Ekonomia człowieka. Wykładnia i proroctwo Józefa Toniolo – systematyczne odczytanie na nowo - ebook

PREZENTACJA

Muszę przyznać, że zabierając się do zaprezentowania tej pracy Domenica Sorrentino, staram się powstrzymywać naturalną sympatię, jaką zawsze żywi człowiek wobec osoby zaprzyjaźnionej i o niebagatelnej kulturze. Jednak muszę też przyznać, że Autor tej książki jest uczonym, który rozległe horyzonty umysłowe potrafi łączyć z naukowym rygorem i głębią analizy. Biskup Sorrentino pokazuje, że wie – co czytelnik będzie mógł zauważyć – iż ekonomista jest kimś z konieczności dwujęzycznym, kto potrafi mówić językami _scientia_ i _humanitas_ z takim skutkiem, że najwyższej specjalizacji musi odpowiadać najwyższa wizja całościowa.

Wielki temat, wokół którego zbudowano dzieło, które zostanie poddane ocenie czytelnika, jest racjonalną rekonstrukcją myśli Józefa Toniola w dwojakim celu. Z jednej strony, dla odświeżenia pamięci, odkurzenia przekazu ekonomisty, Toniolo, który z tego powodu, że myślał i pisał, wyprzedzając swoje czasy, nigdy nie otrzymał należnego uznania od osób tej samej profesji co on. Z drugiej strony, obierając za beryl intelektualny – w rozumieniu Mikołaja z Kuzy – myśl i świadectwo Toniola, Sorrentino odsłania trudności i zaniedbania obecnego mainstreamu ekonomicznego, który nie potrafi podjąć wielkich wyzwań dzisiejszego modelu cywilizacyjnego. W tej rekonstrukcyjnej pracy nasz Autor przyjmuje za swoją znaną tezę Wittgensteina, według którego idee na równi ze słowami są również czynami, a zatem badania ekonomiczne mają nie tylko oświecać, ale też prowadzić. To na ten drugi aspekt zwrócę uwagę, choć pokrótce, w tym, co następuje.

Celem wykładu Sorrentino jest zachęta skierowana do ekonomistów i decydentów, aby zauważyli pilną konieczność powrotu do rozważań nad fundamentalnymi zagadnieniami. Sorrentino wyraźnie odnosi się do Toniola, gdy pisze: „Budowla ekonomiczna (i nie tylko) grozi zawaleniem, kiedy brakuje jej solidnych fundamentów. Odnosi się to zarówno do praktyki, jak i do nauki ekonomicznej”1. A nieco dalej kontynuuje swój wywód: „Przedstawiając tę próbę syntezy, ograniczę się do tego, co uważam za istotne dla celów dyskursu ekonomicznego. Doskonale wiem, że Toniolo jest człowiekiem swoich czasów, a zatem nie brakuje w jego myśli aspektów przestarzałych, a w niektórych wypadkach szczerze uznanych za przebrzmiałe”2. To jednak nie oznacza, że sedno przekazu Toniola dla współczesnych nie zachowuje tej świeżości i umiejętności podpowiadania możliwych do przyjęcia dróg wyjścia z wielkich paradoksów cechujących nasze czasy.

Dają do myślenia oraz intrygują rozdziały, które Sorrentino poświęca analizie stanu zdrowia dziedziny ekonomicznej. Teza obronna brzmi, że niemożliwe jest samoograniczenie badań do swego rodzaju niewiadomej aksjologicznej. Trzeba zająć własne stanowisko, obierając za punkt wyjścia zgłębianie rzeczywistości. W przeciwnym razie ekonomia będzie się nawet rozszerzała i powiększała swój aparat techniczno-analityczny, lecz dopóki nie odejdzie od swej autoreferencyjności, dopóty będzie coraz mniej zdolna trzymać się rzeczywistości, a zatem mniej zdolna „przewodzić działaniom”. Nie można zaprzeczyć, że jest to prawdziwe niebezpieczeństwo, jakie grozi dziś nauce ekonomicznej. Z obawy przed konfrontacją z konkretną opcją wartości człowiek woli ograniczyć się do samej analizy, przeznaczając coraz większe zasoby intelektualne do używania bardziej wyrafinowanych narzędzi logiczno-matematycznych. Nigdy jednak nie zaistnieje _trade-off_ między rygorem formalnym zagadnień ekonomicznych, co jest koniecznością, a zdolnością wyjaśniania, czyli interpretowania faktów. Inaczej mówiąc, myśl kalkulująca i myśl myśląca muszą rozwijać się z tą samą prędkością, dokładnie tak, jak podpowiada znana przypowieść Platona w _Fajdrosie_: „Bruzda będzie prosta , jeśli para koni ciągnących pług będzie szła równo”3.

Naprawdę, droga upraszczania przyjęta przez naukę ekonomiczną, począwszy od drugiej połowy XX wieku, doprowadziła do rozbrojenia myśli krytycznej, czego rezultaty wszyscy dzisiaj możemy zobaczyć. Konkretną odpowiedzialność za to ponosi profesja: zbyt długo przekonywano pokolenia młodych naukowców, że rygor naukowy wymaga aseptyczności; że aby badania były naukowe, muszą uwolnić się od wszelkiego odnoszenia się do wartości. Konsekwencją takiego działania jest indywidualizm aksjologiczny, który sam jest oceną wartości, a przybrał status przesłanki „naturalnej”, niepotrzebującej żadnego wyjaśniania z jednej strony, a z drugiej będącą jak _benchmark_, z którym wszelka inna hipoteza dotycząca natury człowieka „musi” się konfrontować. Zatem nie należy się dziwić, że jeszcze dziś jedynie hipotezie indywidualizmu przyznaje się przywilej naturalności w oficjalnej nauce ekonomicznej.

Wszyscy wiedzą, że obecny kryzys dotyczący sensu ekonomii w znacznej mierze spowodowany został tym, że na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat wybór niezajmowania się kwestiami wartości uczynił tę dziedzinę wyjątkowo narażoną na wykorzystanie ideologiczne jej rezultatów. Stąd zachęta, jaką odważnie podnosi w tej pracy Sorrentino, jest zaproszeniem do przywrócenia badań ekonomicznych, w których korzyść poznawcza i zaangażowanie obywatelskie znów zostaną ze sobą powiązane, jak na to wskazuje świadectwo Toniola. Jest to wymagane, jeżeli przyjmiemy, że świat zamieszkują jedynie _homo oeconomicus_ (łac. „człowiek ekonomiczny”, „człowiek racjonalny”), między którymi zachodzą relacje w formie wymiany i konsumpcji, co prowadzi z konieczności do wykluczenia. Dominujący dziś redukcjonizm antropologiczny nie prowadzi do zrozumienia, że istota ludzka jest zasadniczo relacyjna i inność osób leży u podstaw tożsamości osobistej, a nie odwrotnie.

Niezwykła inicjatywa z listopada 2020 roku, mająca swój początek w Asyżu – _Ekonomia Franciszka_4, do której realizacji biskup Sorrentino wniósł główny wkład, podejmuje na nowo wiele zagadnień Toniola ujętych w tej książce. Wyzwaniem rzuconym badaczom ekonomii, przedsiębiorcom i politykom jest odważne zajęcie się problemami ekonomicznymi – znalezieniem sposobów, które umożliwią przekształcenie od wewnątrz modelu ekonomii rynkowej, jaki utrwalił się w obecnych czasach. Postawiono przed sobą za cel, by rynek nie tylko był w stanie wytwarzać bogactwa i zapewniać zrównoważony wzrost gospodarczy, lecz także służył integralnemu rozwojowi człowieka, dążeniu do utrzymania harmonii między trzema wymiarami człowieka: materialnym, społeczno-relacyjnym i duchowym. Rynek „aspołeczny”, który zapewniał postęp na froncie pierwszego wymiaru, czyli wzrostu – co papież Franciszek wprost przyznaje – z pewnością nie ułatwia rozwiązania trudności związanych z dwoma pozostałymi wymiarami. Mamy na myśli niepokojąco szybko rosnące koszty wzrostu gospodarczego. Na ołtarzu wydajności, wzniesionym jako nowy mit późniejszej nowoczesności, poświęcone zostały wartości niepodlegające negocjacjom, takie jak demokracja (materialna), sprawiedliwość dystrybucyjna, pozytywna wolność, zrównoważony rozwój ekologiczny i inne. Należy wystrzegać się łączenia idei. Rynek „aspołeczny” jest oczywiście kompatybilny ze sprawiedliwością wymienną i z wolnością negatywną (wolnością działania), ale nie ze sprawiedliwością dystrybucyjną ani z wolnością pozytywną (wolnością osiągania). Podobnie rynek „aspołeczny” może „iść ramię w ramię” – jak to w rzeczywistości miało miejsce – z układami politycznymi typu dyktatorskiego, ale nie z rynkiem społecznym.

W katolickiej nauce społecznej od zawsze kładziono nacisk na to, że mechanizmy rynkowe nie są mechanizmami neutralnymi etycznie, a ich rezultaty, uznane według standardów sprawiedliwości dystrybucyjnej za nie do przyjęcia, mogą być zawsze skorygowane _post factum_ przez państwo (czy inną agendę publiczną). Należy podkreślić, że to właśnie stanowisko, odwołujące się do rozróżnienia przez Johna Stuarta Milla „praw wytwarzania” od „praw dystrybucji” bogactwa, przyczyniło się do zalegalizowania znanego modelu dychotomicznego porządku społecznego. Według niego państwo utożsamia się z miejscem solidarności, a rynek z miejscem prywatności, którego jedynym celem jest maksymalna efektywność alokacji. Wszystkim wiadomo, że ten model nie jest już zrównoważony. Aktualna ekonomia rynkowa postuluje jednak równość _ex ante_ między tymi, którzy zamierzają w niej uczestniczyć, ale _ex post_ rodzi to nierówność rezultatów. A kiedy równość w byciu zbytnio odbiega od równości w posiadaniu, wówczas już same powody działania rynku podawane są w wątpliwość. W tym konkretnym znaczeniu należy interpretować sugestię papieża Franciszka: jeżeli chcemy „ocalić” system rynku, trzeba, by na powrót stał się instytucją ekonomiczną zasadniczo inkluzyjną. Celem, ku któremu należy spoglądać, jest perspektywa inkluzyjna. Skoro prawdą jest, że dobrobyt, który nie obejmuje zasadniczo wszystkich, jest niemoralny, tak samo nie do zaakceptowania jest inkluzyjność, która pomija dobrobyt, gdyż nie można rozdzielać na dłuższą metę tego, czego się nie wyprodukowało.

Sorrentino przypomina nam, że zapominanie o tym, iż nietrwała jest ludzka społeczność, w której zanika poczucie braterstwa i w której wszystko sprowadza się – z jednej strony – do poprawy transakcji opartych na wymianie ekwiwalentów, a z drugiej do zwiększania transferów dokonywanych przez placówki opiekuńcze natury publicznej, i wyjaśnia, dlaczego pomimo jakości sił intelektualnych w tej dziedzinie nie osiągnięto jeszcze wiarygodnego rozwiązania _trade-off_. Nie ma przyszłości społeczeństwo, w którym niszczy się zasadę braterstwa; nie jest szczęśliwe społeczeństwo, w którym istnieje jedynie „dawanie, aby mieć” czy też „dawanie z obowiązku”. To dlatego ani liberalno-indywidualistyczna wizja świata, w której wszystko (czy też prawie wszystko) jest wymianą, ani państwocentryczna wizja społeczeństwa, w której wszystko (czy też prawie wszystko) jest obowiązkiem, nie są rozwiązaniem problemów ekonomicznych, zwiększonych przez pandemię, w jakich druga wielka transformacja, według Polanyi’ego, poddaje surowej próbie wytrzymałość naszego modelu cywilizacyjnego.

Mamy specyficzny powód do radości z tej książki Sorrentino. Rodzi się pytanie, dlaczego w znacznej mierze dzisiejsza myśl społeczna, choć wyrafinowana i elegancka, jest jałowa, czyli niezdolna do wpływania na rzeczywistość, a zatem niezdolna do podpowiadania linii postępowania nastawionego na dobro wspólne. Głównym powodem jest to, że począwszy od czasu, kiedy to globalizacja i czwarta rewolucja przemysłowa (czyli od lat 70. XX wieku) zaczęły nadawać ekonomii zupełnie nowy kierunek, dokonał się rozdział między sferą ekonomiczną a sferą społeczną, a pierwszej przypisano zadanie wytwarzania bogactwa (bez nadmiernej troski o sposób, w jaki ma się to dokonywać, czyniąc w ten sposób etykę zbędną, a nawet szkodliwą), a drugiej – zadanie zajęcia się dystrybucją bogactw.

W ten sposób doszliśmy do przekonania, że społeczeństwo może postępować drogą integralnego rozwoju człowieka, utrzymując rozdział między kodem wydajności, który łącznie z dokładnie określonym zespołem reguł miałby wystarczyć, aby rynek dobrze funkcjonował, a kodem solidarności, który pod czujnym przewodem państwa miałby gwarantować sprawiedliwość dystrybucji. Paradoksem w naszym społeczeństwie jest mnożenie wysokich stanowisk, podczas gdy inni, z różnych powodów, pozostają w tyle czy nawet są wykluczeni z rywalizacji rynkowej. Dodatkowo cały system wartości (mamy na myśli kryteria oceny działalności indywidualnej, stylu życia, kwestii edukacji) jest nastawiony na wydajność. Czy zatem można się dziwić, że narastają wciąż nierówności społeczne, nawet kiedy wzrasta globalne bogactwo? I że wskaźniki mierzące zadowolenie publiczne odnotowują ciągłe spadki po tym, jak dochód na osobę osiągnął pewien próg? I że zasada merytoryczności jest nieudolnie mylona z oceną wystawioną z uwagi na kwalifikacje zawodowe, jak gdyby chodziło o synonimy? I że wzajemność jest mylona z altruizmem, czyli z filantropią? I że dobra wspólne (woda, powietrze, obszar, wiedza) są zużywane i traktowane, jak gdyby stanowiły dobra publiczne?

Autor tej bogatej rozprawy, podejmując na nowo z krytyczną wnikliwością myśl Toniola, kieruje do nas smutno brzmiący apel o przywrócenie zasady daru jako bezinteresowności – darowizna nie wystarcza – w sferze publicznej. Sorrentino mówi nam, że kultura obdarowywania jest jedną z przesłanek koniecznych, aby państwo i rynek mogły funkcjonować w perspektywie dobra wspólnego. Bez rozległego praktykowania daru będzie nawet można budować wydajny rynek i wiarygodne (a nawet sprawiedliwie) państwo, nigdy jednak nie zdoła się przezwyciężyć owego „zakłopotania kultury”, o której mówi Sigmund Freud w swojej znanej książce5. Istnieją bowiem dwie kategorie dóbr, bez których możemy się obyć: dobra sprawiedliwości i dobra bezinteresowności. Pierwsze z nich to dobra dostarczane przez państwo opiekuńcze – określają konkretny obowiązek __ leżący w rękach danego podmiotu, a konkretnie – instytucji publicznej – ażeby zaspokajać prawa obywateli dostępu do pewnych dóbr. Natomiast dobra bezinteresowności określają zobowiązanie, jakie wypływa z więzi łączących ludzi. Uznanie wzajemnego powiązania między osobami zakłada bowiem „zobowiązanie”6. Jeśli więc w celu obrony jakiegoś prawa można, a wręcz należy odwoływać się do prawa stanowionego, to zobowiązanie wypełnia się na drodze odwzajemniającej się bezinteresowności. Żadne prawo nigdy nie będzie mogło narzucić wzajemności i nigdy żadna zachęta nie będzie sprzyjała bezinteresowności. A mimo to wszyscy widzą, jak ważne są dobra bezinteresowności dla potrzeby szczęścia, ktorą nosi w sobie każdy człowiek. Wydajność i sprawiedliwość, nawet jeżeli występują łącznie, nie wystarczą, by uczynić nas szczęśliwymi.

Wiek XX w swej „furii budowniczej” przekreślił sektor usług. Wszystko miało być sprowadzone albo do rynku kapitalistycznego, albo do państwa, lub też co najwyżej do połączenia działań tych dwóch podstawowych instytucji, w zależności od sympatii ideologiczno-politycznych różnych aktorów społecznych. Dzisiaj mamy już świadomość, że dwubiegunowy paradygmat państwo–rynek zakończył swój historyczny bieg, a my kierujemy się ku modelowi porządku społecznego trójbiegunowego: państwo–rynek–wspólnota, czyli: publiczne–prywatne–obywatelskie. Nowoczesność opierała się na dwóch filarach: zasadzie równości, zapewnianej i legitymizowanej przez państwo, oraz zasadzie wolności, którą umożliwiał rynek. Ponowoczesność spowodowała wyłonienie się trzeciego filaru – wzajemności, która w praktyce przekłada się na zasadę braterstwa.

Z tego powodu książkę, którą czytelnik trzyma w ręku, należy przyjąć z zadowoleniem i ją promować, ażeby badacze i naukowcy, idąc jej śladami, dodali od siebie coś nowego do łańcucha, który z czasem wydłuży się i wzmocni. Antoine de Saint-Exupéry napisał: „ doskonałość osiąga się nie wtedy, kiedy nie można już nic dodać, ale raczej wtedy, gdy nie można nic ująć”. Życzę tej książce – której niczego nie można ująć – powodzenia wśród czytelników i krytyków, na jakie zasługuje.

_Stefano Zamagni_

------------------------------------------------------------------------

1 Zob. s. 406.

2 Zob. s. 407.

3 Platon, _Fajdros_ .

4 Międzynarodowa sieć wydarzeń zapoczątkowana z inicjatywy papieża Franciszka (przyp. red.).

5 _Kultura jako źródło cierpień_ (przyp. tłum.).

6 Łac. _ligatio_, _ob-ligatio_ (przyp. tłum.).SKRÓTY

_Opera Omnia_ Józefa Toniola

CS: _Capitalismo e socialismo_, przedmowa S. Majerotto, Città del Vaticano 1947.

DC, I–II: _Democrazia cristiana. Concetti e indirizzi_, I–II, przedmowa A. De Gasperi, Città del Vaticano 1949.

DC, III–IV: _Democrazia cristiana. Istituti e forme_, I–II, przedmowa A. Ardigò, Città del Vaticano 1951 (DC, III odpowiada t. I, DC, IV – t. II).

IC: _Iniziative cultrali e di azione cattolica_, przedmowa G. DallaTorre, Città del Vaticano 1949.

LL, I–III: _Lettere_,t. I (1871–1895), t. II (1896–1903), t. III (1904–1918), zebrane przez G. Anichini, uporządkowane i opatrzone przypisami przez N. Vian, Città del Vaticano 1952–1953.

OPS: _L’odierno problema sociologico. Studio storico-critico_, przedmowa A. Fanfani, Città del Vaticano 1947.

RF: _Dei remotifattori della potenza economica di Firenze nel Medio Evo e scritti storici_, przedmowa S. Majerotto, Città del Vaticano 1952.

SEST, I–II: _Storia dell’economia sociale in Toscananel Medio Evo_, I, _La vita civile-politica_, II, _La vita economica_, przedmowa M. Romani, Città del Vaticano 1948.

SS, I–II: _Scritti spirituali, religiosi, familiari e vari_, I–II, przedmowa F. Costa, Città del Vaticano 1952.

TES: _Trattato di economia sociale e scritti economici_, I–V, przedmowa F. Vito, Città del Vaticano 1949–1952.

Instrukcja

Każda z powyższych pozycji, pojawiająca się po raz pierwszy, jest cytowana pod pełnym tytułem, a kolejnym razem pod akronimem wymienionym powyżej. Czasami, aby ułatwić czytelnikowi lekturę, tytuł pojawia się ponownie w pełnym brzmieniu. Biorąc pod uwagę to, że w niektórych tomach _Opera Omnia_ oprócz tekstu głównego, od którego zależy tytuł tomu, znajdują się też artykuły, rozprawy, recenzje i inne teksty, jeśli są one często cytowane i powtarzane, stosowane są niżej podane skróty, z uwzględnieniem tomu _Opera Omnia_ w akronimie, jak opisano to wcześniej. Jeżeli cytowane dzieło Józefa Toniola jest tym, od którego bierze tytuł dany tom, podano wyłącznie akronim; jeśli jest częścią całości, poprzedzono go opisem „w:”.

Artykuły i rozprawy cytowane z _Opera Omnia_ Józefa Toniola

_Criteri direttivi_: _Criteri direttivi sull’ordinamento degli istituti bancari esclusi i banchi di emissione_, w: _Atti e documenti del XIV Congresso cattolico italiano_,Venezia 1897, pkt I, s. 186–194, wg skrótów w: TES, V, s. 537–550.

_Criteri scientifici_: _Criteri scientifici etico-economici intorno al credito dal punto di vista cristiano_, w: _Atti del II Congresso cattolico italiano degli studiosi di scienze sociali_ (Padova 26–28 sierpnia 1896), Padova 1898, s. 194–209, wg skrótów w: TES, V, s. 485–523.

_Democrazia cristiana_: _La democrazia cristiana_, Società Cattolica Italiana di Cultura, Roma 1900, wg skrótów w: DCI, s. 15–174.

_Elemento etico_: _Dell’elemento etico quale fattore intrinseco delle leggi economiche. Prelezione al corso di economia politica nell’Universita di Padova, 5 dicembre 1873_, Ed. Sacchetto, Padova 1874, wg skrótów __ w: TES, II, s. 266–292.

_Genesi storica_: _La genesi storica dell’odierna crisi sociale economica_, w: „Rivista Internazionale di Scienze Sociali e Discipline Ausiliarie” 1893, t. I, s. 39–68, 223–253, wg skrótów w: CS, s. 103–198.

_Indirizzi e concetti_: _Indirizzi e concetti sociali all’esordire del sec. XX_, Mariotti, Pisa 1900, wg skrótów w: DC, II, s. 1–282.

_Lezioni distribuzione_: _Sulla distribuzione della ricchezza. Lezioni_, Ed. Drucker e Tedeschi, Verona–Padova 1878, wg skrótów w: TES, IV, s. 103–213.

_Linee e quesiti_: _Alcune linee e quesiti di un programma di economia sociale cristiana_, Tip. S. Alessandro, Bergamo 1886, wg skrótów w: TES, II, s. 367–391.

_Passato e futuro_: _Passato e futuro dell’azione economica fra i cattolici d’Italia_, „Azione Sociale” 1906, R. I, grudzień, s. 1–10, wg skrótów w: DC, II, s. 285–300.

_Problema sociologico_: _II supremo quesito della sociologia e i doveri della scienza nell’ora presente_, Un. Tip. Coop. Ed., Roma 1903 (zbiór artykułów publikowanych w RISS: 1903, t. XXXII, s. 169–196, t. XXXIII, s. 18–47; 1904, t. XXXV, s. 161–177, 321–345, 481–509), poprawione i opublikowane dwa lata później pt. _L’odierno problema sociologico. Studio storico critico_, Libreria Editrice Florentina, Firenze 1905. Jest to wydanie wznowione, z przedmową Amintore Fanfaniego, pod tym samym tytułem i z zamieszczonym z dodatku studium o Spencerze, w: _Opera Omnia di G. Toniolo_, Città del Vaticano 1947.

_Programma scientifico_: _L’Unione cattolica per gli studi sociali in Italia. Intendimenti, costituzione, operato e programma scientifico_, Tipografia del Seminario, Padova 1903, wg skrótów __ w: IC, s. 75–133.

_Provvedimenti sociali_: _Provvedimenti sociali popolari_, Società cattolica italiana di cultura, Roma 1902, wg skrótów w: DC, III, s. 1–201.

_Riforme tributarie_: _Riforme del sistema tributario_, w: _Atti del Il Congresso cattolico italiano degli studiosi di scienze sociali_ (Padova, 26–28 sierpnia 1896), Tip. del Seminario, Padova 1898, s. 194–209, wg skrótów w: TES, V, s. 524–536.

_Salario_: _Il salario. Saggio di una esposizione sistematica delle sue leggi_, „Giornale degli Economisti” 1878, t. VII, s. 261–280, 343–364; t. VIII, s. 267–289, wg skrótów w: TES, IV, s. 214–291.

_Socialismo_: _Il socialismo nella storia della civiltà. Linee direttive_, __ LibreriaEditrice Fiorentina, Firenze 1903, wg skrótów w: CS, s. 267–446. Jest to zbiór różnych artykułów, które ukazały się w: RISS 1899, t. XX, s. 3–16, pt. _Cenni sulle crisi sociali e sulle corrispondenti dottrine socialistiche_ i z podtytułami: _L’ordine e il disordine sociale_, _Le crisi sociali_; 1899, t. XXI, s. 537–556, pt. _Cenni sulle dottrine socialistiche nella storia_ i z podtytułami: _Nella cultura classica pagana_, _Nella cultura cristiana medioevale_; 1900, t. XXII, s. 34–49, 161–176, pt. _Il socialismo nella cultura moderna_, i z podtytułami: _La preparazione del socialismo teońco moderno_, _Lo sviluppo del socialismo teoretico moderno_ (_1517–1800_); 1900, t. XXIII, s. 49–69, 169–180, pt. _Il socialismo nella cultura moderna_, i z podtytułami:_La maturazione sistematica del socialismo_, _La elaborazione scientifïca idealistica_ (_1804–1848_), _La elaborazione scientifica positiva_ (_1848–1870_); 1901, t. XXV, s. 69–87, 353–371, pt. _Il socialismo nella cultura moderna_, i z podtytułem: _La diffusione universale del socialismo teoretico dal 1870 ad oggi_; 1902, t. XXVIII, s. 87–102, 349–364, pt. _Il socialismo nella cultura moderna_, i z podtytułami: _L’universalizzazione del socialismo pratico dal 1870 ad oggi_, _L’atteggiamento odierno del socialismo_, _Ammaestramenti fnali_.

_Sperimento sociale_: _Un grande sperimento sociale. Storia, giudizi, ammaestramenti_, w: RISS 1897, t. XV, s. 202–219, 481–489, wg skrótów w: DC, III, s. 255–323.

Inne częste skróty

_Attualità del pensiero_: _Attualità del pensiero di Giuseppe Toniolo_, red. M.L. Fornaciari Davoli, G. Russo, Franco Angeli, Milano 1982.

_Chiesa nella storia_: D. Sorrentino, _Giuseppe Toniolo. Una Chiesa nella storia_, Vita e Pensiero, Milano 2012.

_Contributi alla conoscenza_: _Contributi alla conoscenza del pensiero di Giuseppe Toniolo_, praca zb., Atti del Convegno _Economia e Società Nella Crisi dello Stato Moderno: il Pensiero di Giuseppe Toniolo_ (Pisa, 18–19 grudnia 1981), Pacini, Pisa 1984.

DEC: _Dizionańo di economia civile_, red. L. Bruni, S. Zamagni, Citta Nuova, Roma 2009.

_Economia e società_: _Economia e società per il bene comune. La lezione di Giuseppe Toniolo_ (_1918–2018_), red. D. Bodega, A. Carera, Vita e Pensiero, Milano 2020 (Atti del Convegno, Università Cattolica del Sacro Cuore, Milano, 24 listopada 2018).

_Economista di Dio_: D. Sorrentino, _L’economista di Dio. Giuseppe Toniolo_, przedmowa F. Miano, AVE, Roma 2012.

_Profilo di storia_: E. Screpanti, S. Zamagni, _Profilo di storia del pensiero economico_, I, Dalle origini a Keynes, II, Gli sviluppi contemporanei, Carocci, Roma 2004 (wyd. 6, 2017).

RISS: „Rivista Internazionale di Scienze sociali e Discipline Ausiliarie”.

_Uomo come fine_:_Giuseppe Toniolo. L’uomo come fine. Con saggi sulla storia dell’Istituto Giuseppe Toniolo di Studi Superiori_, red. A. Carera, Vita e Pensiero, Milano 2014 (Atti del Convegno, Universita Cattolica del Sacro Cuore, Milano, 21 marca 2012).WPROWADZENIE

Katolicy pytają, „czy ekonomię kapitalistyczną, którą można streścić w pożyczce kapitału przedsiębiorcy, zastąpi ekonomia człowieka w najwyższym stopniu, dzięki której stronnikiem i sprzymierzeńcem człowieka pracowitego będzie kapitał”1.

Cytat pochodzący od Józefa Toniola, datowany na rok 1896, osadza się w kontekście płomiennej dyskusji (będziemy mieć możliwość jej prześledzenia). Na razie wystarczy wyjaśnienie tytułu tego systematycznego odczytania na nowo jego myśli ekonomicznej. Wraz z nią uzupełniam w idealnej trylogii dwie inne rozprawy: jedną o charakterze biograficznym2, a drugą o charakterze teologicznym3. Obecna zakłada tamte dwie i często do nich odsyła.

Dwudziestego dziewiątego kwietnia 2012 roku Toniolo został ogłoszony błogosławionym: jest to pierwszy ekonomista – w znaczeniu akademickim – wyniesiony do chwały ołtarzy. Żył w latach 1845–1918, prowadził intensywne i ciekawe życie. Odegrał pierwszoplanową rolę jako animator katolików włoskich w zaangażowaniu kulturalnym i społecznym. Był czołowym przedstawicielem Akcji Katolickiej. Uniwersytet Katolicki Najświętszego Serca uznał go za prekursora. Można zatem rozpatrywać jego biografię w różnych kontekstach4.

Faktem jest, że środkiem ciężkości jego zaangażowania intelektualnego i akademickiego była dziedzina ekonomiczna. Kiedy mówiono o nim „profesor”, miano na myśli ekonomistę. Na ten teren wkroczył odważnie wraz z wygłoszeniem wykładu inauguracyjnego na Uniwersytecie w Padwie w 1873 roku, zatytułowanego _Dell’elemento etico quale fattore intrinseco delle leggi economiche_ : będzie to nić przewodnia jego myśli ekonomicznej, systematycznie wyłożonej w _Trattato di economia sociale_ .

Teoria ekonomiczna Toniola nawet w świecie katolickim skończyła potem w „stożku cienia”5, który nie pozwolił mu wyrazić możliwości, jakie miał. Odnowa ekonomii, której domaga się wielu, bardzo dziś potrzebuje tych możliwości – jest to teza piszącego te słowa. Na kartach autorstwa Toniola mamy naukowy wykład, ale też zawierają te teksty autentyczny ładunek profetyczny w podwójnym znaczeniu: przekazu w pewien sposób „natchnionego” i swoistej „przepowiedni”, dostrzeganej w świetle historycznej drogi.

Niestety, Toniolo jako ekonomista jest nieznany albo mało znany, pomijając grupę specjalistów zajmujących się jego myślą6. Co jest tego powodem? Historycznie można zakładać kilka tego przyczyn7. Dzisiaj determinujące jest również to, że trudno dotrzeć do jego tekstów8. Powinno się zadbać o zmianę w tym zakresie.

Należy dodać, że jego myśl – bardzo rozległa w swym ujęciu – nigdy nie rozdziela, i to świadomie, pomiędzy kwestiami religijnymi, społecznymi i ekonomicznymi wymiaru ekonomicznego od wszystkich innych wymiarów społeczeństwa, dlatego może się zdarzyć – i zdarza się – że ekonomiści odbierają go bardziej jako socjologa niż ekonomistę9. Trzeba przyznać, na ich usprawiedliwienie, że ten, kto bierze do ręki _Traktat_ z jego szeroką rozpiętością propedeutyczną, porównując go z innymi traktatami o ekonomii, pełnymi grafik i równań, odnosi wrażenie, że jest to bardziej traktat o socjologii niż o ekonomii10. Temat ściślej ekonomiczny w znaczeniu technicznym rozważany jest w kolejnym tomie. Ale kto powiedział, że mówiąc o ekonomii, trzeba zaraz zaczynać od liczb, pieniędzy i finansów? Czyż nie jest prawdą, że wyraz „ekonomia” z jego rdzeniem _oikos_ („dom”), wyraża przede wszystkim znaczenie rodziny, a dopiero potem rynku?11. Ale słowa mają swoją historię: od czasu do czasu należy je odkryć na nowo, wychodząc od ich źródłosłowu.

Piszący te słowa nie jest ekonomistą12. Zatem traktuje o ekonomii z obawą i lękiem, pozostawiając ekspertom debatowanie o ściślejszych aspektach tej wiedzy13.

Do pójścia za przygodą pobudza mnie fakt, że od kilkudziesięciu lat czytam dzieła Toniola, również te z dziedziny ekonomicznej. Uważam więc się za uprawnionego do poprawnego przedstawienia jego myśli, odwołując się do konkretnych tekstów i starając się umieścić je w pewnym kontekście. Będę się odwoływał do pięciu tomów _Traktatu_, ale nie tylko. Żaden z tomów _Opera Omnia_ nie zostanie pominięty. Będzie to przedstawienie przeniknięte cudzysłowami, co daje wiele miejsca tekstom Toniola (niejako na sposób antologii) i pozwala czytelnikowi na zetknięcie się, jak najbardziej to tylko możliwe, z jego myślą, a także z jego językiem, nieco przeładowanym pojęciami, które w międzyczasie wyszły z użycia14.

Uważam, że nadszedł czas – po długim okresie odkrywania na bazie rozpraw i konferencji15 możliwości dysponowania całościowym spojrzeniem i przewodnikiem – na systematyczne odczytywanie na nowo Toniola jako ekonomisty. Chciałbym w ten sposób oddać przysługę tym, którzy nie będąc profesjonalistami, chcieliby dowiedzieć się czegoś więcej o tej postaci. Mam nadzieję pobudzić ekspertów w dziedzinie ekonomii, by się nim zainteresowali. Konferencja na temat Toniola, która odbyła się w Mediolanie w listopadzie 2018 roku, w stulecie jego śmierci, ukazała, że jego myśli są wciąż żywe w ekonomii16.

Mam też nadzieję, że przychodzę we właściwym czasie – odnowa ekonomii jest niewątpliwie koniecznością. Pandemia COVID-19 to czas powstawania tej rozprawy; obnażyła ona słabość systemu – świata. Jak na dłoni widać deficyt solidarności, z krajobrazem ekonomicznym wielu prędkości, z coraz szerzej otwartymi nożycami między nielicznymi, którzy posiadają największą część światowego bogactwa, a olbrzymią liczbą ubogich. Denuncjacja, jakiej na tle pierwszej rewolucji przemysłowej dokonała _Rerum novarum_, wskazując niezmierzoną liczbę proletariuszy zmuszonych do życia „prawie niewolniczego”, wydaje się – pomimo niezaprzeczalnego globalnego wzrostu ekonomii – aktualna. Inicjatywa papieża Franciszka, aby zaangażować młodych do rozważań na temat ekonomii (_economy of Francesco_17), mówi sama przez siebie.

Toniolo był „prorokiem” _Rerum novarum_. Jego założenie ekonomiczne całkowicie pokrywa się z zasadami nauki społecznej Kościoła. Oczywiście, od czasu jego śmierci wiele się zmieniło – również w dziedzinie ekonomii – w panoramie zdarzeń i teorii. Rozwinęła się również ekonomia jako nauka. Organicznie została ona przedstawiona w kompendium18, ale już dokumenty dwóch ostatnich papieży – Benedykta XVI i Franciszka – ubogaciły ją i popychają ku nowym granicom19. Uaktualnienie myśli Toniola nie oznacza, że można jego teorie zaproponować w całości. Trzeba będzie odróżnić to, co aktualne, od tego, co nieaktualne, światło od cienia. Jednakże założenie fundamentalne jego myśli pozostaje – moim zdaniem – trwałe i owocne. Są takie kwiatki, które szybko i pięknie się wzrastają, ale po krótkim czasie więdną. Są takie drzewa, które potrzebują czasu, aby wyrosły, ale potem trwają przez wieki. Uważam, że Toniolo jako ekonomista należy do tej drugiej kategorii.

------------------------------------------------------------------------

1 _Criteri scientifici etico-economici intorno al credito dal punto di vista cristiano_ . _Atti del II Congresso cattolico italiano degli studiosi di scienze sociali_ (Padova, 26–28 sierpnia 1896), w: _Trattato di economia sociale e scritti economici_ , I–V, przedmowa F. Vito, Città del Vaticano, 1949–1952. Cytat pochodzi z TES, V, s. 491.

2 _L’economista di Dio. Giuseppe Toniolo_, przedmowa F. Miano, AVE,Roma 2012 . Zasadniczo proponuje na nowo poprzednią książkę, uzupełnioną przez antologię: _Giuseppe Toniolo. Una biografia_, Edizioni Paoline, Cinisello Balsamo 1988.

3 _Giuseppe Toniolo. Una Chiesa nella storia_, Vita e Pensiero, Milano 2012 . Jest to zasadniczo nowe wydanie poprzedniej książki o tym samym tytule, opublikowanej przez Edizioni Paoline, z przedmową Giacomo Martiny, w 1987 r.

4 Dla biograficznego omówienia podstawowa pozostaje książka F. Vistalli, _Giuseppe Toniolo_, Comitato Giuseppe Toniolo, Roma 1954. Ciekawa jest ze względu na bezpośrednią znajomość Autorki, E. Da Persico, _Vita di Giuseppe Toniolo_, nowe wyd. red. G. Campanini, D. Castenetto, AVE, Roma 2012 (wyd. 1, 1927). Do nowszych biografii, oprócz mojej cytowanej w przypisie 2, należy E. Preziosi, _Giuseppe Toniolo. Alle origini dell’impegno sociale e politico dei cattolici_, Paoline, Milano 2012; M. Andreazza, _Giuseppe Toniolo. Un laico cristiano, un docente, un testimone_, ETS, Pisa 1988. Zgrabne ujęcia: M. Zabotti, _Giuseppe Toniolo. Nella storia il futuro_, AVE, Roma 2018; S. Falzone, _Toniolo senza baffi. Una biografia del maestro dei cattolici italiani_, Ecra, Roma 2018.

5 Wiadomo, że środowisko uniwersyteckie czasów Toniola właściwie tylko z tego powodu, że był on katolikiem, nie było mu przychylne. Dlatego znaczące jest wspomnienie naszego Autora – obok G. Ricca-Salerno, M. Pantaleoni, A. Loria i in., zawarte w: L. Cossa, _Introduzione allo studio dell’economia politica_, Hoepli, Milano 1892. Autor przywołuje kilka pism Toniola, przyznając mu „ dokładność teoretyczną mistrza o dobrych badaniach historycznych i filozoficznych, oraz o skrupulatnym nauczaniu nastawionym na wzniosłe cele doskonałości moralnej” (s. 524). W kolejnych latach po śmierci Toniola można wspomnieć: C. Bresciani-Turroni, _Corso di economia politica_, I: _Teoria generale dei fatti economici_, Giuffré, Milano 1960 (wyd. 1, 1949). W krótkim, ale szczegółowo opracowanym rozdziale, poświęconym rozwojowi myśli ekonomicznej, znajduje się paragraf o ekonomicznej „szkole katolickiej”, „której najwybitniejszym przedstawicielem we Włoszech był Toniolo” (tamże, s. 59). Wraz z upływem czasu pamięć o nim, również wśród katolików, w niewytłumaczony sposób zmalała. Mam nadzieję, że _Dizionario di economia civile_ (Città Nuova, Roma 2009), red. S. Zamagni, L. Bruni, w następnym wydaniu poświęci mu przynajmniej jedno hasło.

6 Ograniczę się do kilku nazwisk, odsyłając w kwestii tytułów (jednakże niewyczerpujących) do końcowej bibliografii: P. Pecorati, A. Spicciani, R. Molesti, A. Cova, F. Manzalini, A. Acerbi i in.

7 Mam na myśli to, że czasy obecności politycznej katolików, które mogłyby go lepiej wykorzystać – ruch ludowy ks. Sturzo – zostały szybko pogrzebane przez faszyzm. Wraz z upadkiem reżimu odrodzenie „demokracji chrześcijańskiej” De Gasperiego było, owszem, związane również z myślą Toniola, ale rozwijała się już przede wszystkim od strony politycznej, o której Toniolo mógł zaledwie wspomnieć, także ze względu na ograniczenia stawiane przez kwestię rzymską. Jego myśl częściowo podjęli uczeni z Uniwersytetu Katolickiego (F. Vito, A. Fanfani), ale Toniolo nie miał prawdziwych kontynuatorów, co przyznaje Amintore Fanfani we wprowadzeniu do G. Toniolo, _L’odierno problema sociologico. Studio storico-critico_ , Comitato Opera Omnia, Città del Vaticano 1947; „Ale choć wielu ekonomistów, polityków, socjologów włoskich przeszło przez jego szkołę, a wielu innych nazwało się jego uczniami w ogólnym znaczeniu, to prawda jest taka, że Toniolo nie pozostawił prawdziwych uczniów i kontynuatorów” (tamże, s. XII). Uwagi dotyczące tych brakujących „uczniów” Toniola, w: R. Molesti, _Il pensiero economico e sociale di Giuseppe Toniolo_, Ipemedizioni, Pisa 2017, s. 79–82. Nie można ponadto zapomnieć, że w klimacie postfaszystowskich Włoszech, pomimo politycznej roli katolików, w kulturze i społeczeństwie odczuwano silną obecność ideologiczną marksizmu, który przeszedł niczym walec miażdżący również przez pamięć o Toniolu. Na temat dyskusji o jego dziele zarówno w środowisku katolickim, jak i marksistowskim, zob. F. Tamassia, _La rappresentanza politica organica in Toniolo come momento del corporativismo cattolico_, w: _Attualità del pensiero di Giuseppe Toniolo_, red. M.L. Formaciari, G. Russo, FrancoAngeli, Milano 1982, s. 71–152 . Pogłębioną notę biograficzną poświęca mu R. Faucci, _L’economia politica in Italia. Dal Cinquecento ai nostri giorni_, UTET, Torino2000, s. 206–208. Właśnie na podstawie stwierdzeń katolików, De Gasperiego, w powojennej polityce sprowadzonej również do przygotowania Toniola, Autor kończy: „Pod tym względem kontrowersyjny Toniolo pozostawił w społeczeństwie włoskim ślad o wiele trwalszy niż wielu ekonomistów bardziej znanych niż on” (tamże, s. 208).

8 _Opera Omnia_ można dziś konsultować prawie jedynie w bibliotekach. Zasłużona inicjatywa Romana Molestiego przywrócenia do gry wydawniczej niektórych tekstów Toniola.

9 W 1981 r. Piero Barucci pisał: „Jestem pewien, że współczesny ekonomista teoretyk nie ocaliłby z Toniola ani jednej strony i jestem pewien, że gdyby jego dzieło wpadło w ręce któregoś z młodych lwów ekonomii, którzy karmią się tylko wyrafinowanymi algorytmami i wyszukanymi symulacjami, ocena byłaby mniej więcej następująca: łapacz chmur, którego należałoby umieścić gdzieś pomiędzy badaniami socjologicznymi i politologicznymi”, zob. _Contributi alla conoscenza del pensiero di Giuseppe Toniolo_ , Akta Kongresu „Economia e società nella crisi dello Stato moderno: il pensiero di Giuseppe Toniolo”, zorganizowanego przez Uniwersytet i Izbę Handlową w Pizie (18–19 grudnia 1981), Pisa 1984, s. 22.

10 Był to wybór programowy, jak to podkreślał sam Toniolo, przypominając dedykację książki poświęconą swojemu profesorowi Fedele Lampertico. W jednym z listów pod datą 22 sierpnia 1914 r., adresowanym do prof. Sebastiana Rumora, Toniolo pisał o dodatku do tego myśliciela, odnosząc się do Lampertico, z którego czerpał myśli do tworzenia koncepcji relacji między ekonomią a socjologią: „Już po jego nieodżałowanej śmierci pozwoliłem sobie poświęcić jego pamięci książkę wprowadzenia do ekonomii politycznej, która w znacznej mierze jest kompendium z socjologii, w której wyrażają się zasadnicze linie porządku społecznego społeczeństwa, zgodnie z propedeutyką do nauki o bogactwie”. List opublikowany pt. _Pensiero filosofico-scientifico di Fedele Lampertico_, w: _Scritti in omaggio a Fedele Lampertico_, red. S. Rumor, Tip. S. Giuseppe, Vicenza 1924, s. 75–84, można odnaleźć w _Opera Omnia_ Toniola w tomie pt. _Dei remoti fattori della potenza economica di Firenze nel Medio Evo e scritti storici_ , Città del Vaticano 1952, s. 516–523. Cytat znajduje się na s. 516.

11 M. Bianchini, rysując style ekonomiczne w odniesieniu do ekonomii „instytucjonalnej”, dziś odkrytej w reakcji na indywidualizm klasycznej ekonomii, odwołuje się do Arystotelesa i właśnie do ujęcia domu (_oikos_, stąd _oikonomia_), przeciwstawionego _krematystyce_ (od _kremata_ –„bogactwo”), „pierwszemu rodzajowi refleksji ekonomicznej napisanej w ujęciu instytucjonalnym”: _La parola e la merce. Una guida al pensiero economico_, Diabasis, Reggio Emilia 2005, s. 211.

12 Otrzymałem podstawową formację z ekonomii politycznej i polityki ekonomicznej, i to już przed niemal półwieczem, studiując nauki polityczne na Uniwersytecie La Sapienza w Rzymie. Dalszy rozwój nauk ekonomicznych śledziłem w odniesieniu do moich zainteresowań etyczno-teologicznych, ze szczególnym odwołaniem się do katolickiej nauki społecznej. Najwyraźniej to za mało, ażebym uważał się za ekonomistę!

13 Pracą pogłębiającą niektóre kategorie ekonomiczne Toniola, z dokładną bibliografią, jest F. Manzalini, _Elementi di ekonomia politica in Giuseppe Toniolo_, Cantagalli, Siena 2009. W bibliografii znajdują się nazwiska ekonomistów czy historyków ekonomii, którzy się nią zajmowali, od Vito i Fanfaniego aż po takich jak: Barucci, Spinacci, Molesti, Bodega, Cova, Carera, Zalin, Stefano i Vera Zamagni, Bruni, Becchetti, Bazzichii in. Są to przeważnie rozważania skupiające się na pewnych aspektach albo spojrzenia całościowe. Badanie systematyczne jest ciągle _in votis_. Obecna rozprawa rodzi się właśnie z zamiarem zapełnienia tej luki.

14 W oryginale są przytoczone słowa w dawnym języku włoskim oraz ich dzisiejsze rozumienie, co jest bez znaczenia dla czytelnika polskiego (przyp. tłum.)

15 Zasadniczo dokumentujemy ją w bibliografii, ale w znacznej mierze uwzględniać będziemy na bieżąco, zawsze wtedy, gdy temat będzie tego wymagał.

16 Por. _Economia e società per il bene comune. La lezione di Giuseppe Toniolo_, red. D. Bodega, A. Carera, Vita e Pensiero, Milano 2020 . Konferencja odbyła się 24 listopada 2018 r. w Mediolanie, na Uniwersytecie Katolickim Najświętszego Serca. Oprócz mojego wykładu wprowadzającego, pierwsza sesja była poświęcona _Ekonomii, etyce i dobru wspólnemu_ (D. Bodega, S. Zamagni, F. Manzalini, L. Becchetti, L. Bruni), druga _Demokracji zasadniczej w działaniu: myśl i działanie społeczne_ (M. Truffelli, L. Ornaghi, V. Negri Zamagni, A. Carera, R. Molesti), trzecia _Dobra polityka: społeczeństwo, demokracja i pokój_ (A. Giovagnoli, N. Antonetti, U. Villani, M. Magatti).

17 Jest to inicjatywa, jaką podjął papież Franciszek w orędziu z 1 maja 2018 r., skierowanemu do młodych ekonomistów, przedsiębiorców i decydentów, ażeby zachęcić ich do zawarcia „paktu” na rzecz odnowy ekonomii w bardziej braterskim i solidarnym znaczeniu.

18 Por. Papieska Rada Iustitia et Pax, _Kompendium nauki społecznej Kościoła_, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2005.

19 Mamy na myśli _Caritas in veritate_ (2009) Benedykta XVI oraz _Evangelii gaudium_ (2013), _Laudato si’_ (2015), _Fratelli tutti_ (2020) papieża Franciszka.