Edukacja międzykulturowa - przewodnik - ebook

Wstęp

Nie da się uniknąć pogłębiającego się zróżnicowania kulturowego społeczeństw. Aby ułatwić radzenie sobie z nim, podejmuje się m.in. działania edukacyjne, których efektem ma być nie tylko pomoc w rozwiązywaniu bieżących problemów, ale także przygotowanie obecnych i przyszłych pokoleń do życia w rzeczywistości charakteryzującej się coraz częstszymi, świadomymi kontaktami z odmiennością. Perspektywa ta pozwala przypuszczać, że wzrośnie społeczne zapotrzebowanie na opracowania poświęcone zróżnicowaniu kulturowemu – zwłaszcza dotyczące edukacji jako mającej na celu m.in. ułatwienie integracji społeczno-kulturowej społeczeństw oraz wspieranie jednostek w radzeniu sobie z odkrywaniem różnic i następstwami tego faktu.

Stąd tak duża popularność badań naukowych przeprowadzanych w obszarze pedagogiki międzykulturowej oraz opracowań na temat edukacji międzykulturowej, wykorzystywanych zarówno przez naukowców, nauczycieli, uczniów i studentów, jak i rodziców i inne osoby zainteresowane tą problematyką. Niemałą trudność sprawia im jednak odbiór i posługiwanie się niejednokrotnie zamiennie wykorzystywanymi kategoriami pojęciowymi.

Niniejsza publikacja stanowi skromną próbę uporządkowania najczęściej wykorzystywanych kategorii pojęciowych oraz dostarczenia Czytelnikowi pretekstów, podpowiedzi i tropów do pogłębionych studiów na temat edukacji w warunkach zróżnicowania kulturowego. Jest to uaktualniony fragment pracy Edukacja europejska – od wielokulturowości ku międzykulturowości, będącej pokłosiem rozprawy doktorskiej Europejskie koncepcje edukacji wielokulturowej i międzykulturowej – ze szczególnym uwzględnieniem kręgu kultury francuskiej,powstałej w Katedrze Edukacji Międzykulturowej Uniwersytetu w Białymstoku, pod kierunkiem Prof. dr hab. Jerzego Nikitorowicza. Wraz z wykazami literatury przedmiotu oraz adresami stron internetowych instytucji, organizacji i projektów dotyczących edukacji międzykulturowej, stanowi praktyczny przewodnik po problematyce edukacji i pedagogiki międzykulturowej.

Rozdział 1

Kategorie pojęciowe

Spomiędzy rozróżnień i podziałów pozwalających człowiekowi na sytuowanie się w świecie największy wpływ ma dokonywanie różnicowań w kontekście jednostkowym Ja – On oraz grupowym My – Oni. W sferze społecznej dokonanie tych różnicowań odgrywa istotną rolę w kształtowaniu się tożsamości grupowej, pozwalając na ustalenie, kto jest członkiem grupy, do której dana osoba się zalicza (My), a kto należy do grupy odrębnej (Oni), do której sama z różnych przyczyn należeć nie może lub nie chce. Opozycja między My a Oni pomaga budować własną mapę świata, stanowi zasadę klasyfikacji oraz strukturę wyznaczającą miejsce w podzielonej rzeczywistości^(\ 1). Wyobrażenia o grupie własnej, grupach innych (obcych) i ich wzajemnych stosunkach oraz związane z tym poczucie swojskości i obcości, bliskości i dystansu, stanowią podstawowy element świadomości społecznej i jedne z najważniejszych aspektów życia zbiorowego.

Ukształtowana koncepcja własnej grupy jest niezbędna dla procesów samookreślania się oraz budowy tożsamości, spójności, solidarności i emocjonalnej stabilności grupowej. Odniesienie do osób należących do innych grup pomaga w stworzeniu wizerunku grupy własnej. Nie można bowiem określić tego, co zwykłe, codzienne i normalne, bez przeciwstawienia mu tego, co niezwykłe i wyjątkowe. O jakiejś grupie można myśleć jako o obcej wtedy i tylko wtedy, gdy inną grupę uważa się za swoją: im silniejszy istnieje związek z grupą własną, tym bardziej odczuwa się obcość innych grup tego samego rzędu. Im wyższe jest poczucie swojskości własnej grupy, tym wyższe poczucie obcości tych zewnętrznych i – tym bardziej obcy są ich członkowie. Przejawy swojskości i obcości mają charakter emocjonalny (uczuciowe nastawienia wobec obcych, uczucia własne i uczucia przypisywane obcej grupie, przekonania i wyobrażenia na jej temat) oraz intelektualny (realnie posiadana wiedza o obcej zbiorowości, pragnienie zdobycia takiej wiedzy)^(\ 2). Wzajemne zależności między światem Ja a światami innych osób Tzvetan Todorov charakteryzuje następująco:

Można odkrywać innych w sobie samym, zdać sobie sprawę z faktu, iż ja sam nie tylko nie jestem substancją jednolitą, ale ponadto zdecydowanie obcą wszystkiemu, co nie jest mną; ja jest kimś innym. Inni jednak są także mną, podmiotami podobnymi do mnie, które tak naprawdę oddziela i odróżnia ode mnie jedynie mój własny punkt widzenia, zgodnie z którym wszyscy są tam, a tylko ja jestem tutaj. Mogę postrzegać tych innych jako abstrakcję, jako pewien element konfiguracji psychicznej właściwej dla każdej jednostki, jako Innego, innego, czy też drugiego dla mnie, albo też jako konkretną grupę społeczną, do której my nie należymy. Ta grupa z kolei może stanowić część społeczeństwa: kobiety wobec mężczyzn, bogaci wobec biednych, szaleńcy wobec „normalnych”. Albo też pozostawać poza nim, a więc tworzyć inną społeczność, bliższą lub dalszą, zależnie od przypadku. Mogą to być istoty bardzo nam bliskie pod względem kulturowym, moralnym czy historycznym albo też istoty nieznane, obce, których języka ani zwyczajów nie rozumiem; na tyle obce, że w końcu mam wątpliwości, czy uznać naszą wspólną przynależność do tego samego gatunku^(\ 3).

Każdego człowieka charakteryzuje więc przynajmniej jedna lub wiele właściwości pozwalających mu postrzegać siebie i inne osoby w kategoriach różnic (odmienności). Kryteriami umożliwiającymi dokonanie wręcz nieskończonej liczby podziałów na owe kategorie są np. cechy:

– biologiczne (płeć, wiek, kolor skóry, oczu, włosów, sprawność/ niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa), – społeczne (przynależność do danej grupy narodowościowej lub etnicznej oraz związany z tym status),

– kulturowe (posiadanie i wyrażanie swej tożsamości kulturowej i religijnej oraz związanych z nią odrębności), – polityczne (preferowanie określonego światopoglądu, doktryny, ideologii), – ekonomiczne (pozycja majątkowa i jej następstwa) itp.^(\ 4)

Charakterystyczne normy, wartości i określone uniwersa znaczeniowe wiążą się z jednostkami lub zespołami ludzkimi, które można rozpatrywać jako grupy kulturowe lub podkultury. W ten sposób o zróżnicowaniu kulturowym można mówić nie tylko w odniesieniu do mniejszości narodowych, lecz w stosunku do podkultur regionalnych, zawodowych, wiekowych, sprawnościowych, zwolenników takich czy innych systemów wartości, kodów komunikowania się, zwyczajów, tradycji, rasy, sposobu wychowywania dzieci, orientacji seksualnej, poglądów politycznych, preferencji kulinarnych itp. Różnic kulturowych można i należy poszukiwać również w obszarach tworzenia wspólnej Europy oraz problemów związanych z globalizacją życia codziennego. Taka kategoryzacja pozostaje zawsze otwarta i należy ją dookreślać za każdym razem^(\ 5). Aspekt regulacji społecznej między jednostkami uważającymi się za kulturowo odrębne od członków innych grup, z którymi pozostają w przynajmniej regularnej interakcji, to etniczność. Jest to także oparta na odrębności od innych tożsamość społeczna, charakteryzowana za pomocą metaforycznego lub fikcyjnego pokrewieństwa. Relacja społeczna zawiera element etniczny, jeżeli odmienności kulturowe powodują różnice w interakcjach między członkami danych grup, co prowadzi do wynikających z tych interakcji zysków lub strat i wpływa na tworzenie tożsamości^(\ 6). Etniczność – jako forma organizacji społecznej wynikająca z interakcji między identyfikacją grupy i otoczeniem oraz jako tożsamość społeczna oparta na odrębności od innych – posiada aspekt polityczny, organizacyjny i symboliczny^(\ 7). Poczucie więzi etnicznej rodzi się zawsze w kontakcie międzygrupowym, stanowiąc jego rezultat^(\ 8). Dla niego nieistotne są więc właściwości i cechy grupy jako takie, ale rozpatrywanie ich w odniesieniu do grupy sąsiedniej, w kontekście pozwalającym mówić o odrębności różnic kulturowych. Granice kultur nie są ostre i nie muszą pokrywać się z granicami etnicznymi, bowiem nie wszyscy członkowie danej grupy kulturowej muszą podzielać te same wzory^(\ 9). O wyodrębnionych zbiorowościach społecznych, charakteryzujących się pewnym stopniem zwartości i solidarności oraz świadomością wspólnego pochodzenia, mówi się więc jako o grupach etnicznych. Od innych zbiorowości odróżnia je etnos, tj. zespół cech charakteryzujących kulturę grupy odrębnej, takich jak: wartości rdzenne, identyfikacyjne, symboliczne dla grupy i jej poszczególnych członków. Wartości te są uzyskiwane dzięki wspólnocie pochodzenia, zajmowanego terytorium, historii, języka, religii, tradycji, obyczajów, obrzędów, norm, zachowań itp. Etnos najczęściej wiązany jest z grupą własną, której członkowie mają silne poczucie tożsamości grupowej czy wręcz elitarności, co przejawia się w skłonności do wykluczania osób spoza kręgu My^(\ 10).

W zależności od treści, wielkości czy subiektywnej wartości różnicy, możliwości jej zrozumienia i – w konsekwencji – charakteryzującej się nią osoby, obszar relacji warunkowanych przez postrzeganie odmienności porządkuje wyodrębnienie kategorii Innego i Obcego:

– Inny – osoba odmienna, lecz znana i mimo różnic rozumiana, w związku z czym przewidywalna. Zaliczać się może zarówno do kręgu My (Inny bliski – osobiście, bezpośrednio znany i rozumiany, np. członek rodziny, z którego odmiennością już się oswoiło dzięki współżyciu), jak i Oni (Inny daleki – przebywający poza kręgiem My, wprawdzie nieznany osobiście i bezpośrednio, lecz rozumiany przynajmniej na pierwszy rzut oka, choćby pozornie, dzięki dostrzeżonym w trakcie porównania analogiom oraz dotychczasowemu doświadczeniu w kontaktach z osobami tej kategorii). Inny w zależności od treści różnicy i stopnia znajomości może budzić ciekawość, zainteresowanie, wywołując chęć nawiązania kontaktu w celu bliższego poznania, a przynajmniej do nawiązania takiego kontaktu nie zniechęca. – Obcy – osoba odmienna, zaliczana zawsze do kręgu Oni, wykraczająca poza kategorię Innego, bowiem nieznana lub znana w tak niewielkim stopniu, że uniemożliwia to jej zrozumienie, co w związku z nieprzewidywalnością wiedzie do nieufności, niepewności, poczucia zagrożenia. W bezpośrednich (lub pośrednich) kontaktach Obcy wzbudza większe emocje niż pozostałe osoby. Jako potencjalnie groźny może budzić niechęć, odrzucenie, agresję, chęć odwrócenia się, separacji, dyskryminacji, wykluczenia itp. Inni i Obcy przynależą zarówno do minionych, współczesnych, jak przyszłych pokoleń; dani są nam w różnych kodach i postaciach^(\ 11). Inność/ obcość nie stanowi cechy bezwzględnej, przysługującej stale temu samemu człowiekowi lub tej samej kategorii osób. To cecha względna, którą posiada się w pewnych warunkach, a nie posiada w innych, i to niezależnie od własnych modyfikacji. Można ją ujmować zarówno w kontekstach we-wnątrzkulturowych (ja na tle innych ludzi), jak i międzykulturowych (ktoś na tle mnie samego oraz innych ludzi)^(\ 12). Z Innymi, mimo ich różnic, można się zaprzyjaźnić, a przynajmniej łatwo jest myśleć o takiej ewentualności, bowiem myśl ta czy perspektywa jej realizacji nie wywołuje zbytnich emocji. Kryterium wyróżnienia, stopień poznania Innych i wiążące się z tym ich kategoryzacje nie mają natomiast zastosowania w przypadku Obcych, tj. osób wprawdzie pojawiających się (lub nawet stale przebywających, lecz z różnych względów odseparowanych) w najbliższym środowisku danego człowieka, lecz charakteryzujących się trudnymi lub na pierwszy rzut oka wręcz niemożliwymi do zrozumienia – a więc drażniącymi i intrygującymi – zwyczajami, stylem życia, wyglądem itp. Jak twierdzi charakteryzujący Obcych Zygmunt Bauman,

Można by powiedzieć, że nie są ani bliscy ani dalecy; nie należą ani do „nas”, ani do „nich”. Nie są ani przyjaciółmi, ani wrogami. Dlatego powodują niepewność i niepokój. Nie wiem dokładnie, co z nimi począć, czego oczekiwać, jak się zachować¹³.

Fakt ten nie dziwi, bowiemswoistą cechą tego, co obce jest to, że nie jest ono zsynchronizowane z własnym, a jeśli już, to w nader niezadowalającym stopniu¹⁴.

Przekroczenie granicy obcości, tj. wystąpienie zbyt drastycznej różnicy, może doprowadzić do sytuacji, gdy Obcy zostanie w końcu uznany za wroga. Świadomość inności przeradza się w obcość dopiero w sytuacji pojawienia się emocji i postaw łączących się z dostrzeganą i niezrozumiałą odmiennością. Mogą to być zarówno uczucia pozytywne (fascynacja, zachwyt itp.), jak negatywne (niezrozumienie, zdziwienie, niepokój, strach itp.). Mają one niekiedy rzeczywiste przyczyny, częściej jednak przyczyn tych nie sposób wyrazić. Wówczas na drugi plan schodzi obserwacja faktów, zaś stosunek do Innych/Obcych wyznaczają głównie emocje i skostniała wiedza pozaempiryczna^(\ 13).

Niepokój pojawiający się w kontakcie z odmiennością bywa w pewnych okolicznościach korzystny i twórczy, bowiem budzący niepewność i obawę wizerunek Innego (a zwłaszcza Obcego) może pełnić funkcje integrujące i konsolidujące grupę. Stąd bierze się również wzrost zainteresowania Obcymi (kontaktem z nimi) w sytuacjach zapotrzebowania na takie więzi, np. w okresach głębokich zmian, przeobrażeń społecznych i przekształceń świadomości społecznej, w których Obcy mogą być zarówno źródłem innowacji, jak i kozłem ofiarnym^(\ 14). Indywidualne sposoby postrzegania Innych/Obcych nie stanowią wiernych kopii odpowiednich wzorów kulturowych grupy, bowiem zasoby grupy są o wiele bardziej złożone i bogatsze treściowo niż praktyczne zamierzenia i potrzeby poznawcze poszczególnych jednostek wchodzących w kontakt z Innymi/Obcymi. Poza tym zinternalizowane przez jednostkę wzorce percepcji Innych/Obcych zawsze stanowią jedynie część odpowiednich zasobów kulturowych jej grupy, przydatnych w konstruowaniu tego rodzaju spostrzeżeń, bowiem ich całość nie ulega reprodukcji w procesie nabywania kultury przez jednostkę^(\ 15). Relacje z Innymi/Obcymi zachodzą w wielowymiarowej rzeczywistości w następujących planach:

– aksjologiczny – wartościowanie Innego/Obcego (jest dobry czy zły; lubię go czy nie lubię; jest równy, gorszy, a może lepszy ode mnie),

– prakseologiczny – dystans wobec Innego/Obcego (czy dostrzegam jego wartość; czy się z nim identyfikuję; czy staram się go zasymilować i narzucić mu mój ogląd rzeczywistości; czy jestem wobec niego neutralny lub obojętny), – epistemiczny – wiedza o Innym/Obcym (czy zdaję sobie sprawę z jego tożsamości i jej konsekwencji dla mnie, czy też nie mam o tym pojęcia).

W odniesieniu do tak określonych planów można mówić o nieskończonych stopniach relacji, zależnych od posiadania większej lub mniejszej wiedzy o Innych/Obcych^(\ 16).

Najpierwotniejsze archetypy stosunku do odmienności rozwinięte w toku dziejów – najczęściej w kulturowych formach wrogości, nietolerancji i uprzedzeń – to „zadziobywanie” i „zagryzanie”, których społecznym skutkiem jest biologiczna eksterminacja (lub co najmniej symboliczne unicestwienie) osobników i/lub wartości określanych jako inne, a tym bardziej jako obce¹⁹. Jak twierdzi Wojciech Pawlik:

Obserwacja zachowań codziennych pokazuje, jak wiele jest, zwłaszcza w niektórych środowiskach, agresji dla wszelkiej kulturowej odmienności. Zbyt długie lub zbyt krótkie włosy, używanie nie takich gam kolorów, uczęszczanie nie do tych kościołów – wszystko to są wystarczające powody, by społecznie izolować lub dyskryminować kulturową „inność”^(\ 17).