Dziennik wojenny 1915 - ebook

WSTĘP

Szymon Dubnow, wybitny historyk rosyjskich Żydów, opisywał swoje pierwsze wrażenia ze spotkania z S. An-skim w końcu XIX stulecia następująco:

Nasze spotkanie było bardzo serdeczne. Ceniłem An-skiego jako osobę portretującą w swoich pracach życie codzienne i jako narodnika-rewolucjonistę . Już wtedy zauważyłem, że w jego duszy zmagają się ze sobą dwa nurty rewolucjonizmu: żydowski i rosyjski. W ogóle miał w sobie więcej temperamentu politycznego niż twardej ideologii. Z czasem przystąpił do partii folkistowskiej, a potem zbliżył się do syjonizmu. W tym momencie jednak uważał za swój obowiązek walczyć o godność żydowskich rewolucjonistów.

Poszukiwanie drogi do poprawy losu Żydów zamieszkujących Cesarstwo Rosyjskie na przełomie XIX i XX wieku było, jak się zdaje, głównym celem i nadrzędnym imperatywem, który porządkował losy Cwiego Zajnwla Rapoporta, znanego szerzej pod pseudonimem S. An-ski. Pozorna płynność ideowa i fascynacje kulturą żydowską, a także coraz to nowymi kierunkami intelektualnymi, nie tylko bliskimi środowiskom żydowskim, oraz rozwiązaniami powstałymi w społecznościach nieżydowskich, możliwymi do implementacji na „ciele żydowskiego ludu”, miały w jego przypadku jasno określone cele. Skupiały się one na staraniach o zmianę jakości życia mas żydowskich w strefie osiedlenia oraz o zachowanie i utrwalenie dziedzictwa kulturowego wschodnioeuropejskich Żydów.

Działając na różnych polach: polityki, kultury, nauki i pomocy społecznej, An-ski zyskał uznanie także w oczach swoich współczesnych. Rozgłos i szacunek zdobył dzięki wyjątkowemu zaangażowaniu w działania na rzecz wspólnoty żydowskiej oraz wyraźne ich nakierowanie na pomoc przedstawicielom niższych warstw społecznych. Te cechy wynosiły go do pozycji żydowskiego bohatera, wzorem epoki kojarzonego z postacią poświęcającą swoje siły i życie dla własnego ludu.

Bez wątpienia postawa społeczna i polityczna An-skiego prowadziła go do budowania dobrych relacji Żydów ze środowiskami nieżydowskimi. Był przekonany, że – przy zachowaniu odrębności kulturowej i zrozumieniu swoich historycznych genealogii – można zbudować wspólny świat oparty na kooperacji. Szczególnie ważne były dla niego relacje żydowsko-rosyjskie. Uważał bowiem, że oba narody są w pewien sposób wybrane. Idealistyczna wiara Rapoporta w powodzenie takiego projektu zaczęła pod koniec jego życia słabnąć na skutek rozczarowania bolszewicką rzeczywistością. An-ski, podobnie jak inni przedstawiciele środowiska żydowsko-rosyjskiej inteligencji jego pokolenia, był przesiąknięty elementami rosyjskiego imperializmu. Buntował się przeciwko niemu, ale jednocześnie zachowywał głęboko w duszy pewne jego elementy. Z biegiem czasu, a dokładnie w okresie, jaki obejmuje dziennik, doświadczenia wojenne skutecznie leczyły to, co mimowolnie przyjmował, socjalizując się w imperium carów. Pierwotnie, podobnie jak Dubnow i inni, nie darzył sympatią Polski pozbawionej odrębnego bytu politycznego. Z drugiej strony wspierał żydowskich uczonych mieszkających w Galicji i Królestwie Polskim, był, jak sądzę, zwornikiem środowiska żydowskiej inteligencji w Petersburgu i galicyjskich humanistów z Majerem Bałabanem i Mojżeszem Schorrem na czele.

Rewolucyjne rozedrganie charakteryzowało go niemal przez całe życie. W rytmie sinusoidy to porzucał pewne kierunki działania (np. zainteresowanie żydowskim folklorem), to znów do nich powracał, realizując z rozmachem pierwotne założenia. Nie popadając w zbytni patos, można powiedzieć, że Siemion Akimowicz An-ski był – zgodnie z tytułem najbardziej rozpoznawanego żydowskiego dramatu Dibuk. Cwiszn cwej weltn (Dybuk. Pomiędzy dwoma światami) – człowiekiem żyjącym w swoistym rozdarciu między kulturą żydowską i rosyjską. Z jednej strony piewca żydowskości – z jej korzeniami, kulturą, sztuką i językiem, z drugiej – rewolucjonista i narodnik, patrzący na masy społeczne ponad podziałami etniczno-religijnymi. Wrażliwy literat i twórca, ale też twardy polityk i negocjator. Niespełniony mąż i głowa rodziny oraz działacz społeczny.

1. S. An-ski w czasie swojej misji humanitarnej w 1915 r.

Dziennik wojenny An-skiego to materiał o skomplikowanej strukturze, dość jednoznacznym przekazie i ascetycznej stylistyce. Na pierwsze wydanie musiał czekać ponad 100 lat, a ukazało się ono w tłumaczeniu angielskim i z komentarzami Polly Zavadivker w 2016 roku. Niniejsza edycja jest drugą odsłoną wydania tego tekstu, tym razem na język polski w przekładzie Belli Szwarcman-Czarnoty. W obiegu historycznym znajdowało się od wielu lat wydane w 1921 roku dzieło An-skiego Der jidiszer churbn fun Pojln, Galicje un Bukowina. Fun togbuch 1914–1917 , które opiera się częściowo na doświadczeniach wojennych i zapisach dziennika, ale zawiera znacznie szerszą i literacko dopracowaną wizję tragedii pierwszej wojny światowej na południowym odcinku europejskiego frontu wschodniego. To właśnie ta publikacja, często cytowana i czytana jako smutne świadectwo żydowskiej martyrologii w czasie Wielkiej Wojny, zepchnęła w niebyt rękopiśmienny dziennik z 1915 roku.

Osobiste doświadczenia bacznego obserwatora i działacza zaangażowanego w akcję pomocy żydowskim ofiarom wojennej pożogi, spisywane na bieżąco, są wstrząsającym dokumentem epoki, wartym udostępnienia polskojęzycznym czytelnikom zainteresowanym tym fragmentem dziejów Europy.S. An-ski – biografia

Cwi Zainwl Rapoport urodził się 17 października 1863 roku w Czaśnikach, niewielkim miasteczku w guberni witebskiej (obecnie Białoruś). Spośród blisko pięciu tysięcy mieszkańców tego sztetla dwie trzecie stanowili Żydzi. Rapoport spędził część dzieciństwa w tradycyjnym środowisku żydowskim, którego osią komunikacji był jidysz, a rytm życia wyznaczały religijny kalendarz i zasady dyktowane przez prawo judaizmu oraz ludowe tradycje. Relacje społeczne zawierały się w Czaśnikach w podziale na chrześcijańskich chłopów, nadających miasteczku na poły wiejski charakter, i Żydów obsługujących ich w zakresie handlu i rzemiosła. Rodzice Cwiego prowadzili typowy styl życia żydowskiej rodziny ze strefy osiedlenia. Ojciec Aron (zm. 1897) był pośrednikiem handlowym w moskiewskiej firmie Polakowych i rzadko przebywał w domu. Matka Chana (zm. 1884) zajmowała się gospodarstwem domowym. Szlojme miał dwie siostry, Bejlę i Sarę. W pewnym momencie ojciec opuścił rodzinę (nie wiemy, czy doszło do rozwodu, czy też Chana została aguną, porzuconą żoną) i matka zdecydowała się na przeniesienie do większego miasta – Witebska, gdzie prowadziła karczmę. Zamieszkała z dziećmi w ubogiej dzielnicy, tam też mieścił się jej skromny biznes. Rodziców Szlojme Zajnwl charakteryzował dychotomicznie, opisując matkę jako uczciwą i pracowitą kobietę, ojca zaś jako tyrana, z którym nigdy nie nawiązał więzi i nigdy go tak naprawdę nie poznał.

W Witebsku wokół An-skiego uwypukliły się wpływy środowiska nieżydowskiego. Stał się uczestnikiem sytuacji społecznych, w których budowano relacje żydowsko-chrześcijańskie. Specyfika żydowskiej karczmy, w której mieszały się przejawy folkloru zarówno żydowskiego, jak i chrześcijańskiego, emocje i języki, patologie (szczególnie pijaństwo) i konflikty, towarzyszyła dorastaniu przyszłego autora Dybuka i w pewien sposób ukształtowała jego wrażliwość społeczną. Zapewne wtedy zainteresował się folklorem i losem niższych warstw społeczeństwa. Ogromne znaczenie miało dorastanie w Witebsku wspólnie z Chaimem Żytłowskim, znanym później literatem i politykiem związanym z rosyjską partią eserów (socjalistów-rewolucjonistów). Ta znajomość z pewnością pozwoliła obydwu późniejszym działaczom rozwijać się zarówno intelektualnie, jak i nabierać wprawy w sporach o podłożu społeczno-politycznym, a przede wszystkim dawała szansę na pogłębienie wrażliwości społecznej i budowała poczucie odpowiedzialności za wspólnotę żydowską.

Edukacja An-skiego przypomina model właściwy jego pokoleniu: młodych Żydów dorastających w warunkach opresyjnego klimatu Imperium Rosyjskiego. Ograniczenia prawne współgrały z niskim statusem jego rodziny. Matka mogła pozwolić sobie jedynie na wysłanie syna do chederu, a następnie do jesziwy, na której skończyła się jego formalna edukacja. Otoczenie społeczne spowodowało, że dość szybko nauczył się białoruskiego i rosyjskiego, a być może rozumiał także polski, z czasem opanował również francuski, a języki te dopełniły natywny litwacki jidysz. W przypadku znajomości tego ostatniego języka Dubnow wygłosił kiedyś do An-skiego złośliwy komentarz, iż mówi on w jidysz jak „mikołajewski żołnierz”, posługując się jewonisze jidysz, czyli zruszczonym językiem żydowskim. Rozwój językowy Cwiego przebiegał skutecznie dzięki jego szerokim zainteresowaniom intelektualnym. Hebrajski ćwiczył, czytając w dzieciństwie teksty religijne, rosyjski zaś – czytając literaturę i artykuły prasowe, a potem dyskutując na ten temat z uczęszczającym do gimnazjum Chaimem Żytłowskim. Zmuszony do podjęcia pracy zarobkowej mógł – dzięki rozwijającym intelektualnie samokształceniowym dyskusjom z Żytłowskim – pracować jako prywatny nauczyciel w Łoźnie. Jego zainteresowanie radykalizmem rosyjskim oraz haskalą, czyli oświeceniem żydowskim, a także jawnie głoszone poglądy godzące w żydowskich tradycjonalistów zostały zauważone przez pracodawcę i spowodowały konflikt z miejscową gminą, to zaś doprowadziło do zwolnienia go z posady w 1882 roku. Pozbawiony dochodu, próbował szczęścia w Dwińsku, gdzie nie udało mu się zatrudnić. Ostatecznie zaczął zarabiać na życie jako rzemieślnik. Był między innymi introligatorem i kowalem. Wciąż angażował się w działalność społeczną o podłożu narodnickim. Prowadzone przez niego dla chłopów odczyty w duchu ideologii narodnickiej, będące pokłosiem słynnego pomysłu chożdienija w narod, czyli wyjścia do ludu, skutkowały aresztowaniami i krótkimi pobytami w więzieniu. Następnie przebywał w Oświei, Tule, Jefriemowie, Iziumie, Łozowej i Pawłowsku. Ostatecznie, uciekając ze środowiska, w którym dał się poznać policji i carskiej administracji jako radykał, osiadł na pewien czas w Jekaterynosławiu (dziś Dniepr), gdzie pracował jako górnik w kopalniach soli i węgla. Jednocześnie nadal prowadził działalność edukacyjną w duchu narodnickim oraz zbierał folklor żydowskich górników. Z tego okresu pochodzą zbiory pieśni żydowskich górników opiewające trudy codziennego życia i pracy. Okazjonalnie pomieszkiwał w Witebsku, Rydze, Dwińsku, Briańsku, Gołubowce, Krasnopolu, Czernichowie, Poczepiu, potem w Lubaniu, Nowgorodzie. Mieszkał także w Wilnie i jego okolicach oraz w Finlandii, Niemczech, Francji i Szwajcarii. W 1888 roku ponownie go aresztowano za działalność społeczną uznawaną przez władze rosyjskie za nieprawomyślną. Pod dozorem policji i w krótkotrwałych aresztach przebywał jeszcze w XIX wieku kilkakrotnie.

W 1892 roku przeniósł się do Petersburga. Miasto znajdowało się poza strefą osiedlenia, w której dopuszczano żydowskie osadnictwo. Jego starania o legalizację pobytu spełzły na niczym, wkrótce więc je opuścił. Podczas kilkumiesięcznego pobytu w Petersburgu – dzięki protekcji Gleba Uspienskiego, znanego rosyjskiego literata i narodnika – podjął współpracę z pismem „Russkoje Bogatstwo”, gdzie publikował pod pseudonimem S. An-ski.

Nękany przez policję i zagrożony represjami, za radą Uspienskiego, wyjechał z Rosji latem 1892 roku, najpierw do Niemiec, a potem do Szwajcarii. W Paryżu, gdzie osiadł na dłużej, pisał po rosyjsku i w jidysz teksty poświęcone folklorowi oraz literaturze rosyjskiej i rosyjsko-żydowskiej. Ponadto oddawał się pracy samokształceniowej. Czytał teksty dotyczące spraw społecznych oraz literaturę piękną. Środki do życia zdobywał jako sekretarz radykalnego myśliciela rosyjskiego Piotra Ławrowa, aż do jego śmierci w 1900 roku. Współpracując z Ławrowem, An-ski żywo reagował na zjawiska europejskiej polityki, takie jak wzrost znaczenia ugrupowań socjalistycznych, tworzenie bloków politycznych przed pierwszą wojną światową, osłabienie imperium osmańskiego, i ich związek z położeniem ludności żydowskiej. Uczestniczył w wymianie poglądów na temat afery Dreyfusa (sprawa francuskiego oficera pochodzenia żydowskiego oskarżonego o zdradę na rzecz Niemiec wywołała nagonkę antysemicką we Francji). Po krótkim nieudanym małżeństwie An-ski przeprowadził się do Szwajcarii, gdzie kontynuował działalność polityczną we współpracy z Wiktorem Czernowem, wybitnym działaczem narodnickim. Odkrywał też bogactwo literatury jidysz (czytał dzieła Pereca) oraz sam tworzył, przede wszystkim poezję, w jidysz i po rosyjsku. Mocniej związany z kręgiem eserowców (rosyjska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów) redagował w jidysz pismo „Kampf un Kempfer”, skierowane do żydowskich zwolenników socjaldemokracji. Manifest październikowy pozwolił mu na powrót do Rosji, gdzie wśród rewolucyjnej pożogi błyskawicznie włączył się w krąg działalności politycznej środowisk radykalnych. Był w tym czasie zagorzałym polemistą na łamach rosyjskojęzycznej prasy. Jako korespondent czasopism jidyszowych jeździł do miejsc, w których działy się rzeczy ważne, przede wszystkim dla wspólnoty żydowskiej. Na łamach pisma żydowskich liberałów „Woschod” dyskutował z Dubnowem o pogromach 1905 roku i ich znaczeniu dla historii Rosji i rosyjskich Żydów. W 1906 roku przyjechał jako korespondent prasowy do Białegostoku i Siedlec ogarniętych piekłem pogromu, by relacjonować to, czego był świadkiem. W kolejnych latach aktywnie dyskutował przede wszystkim o literaturze i folklorze. Spierał się o kwestie językowe oraz relacje i transfery kulturowe między literaturą żydowską i nieżydowską. Zaangażował się także w dziennikarstwo. Coraz częściej pisał w języku rosyjskim. Związany z grupą petersburskiej inteligencji żydowskiej, aktywnie animował czasopisma „Jewriejskij Mir”, „Jewriejskoje Obozrienije”, „Jewriejskaja Starina”, „Mołodoje Jewriejstwo”, decydując często o ich wydźwięku i szukając w nich dróg porozumienia między Żydami i nie-Żydami. Po 1908 roku nieustannie podróżował po terytorium Rosji. Prowadził wykłady i dyskutował na tematy związane z żydowską historią, folklorem i teraźniejszością Żydów. Nie pozostawił zupełnie na boku swojej działalności politycznej, choć coraz łaskawszym okiem spoglądał na idee syjonizmu, uparcie propagował kwestię zachowania żydowskiego dziedzictwa kulturowego w Rosji. Kolejne małżeństwo, z Esterą Glezerman, złożył na ołtarzu swojej wyjątkowej aktywności społecznej i kulturalnej. Walka o zachowanie i propagowanie fundamentów historycznej i kulturowej tożsamości rosyjskich Żydów sytuowała An-skiego w kręgu petersburskiej inteligencji żydowskiej, tworzącej pozaakademickie środowisko naukowe i rozwijającej szereg programów badawczych. Ludzie ci, wspierani przez żydowskich filantropów, szczególnie przez rodzinę Ginzburgów, podejmowali wiele inicjatyw badawczych, wydawniczych i wystawienniczych. Etnograficzne zainteresowania An-skiego i jego próby stworzenia żydowskiego muzeum w Rosji w celu zachowania, zbadania i propagowania wiedzy o tradycyjnej kulturze wschodnioeuropejskiego żydostwa doprowadziły autora Dybuka do pomysłu zorganizowania wypraw etnograficznych na Podole w latach 1912–1914. Uzyskawszy wsparcie finansowe barona Władimira Ginzburga, An-ski, z pomocą Solomona Judowina, Joela Engla i Awroma Rechtmana, podróżując po tradycyjnych miasteczkach żydowskich Podola, zgromadził olbrzymi zbiór fotografii, artefaktów sztuki synagogalnej, nagrań muzycznych, dokumentów oraz zapisów legend, podań, bajek, przysłów, zabaw i anegdot. Największym jednak dokonaniem pozostałym po tej aktywności jest powstały w 1913 roku dramat „na pograniczu dwóch światów”, znany pod tytułem Dybuk.

Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej An-ski zaangażował się w prace Żydowskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny (JeKoPo). Jego celem była dystrybucja środków pomocowych wśród Żydów mieszkających lub przebywających na ogarniętych działaniami wojennymi terenach Galicji Wschodniej i Bukowiny. Efektem tych działań jest nie tylko tekst dziennika, lecz także wydana w 1921 roku książka Der judiszer churbn fun Pojln, Galicje un Bukowina. Fun togbuch 1914–1917.

Rewolucja 1917 roku jeszcze bardziej zaktywizowała politycznie An-skiego. Zaangażowany w ruch socjalistyczny, zagrożony aresztowaniem po przejęciu władzy przez bolszewików i zniechęcony do nowej rzeczywistości uciekł do Wilna. Przeżył pogrom w 1919 roku, ale schorowany (cierpiał na cukrzycę) wyjechał ostatecznie do Warszawy. Tam pracował nad przekładem swoich prac na jidysz i oczekiwał scenicznego wystawienia Dybuka. Ostatecznie nie doczekał premiery. Zmarł 8 grudnia 1920 roku na atak serca. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie. W 1924 roku wykonano mauzoleum trzech pisarzy: An-skiego, Icchoka Lejbusza Pereca (zm. 1915) i Jakuba Dinezona (zm. 1919), zachowane do dziś. Po jego śmierci Dubnow odnotował lakonicznie, choć bardzo celnie: „ jego natura perpetuum mobile i skoki w obszarze idei doprowadziły w ostatnich latach do ochłodzenia stosunków między nami , z bólem patrzyłem, jak ten człowiek się spalał , kiedy odszedł od folkistów do syjonistów, od kadetów do eserów, na koniec od koszmaru bolszewizmu do czarnej Polski”.

Wyjaśnienia wymaga pochodzenie i znaczenie pseudonimu, jakim Rapoport najczęściej się posługiwał. W swojej karierze używał kilku pseudonimów w zależności od sfery, w jakiej publikował. Teksty rewolucyjne sygnował często jako Z. Sinani lub S. Vid'bin. Czasem używał nazwiska w połączeniu z pseudonimem. Najczęściej jednak posługiwał się podpisem: Siemion Akimowicz An-ski (przynajmniej od 28 roku życia), czasem skrótem: „An-ski”. Gabriella Safran, jego biografka, interpretuje to jako element zwielokrotnionych tożsamości. Badaczka wskazuje także, że nowe imiona-pseudonimy w jakiś sposób wprowadzały go do nowych wspólnot – czy to górników Donbasu, czy petersburskiej inteligencji, czy też narodników na emigracji – i nadawały mu w nich tożsamość. Wśród przyjmowanych koncepcji ulubionymi były te, które miały tajemniczy i niejednoznaczny wydźwięk. An-ski to pseudonim wymyślony przez Uspienskiego, a wokół jego genezy jest więcej domysłów niż ustaleń. Prowadzą one do hasła „anonim” (pierwsze litery a i n), wskazują być może na stopień akulturacji albo neutralizację żydowskiej genealogii autora Dybuka. Z pewnością jednak pseudonim S. An-ski to jeden z najbardziej rozpoznawalnych „markerów” żydowskiej modernizacji, przy zachowaniu wielu wartości dawnego, żydowskiego świata.Piewca żydowskości i socjalista

Autor dziennika wojennego był człowiekiem rozdartym między moralnym przymusem badania, opiewania i utrwalania tradycyjnych form żydowskiego życia w strefie osiedlenia a nowoczesnym sposobem działania w kontekstach politycznych. Te dwie sfery jego myślenia łączyło skupienie uwagi na niższych warstwach społecznych. Masy społeczne były celem jego zainteresowania zarówno jako zbieracza żydowskiego folkloru, jak i działacza socjalistycznego.

Doskonale rozumiał dwa światy: żydowski i nieżydowski, tradycyjny i nowoczesny. W dzieciństwie otarł się o wszystkie nurty judaizmu, między innymi spotkał się ze zwolennikami Chabadu (odłam ruchu chasydzkiego, szczególnie aktywnego w XIX wieku na wschodzie i południu Białorusi), co przywiodło go do zainteresowań chasydyzmem. Różnorodność wspólnot żydowskich i sprzeczności, jakie obserwował, a także dynamika zmienności wynikająca z postępujących procesów akulturacji czy szerzej – modernizacji żydowskiego życia, pchnęła go ku folklorystyce i z czasem do zbierania artefaktów i dokumentowania żydowskiej tradycyjnej codzienności. Jeszcze w młodości, pod wpływem lektur tekstów haskalowych, odszedł od tradycyjnej żydowskiej religijności.

Poglądy na miejsce Żydów i żydowskości w strukturach społecznych, kulturowych i politycznych Cesarstwa Rosyjskiego dzielił zarówno z Dubnowem, zwolennikiem koncepcji autonomii narodowo-kulturalnej, jak i z terytorialistami i socjalistami. Daleki był od postaw liberalnych i integracjonistycznych, choć doskonale widział zachodzące wśród rosyjskich Żydów procesy akulturacji czy szerzej – społecznej modernizacji. Sądził jednak, opierając się na powstałej w połowie XIX wieku koncepcji rosyjskich Żydów, że wspólnota żydowska mimo rozlicznych podziałów stanowi koherentną grupę z własną genealogią i kulturą. Wedle An-skiego Żydzi, a ściślej – Żydzi rosyjscy, to grupa charakteryzująca się unikatowym folklorem, historią i kulturą. Wbrew procesom ciążącym w kierunku wszechrosyjskiej homogenizacji mieli oni pozostać odmienną, w przyszłości pełnoprawną, wspólnotą zamieszkującą wieloetniczne imperium. Wsparciem w zachowaniu odmiennej tożsamości i obroną przed akulturacją miała być praca na rzecz zachowania wiedzy o tradycyjnym żydowskim świecie i jego pryncypiach. Koncepcja An-skiego zbierania żydowskiego folkloru polegała na przygotowaniu dla kolejnych pokoleń dorastających w nowoczesnym, dalekim od żydowskości świecie gotowej odpowiedzi i opowieści o tym, kim byli i są Żydzi rosyjscy, jaka była ich „pierwotna” kultura, świat wartości i przestrzeń codziennego życia, także w wymiarze materialnym. Narzędziem, które zdaniem An-skiego miało umożliwić zachowanie wiedzy o przeszłości ponad podziałami ideowymi i religijnymi, była etnografia.

2. Mauzoleum trzech pisarzy: Icchoka Lejbusza Pereca, Jakuba Dinezona i S. An-skiego na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej

Już w 1909 roku An-ski wystąpił z inicjatywą zorganizowania ekspedycji etnograficznej na tereny strefy osiedlenia. Jej celem było rozpoznanie i dokumentowanie tradycyjnej kultury wschodnioeuropejskich Żydów zanikającej na początku XX wieku. Był to nowoczesny postulat nie tylko w dziedzinie ówczesnych studiów żydowskich, lecz stanowił także novum dla etnografów rosyjskich, intensywnie pracujących w obszarach pozaeuropejskich (Syberia) i dokumentujących kultury ludów Azji. Powrót do etnografii ludu europejskiego, jak określał Żydów, był nowatorskim zwrotem w historii folklorystyki. Celem ekspedycji uczyniono całościowe i szerokie zbieranie wszystkiego, co stanowiło o tradycji i przeszłości Żydów. Przedsięwzięcie sfinansował baron Władimir Ginzburg, filantrop i przemysłowiec wspierający działania kręgu petersburskiej inteligencji żydowskiej. W efekcie narad w gronie środowiska „Russkiego Wissenschaftu”, czyli rosyjskich kontynuatorów XIX-wiecznej koncepcji Wissenschaft des Judentums, stworzono ankiety wywiadu terenowego i powołano zespół. W pierwszej ekspedycji uczestniczyli: An-ski, Engel i Judowin. Rozpoczęła się ona na Wołyniu latem 1912 roku od miasteczka Rużne, a zakończyła w Łucku. Po krótkiej przerwie wynikającej z zaangażowania An-skiego w sprawę Menachema Bejlisa, kijowskiego Żyda oskarżonego o mord rytualny, An-ski powrócił, by dokończyć zaplanowane podróże. Ostatecznie jesienią 1912 roku wywiózł do Petersburga zebrany materiał (notatki, woskowe walce z nagraniami dźwiękowymi, szklane płyty z fotografiami oraz zebrane artefakty). Druga wyprawa odbyła się latem 1913 roku. Engla zastąpił Zinowij Kiselgof. Zespół wyruszył z wołyńskiego Dubna do guberni podolskiej.

3. S. An-ski, fotografia wykonana w 1910 r.PRZYPISY

S. Dubnow, Kniga żyzni. Matieriały dla istorii mojego wriemieni. Wospominanija i razmyszlenija, red. M. Jagłom, M. Astina, Moskwa–Ijerusalim 2004, s. 299–300.

Motyw żydowskiego bohatera pojawiał się w literackiej twórczości An-skiego – por. M. Krutikov, The Russian Jew as a Modern Hero. Identity Construction in An-sky’s Writings, The Worlds of S. An-sky. A Russian Jewish Intellectual at the Turn of the Century, red. G. Safran, S. Zipperstein, Stanford 2006, s. 119–136.

B. Horowitz, Duchownaja ewolucyja Siemiona Anskogo, tenże, Jewriejskije intellektualy Rossijskoj Impierii XIX – naczało XX ww., Moskwa 2017, s. 52.

B. Łukin, „… Akadiemija gdie budut izuczat’ folklor” (An-skij – ideolog jewriejskogo muziejnogo diela), Jewriejskij Muziej. Sbornik statiej, red. W.A. Dymszyc, W.J. Kelner, Sankt Pietierburg 2004, s. 58.

A. Markowski, Szymon An-ski – na pograniczu dwóch światów, Akademie nauk, uniwersytety, organizacje nauki. Polsko-rosyjskie relacje w sferze nauki XVIII–XX w., red. L. Zasztowt, Warszawa 2013, s. 437–445.

1915 Diary of S. An-sky. A Russian Jewish Writer of the Eastern Front, tłum. i oprac. P. Zavadivker, Bloomington–Indianapolis 2016.

Der judiszer churbn fun Pojln, Galicje un Bukowina. Fun togbuch 1914–1917, Warsze 1921; przekład polski części tekstu: S. An-ski, Tragedia Żydów galicyjskich w czasie I wojny światowej. Wrażenia i refleksje z podróży po kraju, tłum. K.D. Majus, oprac. K.D. Majus i S. Stępień, Przemyśl 2010. Przekład hebrajski pióra S.L. Citrona ukazał się w 1929 r. w Berlinie, a potem w 1936 r. w Tel Awiwie; zob. S. An-ski, Tragedia Żydów galicyjskich…, s. 13.

G. Safran, Wandering Soul. The Dybbuk’s Creator, S. An-sky, Cambridge 2010, s. 11. Więcej o takich konstrukcjach społecznych na przykładzie guberni ukraińskich zob. Y. Petrovsky-Shtern, Sztetl. Rozkwit i upadek żydowskich miasteczek na Kresach Wschodnich, tłum. J. Gilewicz, Kraków 2014.

G. Safran, Timeline. Semyon Akimovich An-sky/Shloyme-Zanvl Rappoport, The Worlds of S. An-sky. A Russian Jewish Intellectual at the Turn of the Century, red. G. Safran, S. Zipperstein, Stanford 2006, s. XV.

G. Safran, Nieprikajannaja dusza. Siemion An-skij. Russkij riewolucyjonier, jewriejskij etnograf, awtor «Dybuka», Sankt Pietierburg 2020, s. 35.

O funkcjonowaniu karczmy żydowskiej i jej kolorycie zob. G. Dynner, Yankel’s Tavern. Jews, Liquor, and Life in the Kingdom of Poland, Oxford–New York 2015.

G. Safran, Nieprikajannaja dusza…, s. 26–28. Na temat Chaima Żytłowskiego zob. J. Frankel, Prophecy and Politics. Socialism, Nationalism, and the Russian Jews, 1862–1917, Cambridge 1984.

G. Safran, Nieprikajannaja dusza…, s. 30.

S. Dubnow, Kniga żyzni…, s. 344.

An-skij (Rapoport, Siemion Akimowicz), Jewriejskaja encyklopedija Brokgauza i Jefrona, Sankt Pietierburg 1908–1913. O rosyjskim ruchu narodnickim zob. M. Wawrykowa, Rewolucyjne narodnictwo w latach siedemdziesiątych XIX wieku, Warszawa 1963.

G. Safran, Timeline…, s. XVII–XVIII.

A. Markowski, Polskije jewriei, russkije jewriei i ewolucyja socyalnych priedstawlenij: Polsza – Rossija w XIX wiekie, „Judaic-Slavic Journal” 3 (2020), s. 77–96.

S. Rudnicki, The Vilna Pogrom of 19–21 April 1919, „Polin” 33 (2021), s. 463–494.

S. Dubnow, Kniga żyzni…, s. 487.

G. Safran, Wandering Soul…, s 6.

Zob. tamże, s. 57.

Zob. tamże, s. 58.

B. Horowitz, Duchownaja ewolucyja Siemiona Anskogo, s. 59.

Więcej na temat etnografii An-skiego zob. B. Łukin, Ot narodniczestwa k narodu (S.A. An-skij – etnograf wostocznojewropiejskogo jewriejstwa), Jewriei w Rossii. Istorija i kultura. Sbornik naucznych trudow, red. D.A. Eljaszewicz, Sankt Pietierburg 1995, s. 125–161.

Na temat ekspedycji An-skiego zob. N. Deutsch, The Jewish Dark Continent. Life and Death in the Russian Pale of Settlement, Cambridge, Mass., London 2011. Tam też znajdują się przełożone na język angielski kwestionariusze etnograficzne wyprawy. Zachowała się tylko jedna wypełniona ankieta, dostarczona przez gminę żydowską w Sochaczewie – zob. Pinkas Sochaczew, red. A.S. Sztejn, G. Wajsman, 1962, s. 320–329.

V. Schedrin, Wissenschaft des Judentums and the Emergence of Russian Jewish Historiography, , s. 1–17. Dziękuję Vassiliowi Schedrinowi za jego udostępnienie.

Na temat procesu Bejlisa zob. The Beilis Transcripts. The Anti-Semitic Trial that Shook the World, red. E. Leikin, Portland 1993; R. Weinberg, Krowawyj nawiet w poslednije gody Rossijskoj impierii. Proces nad Mendelem Bejlisom po obwinieniu w ritualnom ubijstwie, Moskwa 2019.

Na temat zachowanych zbiorów z tej ekspedycji zob. L. Uritskaya, Ashkenazi Jewish Collections of the State Ethnographic Museum in St. Petersburg, Tracing An-sky. Ashkenazi Jewish Collections from the State Ethnographic Museum in St. Petersburg, Amsterdam–Petersburg 1992, s. 24–56.