślinny i zwie­rzęcy upodob­niły się do dzi­siej­szych. Czło­wiek żył już w znacz­nie korzyst­niej­szych warun­kach, stale uspraw­niał też swoje narzę­dzia pracy, dosko­na­lił broń. Nastę­po­wało zróż­ni­co­wa­nie kul­tury mate­rial­nej pier­wot­nych ple­mion. Pod­sta­wową bro­nią stał się łuk i strzały z kamien­nymi lub kościa­nymi ostrzami, upo­wszech­niły się oszczepy, har­puny do łowie­nia ryb. Kamienne narzę­dzia były już coraz bar­dziej uroz­ma­icone. Oswo­jone zostało pierw­sze zwie­rzę – pies. Ludzie pro­wa­dzili w dal­szym ciągu ruchliwy tryb życia i w pogoni za zwie­rzętami prze­no­sili się z miej­sca na miej­sce, potra­fili jed­nak mie­sią­cami prze­by­wać w jed­nej oko­licy, zamiesz­ku­jąc jaski­nie, pie­czary lub budu­jąc pry­mi­tywne kon­struk­cje sza­ła­sowe. Najbar­dziej zaawan­so­wane w roz­woju były ple­miona żyjące na Kry­mie i nad Dnie­strem. Na obsza­rach tych stwier­dzono początki hodowli i rol­nic­twa. Pod­sta­wo­wymi narzę­dziami słu­żą­cymi do uprawy były motyki i sierpy z krze­mien­nymi ostrzami.

W okre­sie neo­litu (ok. 6000–1800 lat p.n.e.) wystę­pują już róż­nice regio­nalne. Na połu­dnio­wym, ste­po­wym obsza­rze kraju wyod­ręb­nia się kul­tura hodow­lano-rybacka, na lewo­brzeżu (tereny na wschód od Dnie­pru) i Pole­siu – łowiecko-zbie­racka, na pra­wo­brzeżu – rol­ni­czo-hodow­lana.

W IV tysiąc­le­ciu p.n.e., w okre­sie tzw. ene­olitu, mię­dzy Dnie­strem i Dnie­prem powstała kul­tura try­pol­ska, mająca istotny wpływ na roz­wój pra­wo­brzeż­nej Ukra­iny. Nazwa jej pocho­dzi od miej­sco­wo­ści Try­polje (obwód kijow­ski), gdzie doko­nano pierw­szych odkryć. W doli­nie Dnie­stru i Bugu odko­pano ogó­łem ponad 20 osad. Każda skła­dała się z 8–10 okrą­głych zie­mia­nek oraz naziem­nych, dłu­gich i wąskich budowli z bitej gliny, z licz­nymi pale­ni­skami wewnątrz domów. Pod­sta­wo­wym zaję­ciem miesz­kań­ców tych osie­dli było rol­nic­two. Upra­wiano głów­nie psze­nicę, jęcz­mień i proso, posłu­gu­jąc się kamien­nymi oraz kościa­nymi moty­kami, a także sier­pami z krze­mien­nymi ostrzami. Ziarno było prze­cho­wy­wane w gli­nia­nych jamach, a mie­lone w kamien­nych żar­nach. Poważną rolę w gospo­darce odgry­wała też hodowla bydła roga­tego i trzody chlew­nej, a póź­niej rów­nież koni. Lud­ność kul­tury try­pol­skiej zaj­mo­wała się także zbie­rac­twem i rybo­łów­stwem, znała ponadto nie­które rze­mio­sła, jak tkac­two lub garn­car­stwo.

Cera­mika począt­kowo ozda­biana była wyłącz­nie orna­men­tyką rytą, potem rów­nież malo­waną. Na Ukra­inie poja­wiły się wtedy pierw­sze wyroby z mie­dzi, przede wszyst­kim szy­dła i haczyki na ryby.

W środ­ko­wej fazie kul­tury try­pol­skiej (ok. 3000–2700 lat p.n.e.) powstały liczne osady skła­da­jące się z wiel­kich domostw zbu­do­wa­nych z gliny, o powierzchni docho­dzą­cej do 140 m2. W pomiesz­cze­niach tych miesz­kały całe rody wraz z żywym inwen­ta­rzem. W póź­niej­szej fazie ple­miona kul­tury try­pol­skiej roz­wi­nęły eks­pan­sję w kie­runku Woły­nia i Pole­sia, na lewo­brzeże oraz wybrzeże czar­no­mor­skie. W dal­szym ciągu w budow­nic­twie prze­wa­żały wiel­kie domy rodowe. Na ste­po­wym połu­dniu wyraź­nie wzra­stała rola hodowli, co wią­zało się z nasi­le­niem kon­tak­tów z ple­mionami koczow­ni­czymi Przed­kau­ka­zia i Powołża. Postę­pu­jące wyraź­nie zróż­ni­co­wa­nie kul­tury try­pol­skiej wyra­żało się przede wszyst­kim w regio­na­li­za­cji obrządku grze­bal­nego. Nad środ­ko­wym Dnie­prem i Dnie­strem prze­wa­żał obrzą­dek szkie­le­towy połą­czony czę­sto z kamienną obstawą grobu, na wybrzeżu czar­no­mor­skim poja­wiły się wiel­kie kur­hany. Na pozo­sta­łych obsza­rach Ukra­iny roz­wi­jały się w tym cza­sie inne kul­tury.

W XVII stu­le­ciu p.n.e. zaczyna się na Ukra­inie epoka brązu, a od około 700 r. p.n.e. – epoka żelaza. Na­dal wystę­po­wało znaczne zróż­ni­co­wa­nie kul­tu­rowe. Na ste­po­wym połu­dniu żyła lud­ność paster­ska posia­da­jąca oży­wione kon­takty z odle­głymi tere­nami i prze­no­sząca na swój obszar zdo­by­cze obcych ludów, głów­nie z Przed­kau­ka­zia. Ona też jako pierw­sza na Ukra­inie poznała i roz­po­wszech­niła brąz, a potem żelazo, roz­wi­nęła rów­nież ośrodki pro­duk­cji tych metali. Suro­wiec spro­wa­dzano z Kau­kazu, tere­nów zakar­pac­kich i, być może, aż z Uralu. Na ślady wydo­by­cia rodzi­mej mie­dzi natra­fiono w chu­to­rze Kali­now­ski, w obwo­dzie doniec­kim. Z brązu wyra­biano przede wszyst­kim broń i ozdoby.

Rosnąca rola męż­czy­zny pro­wa­dziła do istot­nych prze­mian spo­łecz­nych – nastą­pił okres patriar­chatu. Pro­ces zróż­ni­co­wa­nia spo­łecz­nego naj­wcze­śniej roz­po­czął się wśród ple­mion koczow­ni­czych, wyod­ręb­niła się ary­sto­kra­cja, poja­wili się pierwsi nie­wol­nicy. W odkry­tych na połu­dniu Ukra­iny (np. koło Ode­ssy) wiel­kich gro­bach-kur­ha­nach spo­tyka się zwłoki ary­sto­kra­tów z bro­nią meta­lową i cen­nymi przed­mio­tami, a także nie­wol­ni­kami zabi­ja­nymi po śmierci pana, mają­cymi mu słu­żyć w życiu poza­gro­bo­wym. Kul­turę tę przy­pi­suje się Kim­me­rom, ludowi poświad­czo­nemu w źró­dłach antycz­nych – assy­ryj­skich i u Hero­dota – żyją­cemu nad Morzem Czar­nym w końcu II i począt­kach I tysiąc­le­cia p.n.e.

Na Woły­niu, połu­dnio­wym Pole­siu i środ­ko­wym Nad­dnie­przu powstały w tym okre­sie lokalne ośrodki znaj­du­jące się pod sil­nym wpły­wem środ­ko­wo­eu­ro­pej­skiej kul­tury łużyc­kiej, obej­mu­ją­cej swym zasię­giem Łużyce, Pol­skę i część Cze­cho­sło­wa­cji. Cha­rak­te­ry­zo­wała się ona spe­cy­ficzną cera­miką – naczy­niami o kan­cia­stym pro­filu, zdo­bio­nym guzami – ogól­nym pod­nie­sie­niem poziomu życia lud­no­ści, zasto­so­wa­niem meta­lur­gii do rol­nic­twa, wzro­stem gęsto­ści zalud­nie­nia i postę­pu­ją­cym zróż­ni­co­wa­niem spo­łecz­nym. Połu­dniowo-zachod­nia Ukra­ina wraz z przy­le­ga­jącą doń czę­ścią Kar­pat i Pod­kar­pa­cia znaj­do­wała się pod wpły­wem potęż­nego ośrodka węgier­sko-sied­mio­grodz­kiego, potem dostała się w zasięg cywi­li­za­cji Scy­tów. Część pół­nocno-wschod­nia, poło­żona w dorze­czu Desny i gór­nego biegu Dońca, cha­rak­te­ry­zo­wała się pry­mi­tywną gospo­darką leśną. Zna­jo­mość metalu na tym tere­nie była znacz­nie opóź­niona. Rów­nież wysoki poziom w epoce brązu osią­gnęła lud­ność kul­tury koma­row­skiej. Nazwa jej pocho­dzi od wyko­pa­lisk w Koma­ro­wie (oko­lice Sta­ni­sła­wowa). Zna­le­ziono tu ślady uprawy ziemi, hodowli bydła roga­tego, owiec, trzody chlew­nej i koni, garn­car­stwa, tkac­twa, obróbki kamie­nia, rogu i kości, drewna. Lud­ność kul­tury koma­row­skiej miesz­kała w zie­mian­kach i drew­nia­nych budow­lach naziem­nych z pale­ni­skiem wewnątrz. Zmar­łych paliła na sto­sach lub cho­wała w pozy­cji wypro­sto­wa­nej albo skur­czo­nej na boku. Groby były wypo­sa­żone w naczy­nia, wyroby z brązu, krze­mie­nia, cza­sem nawet ze złota, w póź­niej­szym okre­sie rów­nież z żelaza. Na ste­pach czar­no­mor­skich i na Kry­mie roz­wi­jała się w epoce brązu kul­tura gro­bów kata­kum­bo­wych. Zmar­łych cho­wano w gro­bow­cach skła­da­ją­cych się z głę­bo­kiej jamy i niszy wyko­pa­nej w ścia­nie tej jamy. W niszy ukła­dano zwłoki zmar­łego, następ­nie zawa­lano je bel­kami lub pły­tami kamien­nymi, na wierz­chu grobu usy­py­wano wysoki kur­han. Gro­bowce były wypo­sa­żone w naczy­nia z cha­rak­te­ry­stycz­nym orna­men­tem sznu­ro­wym, narzę­dzia z kamie­nia, brązu, mie­dzi i kości. Lud­ność tej kul­tury utrzy­my­wała się z hodowli i myśli­stwa, znała też uprawę ziemi, choć nie odgry­wała ona w gospo­darce poważ­niej­szej roli.

W XII w. p.n.e. nad środ­ko­wym Dnie­prem ukształ­to­wała się kul­tura czar­no­le­ska (od m. Czarny Las w obwo­dzie kiro­wo­gradz­kim). Twórcy jej zaj­mo­wali się rol­nic­twem i hodowlą, pro­wa­dzili osia­dły tryb życia i budo­wali duże grody. Dzięki czę­stym kon­tak­tom z lud­no­ścią strefy ste­po­wej poznali wcze­śnie brąz i żelazo. Na wyso­kim pozio­mie roz­woju stali też miesz­kańcy połu­dnio­wej, górzy­stej czę­ści Krymu, utoż­sa­miani czę­sto ze zna­nymi ze źró­deł antycz­nych Tau­rami. Budo­wali oni duże domy o kon­struk­cji słu­po­wej, wzno­sili rów­nież osady obronne, chro­nione murami zbu­do­wa­nymi z dużych blo­ków kamien­nych. Na niż­szym pozio­mie roz­woju znaj­do­wała się lud­ność pozo­sta­łych kul­tur wystę­pu­ją­cych wów­czas na Ukra­inie.

W poło­wie VII w. p.n.e. na stepy połu­dniowe wtar­gnęła fala koczow­ni­czych Scy­tów, ludu pocho­dze­nia indo­irań­skiego przy­by­łego praw­do­po­dob­nie z głębi Azji lub znad ste­pów nad­ka­spij­skich. Scy­to­wie wyparli Kim­me­rów – któ­rzy uszli do Azji Mniej­szej i na Kau­kaz – pod­po­rząd­ko­wali sobie liczne osia­dłe ludy rol­ni­cze i utwo­rzyli obszerne pań­stwo się­ga­jące od Donu na wscho­dzie po dolny Dunaj na zacho­dzie oraz środ­kowy bieg Bohu, Dnie­pru i Donu na pół­nocy. Źró­dła sta­ro­żytne okre­ślały ich pań­stwo mia­nem Scy­tia. „Zie­mia ta jest rów­niną obfi­tu­jącą w trawę i dobrze nawod­nioną – noto­wał Hero­dot, autor pierw­szego w histo­rii opisu ziem ukra­iń­skich. – Prze­pły­wają przez nią rzeki Ister (Dunaj) o pię­ciu ujściach, potem Tyras (Dniestr), Hypa­nis (Bug), Bory­ste­nes (Dniepr), Pan­ti­kaos, Hipa­kir, Ger­ros, Tanais (Don)… Z rzek Bory­ste­nes jest naj­po­ży­tecz­niej­szy, ponie­waż uży­cza bydłu obok zamu­lo­nych rzek naj­pięk­niej­szych i naj­le­piej utrzy­ma­nych pastwisk i zawiera sta­now­czo naj­lep­sze i naj­licz­niej­sze ryby; także jego woda jest bar­dzo przy­jemna do picia, a pły­nie on czy­sty obok zamu­lo­nych rzek, dalej na jego brze­gach naj­le­piej udają się zasiewy zboża, a tam, gdzie się nie obsiewa ziemi, rośnie naj­buj­niej­sza trawa. Przy jego ujściu sama z sie­bie osa­dza się sól w nie­zmier­nej ilo­ści. Dostar­cza też wiel­kich ryb bez ości, które nadają się do mary­no­wa­nia, nadto wiele innych god­nych podziwu pło­dów”.

Scy­to­wie znaj­do­wali się na eta­pie roz­kładu wspól­noty pier­wot­nej. O postę­pu­ją­cym wśród nich pro­ce­sie zróż­ni­co­wa­nia spo­łecz­nego świad­czą naj­le­piej gro­bowce-kur­hany, masowo odkry­wane na połu­dniu Ukra­iny. Arche­olo­go­wie znaj­dują w nich broń, naczy­nia gli­niane, arty­styczne wyroby ze złota, sre­bra i brązu, zwłoki żon i nie­wol­ni­ków, pomor­do­wa­nych pod­czas uro­czy­sto­ści pogrze­bo­wych, szkie­lety koni bojo­wych wraz z całym rynsz­tun­kiem. Szcze­gól­nie bogate były groby kró­lów. Odkryty w pobliżu Niko­pola (koło Dnie­pro­pie­trow­ska) tzw. czer­tom­licki kur­han ma 20 m wyso­ko­ści i 350 m obwodu. W wiel­kich kryp­tach pod­ziem­nych spo­czy­wały zwłoki króla i kró­lo­wej, sze­ściu wojow­ni­ków i 11 koni bojo­wych. W gro­bowcu zna­le­ziono wielką ilość cen­nych przed­mio­tów: miecz, koł­czan na strzały, odzież ze zło­tymi i srebr­nymi ozdo­bami, srebrne i złote naczy­nia. Wśród Scy­tów pano­wał ustrój demo­kra­cji wojen­nej. Pod­sta­wo­wym ich zaję­ciem była wojna, a głów­nie orga­ni­zo­wa­nie łupie­skich wypraw, mają­cych wzbo­ga­cić ary­sto­kra­cję i dać szansę awansu pro­stym wojow­ni­kom.

Wśród ple­mion scy­tyj­skich liczeb­no­ścią i bit­no­ścią wyróż­niali się Scy­to­wie kró­lew­scy, miesz­ka­jący na obsza­rach mię­dzy dol­nym Dnie­prem i Donem. Były to trzy odrębne ple­miona. Władca naj­sil­niej­szego z nich, Para­la­tów, spra­wo­wał naczelną wła­dzę poli­tyczną i woj­skową. Scy­to­wie kró­lew­scy wyraź­nie domi­no­wali nad pozo­sta­łymi ple­mionami. Na pół­noc od Scy­tów kró­lew­skich miesz­kali Scy­to­wie koczow­nicy, zaś na zachód, na pra­wym brzegu Dnie­pru, pocho­dzące zapewne z daw­niej­szej fali migra­cyj­nej odrębne ple­miona ora­czy i rol­ni­ków, pro­wa­dzące osia­dły tryb życia. Pierwsi z nich znali już orkę sprzę­żajną, dru­dzy sto­so­wali jesz­cze uprawę moty­kową. Były to zapewne pod­bite przez Scy­tów ludy rol­ni­cze. Zamiesz­ki­wały one otwarte osady lub grody, roz­wi­nęły pro­duk­cję cera­miki nawią­zu­ją­cej do okresu przed­scy­tyj­skiego, stop­niowo ule­gały jed­nak kul­tu­rze scy­tyj­skiej, co w kon­se­kwen­cji pro­wa­dziło do uni­fi­ka­cji kul­tu­ro­wej tych róż­no­rod­nych ple­mion.

Władcy scy­tyj­scy orga­ni­zo­wali wiel­kie wyprawy wojenne do odle­głych nawet krain. Wia­domo, że pod koniec VII w. p.n.e. Scy­to­wie dotarli do Egiptu. W poło­wie VI w. pod­jęli jedną lub dwie wyprawy na zachód i przy­czy­nili się do zała­ma­nia głów­nych ośrod­ków kul­tury łużyc­kiej. Cią­głymi napa­dami na sąsia­dów nara­zili się potęż­nemu władcy per­skiemu Dariu­szowi I, który w 514–513 r. p.n.e. zor­ga­ni­zo­wał wielką wyprawę na pół­noc. Scy­to­wie umie­jęt­nie zasto­so­wali wów­czas tak­tykę wojny pod­jaz­do­wej, wcią­gali prze­ciw­nika w głąb ste­pów, nisz­czyli jego siły nagłymi ata­kami, aż wresz­cie zmu­sili do odwrotu. Boga­ce­nie się ary­sto­kra­cji drogą łupie­skich wypraw i han­dlu z kolo­niami grec­kimi dopro­wa­dziło do pogłę­bie­nia róż­nic spo­łecz­nych i zwięk­szało uza­leż­nie­nie pro­stych rol­ni­ków oraz paste­rzy od war­stwy panu­ją­cej.

Okres naj­więk­szego roz­woju pań­stwa scy­tyj­skiego przy­pada na IV i III w. p.n.e. – szcze­gól­nie na lata pano­wa­nia króla Ate­usza. Głów­nym ośrod­kiem było wów­czas „kamienne gro­dzisz­cze” nad dol­nym Dnie­prem, sie­dziba kró­lew­ska. Eks­pan­sja Scy­tów za Dunaj dopro­wa­dziła do kon­fliktu z Mace­do­nią. W 339 r. p.n.e. woj­ska króla Filipa II roz­biły Scy­tów. W bitwie tej zgi­nął król Ate­usz. Kilka lat póź­niej koczow­nicy zre­wan­żo­wali się i zadali klę­skę trac­kiemu namiest­ni­kowi Alek­san­dra Wiel­kiego. Stwo­rzone przez Ate­usza pań­stwo prze­trwało do III w. p.n.e., kiedy na jego obszary wtar­gnęły za wschodu koczow­ni­cze ple­miona Sar­ma­tów. Część poko­na­nych Scy­tów wyco­fała się na Krym i tu zało­żyła swą nową sto­licę – Neapol Scy­tyj­ski (na przed­mie­ściach obec­nego Sym­fe­ro­pola), część wywę­dro­wała nad dolny Dniestr i Dunaj, reszta pod­po­rząd­ko­wała się najeźdź­com i stop­niowo ule­gła asy­mi­la­cji. Scy­tyj­skie pań­stwo na Kry­mie osią­gnęło naj­więk­szy roz­kwit w II w. p.n.e., gdy pod­po­rząd­ko­wało sobie kolo­nie grec­kie na tym tere­nie. Uza­leż­nione potem przez króla Pontu Mitry­data Eupa­tora, prze­trwało do III w. n.e.

Na wyprawy wojenne Scy­to­wie jeź­dzili konno, uży­wali też wozów o czte­rech peł­nych kołach tar­czo­wych. Uzbro­jeni byli w łuki, strzały, mie­cze, topory, włócz­nie i oszczepy oraz tar­cze; bogatsi wojow­nicy nosili pan­ce­rze z łusek brą­zo­wych lub żela­znych, a cza­sem i grec­kie hełmy. Na co dzień męż­czyźni zakła­dali dłu­gie spodnie i kaftan prze­pa­sany pasem, spi­cza­ste czapy, buty z krót­kimi cho­lew­kami. Kobiety nosiły dłu­gie szaty.

Scy­to­wie dopro­wa­dzili do dosko­na­ło­ści meta­lur­gię i obróbkę brązu oraz żelaza, słabo nato­miast opa­no­wali pro­duk­cję cera­miki. Cha­rak­te­ry­zo­wała się ona ozdo­bami w postaci zwie­rząt. Dobrze roz­wi­nięta była obróbka skór, kości i drewna. Pro­wa­dzili oży­wiony han­del z kolo­niami grec­kimi zakła­da­nymi od VIII w. p.n.e. na pół­noc­nych wybrze­żach Morza Czar­nego. W okre­sie naj­więk­szego nasi­le­nia ruchu kolo­ni­za­cyj­nego (VII i VI w. p.n.e.) znaczną rolę odgry­wały grec­kie mia­sta-pań­stwa. Olbia poło­żona na pra­wym brzegu limanu² Bohu, Cher­so­nez nie­opo­dal dzi­siej­szego Sewa­sto­pola, Tyras przy ujściu Dnie­stru, Tanais przy ujściu Donu i Pan­ti­ka­pe­jon (na miej­scu obec­nego Ker­czu). Olbia stała się poważ­nym ośrod­kiem pro­duk­cji rze­mieśl­ni­czej i han­dlu, pod­stawą gospo­darki Cher­so­nezu była uprawa zboża i win­nej lato­ro­śli. Mia­sta grec­kie nad Morzem Czar­nym kupo­wały od Scy­tów zboże, futra, miód, wosk, sól, drewno, nie­wol­ni­ków, sprze­da­wały im wino, oliwę, tka­niny, cera­mikę, biżu­te­rię, wyroby arty­styczne, broń, przed­mioty meta­lowe. Wymiana han­dlowa mię­dzy ple­mio­nami tubyl­czymi i kolo­niami przy­spie­szała pro­ces hel­le­ni­za­cji ary­sto­kra­cji scy­tyj­skiej, a z dru­giej strony przy­czy­niała się do wzro­stu wpły­wów scy­tyj­skich na kul­turę grecką.

Ści­sła więź mię­dzy przy­by­szami a tubyl­cami była szcze­gól­nie wyraźna w Kró­le­stwie Bospo­rań­skim, zjed­no­czo­nym ok. 480 r. p.n.e. przez wład­ców Pan­ti­ka­pe­jonu i obej­mu­ją­cym mia­sta hel­leń­skie na pół­wy­spie Kercz oraz Kuba­niu. Po 480 r. doszła tu do wła­dzy dyna­stia Spar­ta­ki­dów, która drogą pod­bo­jów roz­sze­rzyła posia­dło­ści pań­stwa i pod­po­rząd­ko­wała sobie nie tylko mia­sta grec­kie, ale i nie­które ple­miona scy­tyj­skie miesz­ka­jące nad Morzem Azow­skim. Od IV w. p.n.e. Kró­le­stwo Bospo­rań­skie stało się głów­nym dostawcą zboża dla Aten. Pomyśl­nie roz­wi­jała się tu rów­nież hodowla, rybo­łów­stwo i rze­mio­sło. W pań­stwie ist­niał już ustrój nie­wol­ni­czy, przy czym klasa panu­jąca skła­dała się zarówno z Gre­ków, jak Scy­tów.

W 107 r. p.n.e. w Pan­ti­ka­pe­jo­nie wybu­chło powsta­nie nie­wol­ni­ków pod wodzą Sau­ma­kosa. Ruch powstań­czy osią­gnął wiele suk­ce­sów i dopiero inter­wen­cja wojsk pon­tyj­skich króla Mitry­data Eupa­tora dopro­wa­dziła do klę­ski nie­wol­ni­ków. Odtąd pań­stwo bospo­rań­skie poczęło uzna­wać zwierzch­nic­two Pontu.

Zakła­dane przez Gre­ków mia­sta oto­czone były wyso­kimi murami obron­nymi z sys­te­mem wież i bram. Wewnątrz znaj­do­wała się zabu­dowa muro­wana, cią­gnąca się wzdłuż regu­lar­nej sieci bru­ko­wa­nych ulic, roz­cho­dzą­cych się od cen­tral­nie poło­żo­nego placu. W życiu każ­dego mia­sta poważną rolę odgry­wał port przyj­mu­jący statki z całego basenu Morza Śród­ziem­nego. Czę­ste napady ludów bar­ba­rzyń­skich dopro­wa­dziły jed­nak do stop­nio­wego upadku miast grec­kich. „Mia­sto Olbia wiel­ko­ścią nie odpo­wiada swo­jej poprzed­niej sła­wie – pisał Dion Chry­zo­stom żyjący na prze­ło­mie I i II w. n.e. – wsku­tek wie­lo­krot­nego znisz­cze­nia i wojen, znaj­du­jąc się już tak dawno wśród bar­ba­rzyń­ców i przy tym nie­mal naj­bar­dziej wojow­ni­czych, było ono cią­gle nara­żone na napa­ści i kilka razy zostało już zdo­byte przez wro­gów. Ostat­nie i bar­dzo mocne znisz­cze­nie miało miej­sce nie wię­cej niż 150 lat temu. Geto­wie³ zdo­byli je, jak rów­nież i pozo­stałe mia­sta na lewym brzegu Pontu aż do Apo­lo­nii. Skut­kiem tego inte­resy tam­tej­szych Hel­le­nów ule­gły cał­ko­wi­tej ruinie. Nie­któ­rych miast zupeł­nie nie odbu­do­wano, inne zaś znaj­dują się w nędz­nym sta­nie, a przy tym napły­nęła do nich masa bar­ba­rzyń­ców”.

Po klę­sce Mitry­data VI w woj­nie z Rzy­mem Kró­le­stwo Bospo­rań­skie zna­la­zło się w orbi­cie wpły­wów impe­rium i osta­tecz­nie zostało włą­czone w skład Cesar­stwa, podob­nie jak pozo­stałe kolo­nie grec­kie zruj­no­wane najaz­dami bar­ba­rzyń­ców. Póź­niej­sze zała­ma­nie się pań­stwa rzym­skiego dopro­wa­dziło do cał­ko­wi­tego upadku miast hel­leń­skich nad Morzem Czar­nym.

W stre­fie oddzia­ły­wa­nia kul­tury antycz­nej znaj­do­wały się tylko połu­dniowe poła­cie dzi­siej­szej Ukra­iny. Pół­nocną część zamiesz­ki­wały ple­miona nie­pod­po­rząd­ko­wane Scy­tom. Hero­dot podaje nazwy tych ludów: Aga­tyrsi, Neu­ro­wie, Andro­fa­go­wie i Melan­chle­no­wie. Znały one orkę sprzę­żajną, upra­wiały psze­nicę i proso, sprze­da­wały zboże kolo­niom grec­kim, hodo­wały bydło, zaj­mo­wały się myśli­stwem, rybo­łów­stwem i rze­mio­słem. Budo­wały wiel­kie osie­dla ota­czane wyso­kimi wałami, nawet do 10 m. Naj­więk­sze tego typu osady arche­olo­go­wie odkryli w Nie­mi­ryw­sku koło Win­nicy i Biel­sku koło Połtawy. Chaty w tych osa­dach budo­wane były z drewna i gliny. Ludy miesz­ka­jące poza zasię­giem wpły­wów scy­tyj­skich stwo­rzyły wiele odręb­nych kul­tur.

Po zła­ma­niu potęgi scy­tyj­skiej w II w. p.n.e. więk­szość ste­po­wych obsza­rów dzi­siej­szej Ukra­iny opa­no­wali Sar­maci. Mimo pew­nych podo­bieństw kul­tu­ro­wych do poko­na­nych przez sie­bie koczow­ni­ków stali na znacz­nie niż­szym szcze­blu roz­woju niż Scy­to­wie. Dobit­nie świad­czy o tym ubó­stwo kur­ha­nów sar­mac­kich. Nowi zdo­bywcy ata­ko­wali nie tylko kolo­nie grec­kie nad Morzem Czar­nym, ale rów­nież nad­du­naj­skie pro­win­cje Cesar­stwa Rzym­skiego.

W III w. n.e. na stepy czar­no­mor­skie przy­byli nowi zdo­bywcy – ger­mań­scy Goto­wie. Przy­wę­dro­wali znad Wisły, a pod­po­rząd­ko­waw­szy sobie Sar­ma­tów, wspól­nie z nimi urzą­dzali łupie­skie wyprawy na zie­mie Cesar­stwa Rzym­skiego. Po zdo­by­ciu Dacji napie­rali sil­nie na gra­nice impe­rium wzdłuż Dunaju, wypra­wiali się też do Azji Mniej­szej. Stop­niowo wyod­ręb­niły się dwie grupy: Wizy­go­tów, usa­do­wio­nych w Dacji⁴ i na zachód od Dnie­stru, oraz Ostro­go­tów, miesz­ka­ją­cych na ste­pach po wschod­niej stro­nie Dnie­stru, w kie­runku Dnie­pru i Donu.

Po okre­sie wojen z Rzy­mem Goto­wie zawarli układ z cesa­rzem Kon­stan­ty­nem I i jako sojusz­nicy impe­rium osła­niali odtąd jego gra­nice. Ich eks­pan­sja skie­ro­wał się teraz na pół­noc i dopro­wa­dziła do utwo­rze­nia przez króla Ostro­go­tów Her­ma­na­ryka ogrom­nego pań­stwa we wschod­niej Euro­pie. Doszło wów­czas do pierw­szego zatknię­cia się Gotów ze wschod­nimi Sło­wia­nami.

Na widowni euro­pej­skiej Sło­wia­nie poja­wili się sto­sun­kowo późno, nie ulega jed­nak wąt­pli­wo­ści, że tereny mię­dzy Odrą i Dnie­prem musieli już zamiesz­ki­wać od tysiąc­le­cia. Docie­ra­jące do sta­ro­żyt­nych wia­do­mo­ści o tym ludzie były bar­dzo skąpe i nie­do­kładne. Histo­rycy przy­pusz­czają, że wśród wymie­nio­nych przez Hero­dota pół­noc­nych sąsia­dów Scy­tów znaj­do­wali się Sło­wia­nie. Szcze­gól­nie odnosi się to do Neu­rów, zapewne też i do Scy­tów-ora­czy. Rzym­scy auto­rzy nie mieli wielu infor­ma­cji o ludach miesz­ka­ją­cych na tere­nie kształ­tu­ją­cej się Sło­wiańsz­czy­zny. „Nie­któ­rzy twier­dzą, że zie­mie te (od Bał­tyku) aż do rzeki Wistuli (Wisły) zamiesz­kują Sar­maci, Wene­dzi, Ski­ro­wie i Mir­ro­wie” – pisał Pli­niusz w I w. n.e. „Co się zaś tyczy Peu­cy­nów, Wene­dów i Finów, to nie wiem, czy mam ich zali­czyć do Ger­ma­nów czy Sar­ma­tów” – wtó­ro­wał mu nie­pew­nie Tacyt.

Obec­nie uważa się, że wymie­nieni przez obu sta­ro­żyt­nych auto­rów Wene­do­wie byli Sło­wia­nami, potwier­dzają to bowiem sze­roko podej­mo­wane bada­nia naukowe (szcze­gól­nie arche­olo­giczne i etno­gra­ficzne). Slo­wia­nie nale­żeli do grupy ludów indo­eu­ro­pej­skich, przy­wę­dro­wali ze ste­pów czar­no­mor­skich, kaspij­skich lub kazach­stań­skich. Bal­to­sło­wia­nie zajęli znaczną część wschod­niej i środ­ko­wej Europy. Z bie­giem lat grupa ta ule­gła podzia­łowi: Bał­to­wie opa­no­wali obszary nad­mor­skie, Sło­wia­nie około połowy II tysiąc­le­cia p.n.e. zasie­dlili tereny mię­dzy Dnie­prem i Odrą, a więc i pół­nocną oraz zachod­nią Ukra­inę. W póź­niej­szym okre­sie ule­gli podzia­łowi na grupę wschod­nią i zachod­nią.

Wcze­sno­śre­dnio­wieczne źró­dła bizan­tyj­skie wymie­niają we wschod­niej Euro­pie Antów, Skla­wi­nów, przod­ków Sło­wian bał­kań­skich, zamiesz­ku­ją­cych w poło­wie VI w. obszary nad­dnie­strzań­skie i sta­no­wią­cych już wów­czas poważną siłę poli­tyczną oraz mili­tarną. Wypo­sa­że­nie gro­bów świad­czy o postę­pu­ją­cym szybko pro­ce­sie zróż­ni­co­wa­nia spo­łecz­nego wśród Sło­wian. Obok ubo­gich mogił zacho­wały się bogate gro­bowce, gdzie znaj­dują się szkie­lety koni, dro­go­cenna cera­mika, ozdoby, przed­mioty zbytku impor­to­wane z Impe­rium Rzym­skiego, monety z wize­run­kami cesa­rzy. Ary­sto­kra­cja sło­wiań­ska posia­dała bogac­twa pocho­dzące głów­nie z łupów wojen­nych (do nich nale­żeli rów­nież nie­wol­nicy), na wie­cach for­so­wała swoje decy­zje i wybie­rała ze swego grona wodza – księ­cia.

Więk­sze i trwal­sze orga­ni­zmy pań­stwowe two­rzyły się począt­kowo w naj­bar­dziej roz­wi­nię­tych rejo­nach Sło­wiańsz­czy­zny: nad gór­nym Dnie­strem, środ­ko­wym Dnie­prem, na Woły­niu. Nie ulega wąt­pli­wo­ści, że „impe­rium goc­kiemu” Her­ma­na­ryka pod­le­gały różne odłamy Sło­wian: Wene­do­wie i Skla­wi­no­wie. W IV w. do więk­szego zna­cze­nia doszło pań­stwo Antów, zamiesz­ku­ją­cych tereny nad środ­ko­wym Dnie­prem, któ­rzy pod wodzą swego księ­cia, Boza, potra­fili sta­wiać sku­teczny opór Gotom. Następca Her­ma­na­ryka, Wini­tar, poko­nał wresz­cie Antów i poj­mał ich władcę, jego synów oraz 70 ary­sto­kra­tów. Pierw­szy histo­ryczny władca Antów zgi­nął w męczar­niach na krzyżu, podob­nie jak wszy­scy przy­wódcy ple­mienni i syno­wie księ­cia wzięci do nie­woli wraz z Bozem. Po tej klę­sce ośro­dek pań­stwowy nad Dnie­prem roz­padł się, a wła­dza Gotów prze­su­nęła się daleko na pół­noc.

Wkrótce póź­niej na ste­pach czar­no­mor­skich poja­wili się nowi przy­by­sze, Huno­wie, lud pocho­dze­nia azja­tyc­kiego, który zdo­był sobie w histo­rii zło­wrogą sławę. W 375 r. prze­kro­czyli oni Don i znisz­czyli pań­stwo Her­ma­na­ryka, doko­nu­jąc przy tym maso­wych rzezi i ogrom­nych znisz­czeń. W wyniku najazdu Hunów został zaprze­pasz­czony nie­mal cały doro­bek kul­tu­ralny i mate­rialny ludów zamiesz­ku­ją­cych stepy czar­no­mor­skie. Wyko­pa­li­ska arche­olo­giczne świad­czą, że po tej kata­stro­fie nastą­pił wyraźny regres gospo­dar­czy i obni­że­nie poziomu życia.

W V w. Huno­wie prze­su­nęli się na zachód i zdo­byw­szy Nizinę Panoń­ską (dzi­siej­sze Węgry), utwo­rzyli tu swoje pań­stwo. Po śmierci króla Attyli potęga okrut­nych koczow­ni­ków zała­mała się i wkrótce wszyst­kie ludy ste­pów czar­no­mor­skich odzy­skały nie­za­leż­ność. Nie długo jed­nak zaznały spo­koju! Ste­pami czar­no­mor­skimi, niczym sze­roką bramą, wle­wały się do Europy kolejne fale dzi­kich koczow­ni­ków, napa­stu­ją­cych bez prze­rwy spo­kojne, osia­dłe ludy. W VI w. przy­byli Awa­ro­wie, któ­rzy na obsza­rze dzi­siej­szych Węgier utwo­rzyli swe pań­stwo i pod­jęli łupie­skie napady na sąsia­dów, zanim nie zostali pobici, a potem kom­plet­nie znisz­czeni przez woj­ska Karola Wiel­kiego. W VI–VII w. koczo­wali w ste­pach Buł­ga­rzy. Część ich powę­dro­wała póź­niej na Pół­wy­sep Bał­kań­ski, reszta osie­dliła się nad Wołgą i Kamą. Nowymi najeźdź­cami na ste­pach stali się z kolei Pie­czyn­go­wie.4. ROZ­KWIT STA­REGO PAŃ­STWA

W okre­sie rzą­dów Wło­dzi­mie­rza Wiel­kiego (980–1015) zakoń­czona została budowa pań­stwa ruskiego, które znacz­nie powięk­szyło swe tery­to­rium. Władca kijow­ski narzu­cił try­but ludom fiń­skim, miesz­ka­ją­cym na pół­noc­nym wscho­dzie, i prze­su­nął gra­nice pań­stwa aż do źró­deł Oki. Na zacho­dzie, w 981 r. „poszedł Wło­dzi­mierz na Lachów i zajął grody ich, Prze­myśl, Czer­wień i inne, które dziś są pod wła­dzą Rusi. W tymże roku pobił Wia­ty­czów i nało­żył na nich dań od radła, jaką też ojciec jego brał” (_Powieść lat minio­nych_). Dzięki roz­sze­rze­niu gra­nic na zacho­dzie Ruś stała się sąsia­dem Pol­ski i Węgier, a zdo­byte przez Wło­dzi­mie­rza Grody Czer­wień­skie były odtąd punk­tem zapal­nym w sto­sun­kach pol­sko–ruskich. Kon­flikt roz­po­czął się w 1013 r., gdy książę pol­ski, Bole­sław Chro­bry, inter­we­niu­jąc na rzecz swego zię­cia Świę­to­pełka, wypra­wił się na Ruś i spu­sto­szył znaczne poła­cie ziemi. W cza­sie dzie­le­nia łupów doszło do kłótni ze sprzy­mie­rzo­nymi Pie­czyn­gami, któ­rzy na roz­kaz Chro­brego zostali wybici przez ryce­rzy pol­skich. W 1017 r. Rusini zre­wan­żo­wali się za najazd i korzy­sta­jąc z ataku cesa­rza nie­miec­kiego na Pol­skę, napa­dli ze wschodu. Po bez­sku­tecz­nym oblę­że­niu Brze­ścia nad Bugiem musieli się jed­nak wyco­fać.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Publi­ka­cja Leszka Pod­ho­ro­dec­kiego należy do naj­cie­kaw­szych kla­sycz­nych skon­den­so­wa­nych kom­pen­diów popu­la­ry­zu­ją­cych dzieje Ukra­iny i cho­ciaż uka­zała się w 1976 roku, nie stra­ciła na aktu­al­no­ści. Natu­ral­nie razi dziś żar­gon „kla­sowy” cha­rak­te­ry­styczny dla PRL, nie­mniej z sza­cunku dla auten­ty­zmu pozo­sta­wiamy go, by udo­stęp­nić obec­nemu poko­le­niu czy­tel­ni­ków to zasłu­gu­jące na przy­po­mnie­nie dzieło.
Roz­dział poświę­cony dzie­jom Ukra­iny po 1914 roku, cał­ko­wi­cie zdez­ak­tu­ali­zo­wany w pracy Pod­ho­ro­dec­kiego, napi­sał, spe­cjal­nie do tej edy­cji, prof. dr hab. Michał Kli­mecki.

2. Liman – płytka zatoka na wybrzeżu Morza Czar­nego, odcięta mie­rzeją od morza.

3. Lud tracki miesz­ka­jący w sta­ro­żyt­no­ści nad dol­nym Duna­jem.

4. Dacja – obecna Rumu­nia.

5. Ber – roślina zbo­żowa upra­wiana głów­nie na kaszę, także pastewna.

6. Pora­dlne – danina zależna od roz­mia­rów ziemi upraw­nej.

7. Podymne – danina na rzecz księ­cia ścią­gana od zagrody (dymu) chłop­skiej, świad­czona prze­waż­nie w bydle lub nie­ro­ga­ciź­nie.