Ekonomia dla przyszłości. Fundamentalne problemy w teorii ekonomii i praktyce gospodarczej - ebook

Od Wydawcy

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne oddaje do rąk czytelników monografię dotyczącą jednego z głównych obecnie nurtów debaty ekonomicznej, tj. debaty na temat stanu teorii ekonomii, jej użyteczności praktycznej i przystawalności do bieżących oraz przyszłych wymogów dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej.

Zawarte w książce teksty stanowią pokłosie kilkuletnich prac związanych z przygotowaniami i realizacją IX Kongresu Ekonomistów Polskich nt. „Ekonomia dla przyszłości. Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych”. Kongres ten odbył się w listopadzie 2013 r. w Warszawie. Był poprzedzony analizami i debatami na forum Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (PTE), m.in. w ramach Konwersatorium „Czwartki u Ekonomistów” oraz „Forum Myśli Strategicznej”, a także na forum Rady Naukowej PTE¹. W wyniku tych prac zostały wyselekcjonowane zagadnienia stanowiące podstawę podziału debaty kongresowej na cztery bloki tematyczne, obejmujące dziesięć specjalistycznych sesji². Jedna z nich, plenarna, dotyczyła właśnie prezentowanych w niniejszym tomie kwestii ekonomii dla przyszłości.

Publikacji tej przyświeca taki sam cel, jaki dotyczył prac związanych z przygotowaniem, realizacją IX Kongresu Ekonomistów Polskich i z popularyzacją jego dorobku. Celem tym jest prezentacja najnowszych wyników naukowych badań ekonomicznych, poglądów oraz doświadczeń ekonomistów reprezentujących środowisko nauki (z uwzględnieniem dorobku innych dyscyplin nauki, pokrewnych w stosunku do nauk ekonomicznych) oraz środowisko praktyki gospodarczej. Przedsięwzięcie w takim ujęciu jest traktowane nie tylko jako wkład w rozwój teorii ekonomii, ale przede wszystkim jako swego rodzaju teoretyczno-empiryczna synteza uczestnictwa ekonomistów polskich w rozwiązywaniu najważniejszych problemów występujących w praktyce życia społeczno-gospodarczego. Dlatego też większość głównych referatów, w tym prezentowanych w niniejszym tomie, jest autorstwa naukowców-ekonomistów, którzy zarazem pełnią lub pełnili prominentne funkcje państwowe oraz inne ważne funkcje gospodarcze i społeczne.

Ukierunkowanie Kongresu na związki nauki z praktyką oraz na związki nauk ekonomicznych z innymi, pokrewnymi dyscyplinami nauki znajduje też wyraz w kongresowej formule, zgodnie z którą przedstawione w głównych referatach tezy są komentowane przez specjalistów z innych dyscyplin oraz z praktyki. Dlatego też, zgodnie z przyjętą formułą, plenarne referaty IX Kongresu były komentowane przez historyka Karola Modzelewskiego, psychologa Janusza Czapińskiego oraz praktyka i przedstawiciela nauk technicznych, Herberta Wirtha, prezesa KGHM³.

Karol Modzelewski, w nawiązaniu do referatów plenarnych, wskazywał na złożoność przemian społeczno-gospodarczych, przede wszystkim ustrojowych. Zostało to też wieloaspektowo przedstawione (z uwzględnieniem dylematów oraz rozczarowań, które jak dowodzi historia są nie do uniknięcia w procesie głębokich przemian) w książce tego autora pod znamiennym tytułem Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca. Złożoność przemian wyraża dobitnie następująca, zawarta w tej publikacji, konstatacja: „Kobyła historii jest dzikim, nieujeżdżonym mustangiem. Można wskoczyć na jej grzbiet, a nawet utrzymać się tam przez czas pewien, tyle że nie sposób nią pokierować: w końcu zawsze nas zaniesie tam, gdzieśmy nie zamierzali i nie spodziewali się znaleźć”⁴.

Z kolei Janusz Czapiński, kierujący realizowanymi od 2000 r. badaniami panelowymi pt. Diagnoza Społeczna, ukierunkowanymi na analizę warunków i jakości życia, wskazywał w nawiązaniu do referatów kongresowych oraz Diagnozy… na pewien spadek satysfakcji Polaków z większości aspektów ich życia⁵.

Z kolei Herbert Wirth – na przykładzie doświadczeń funkcjonowania KGHM i zarządzania tą spółką – eksponował dylematy funkcjonowania przedsiębiorstw w Polsce, a zarazem wskazywał na niedostosowania teorii ekonomii do potrzeb praktyki gospodarczej. Jak podkreślał, dotyczy to zwłaszcza potrzeb prognozowania.

Taka formuła Kongresu Ekonomistów Polskich umożliwia konfrontację dorobku nauk ekonomicznych z oczekiwaniami praktyków życia społeczno-gospodarczego oraz z dorobkiem innych niż ekonomiczne dziedzin nauki. Stąd też organizowane co kilka lat przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne kongresy ekonomistów polskich zawsze były i są traktowane jako ważne wydarzenia, dotyczące fundamentalnych problemów polskiej i globalnej gospodarki oraz nauk ekonomicznych. Tradycje kongresów sięgają roku 1887, kiedy to polscy ekonomiści i prawnicy z trzech zaborów zorganizowali w Krakowie Pierwszy Zjazd Ekonomistów i Prawników. Miał on charakter kongresu, w którym udział wzięło kilkaset osób, a referaty przygotowali m.in. wielkopolski ekonomista Witold Skarżyński: O konieczności i możliwości gruntownej reformy kredytu ziemskiego oraz działacz gospodarczy, ziemianin Antoni Donimirski: O kolonizacji wewnętrznej⁶. Powołane do życia w 1945 r. – z inicjatywy trzech wybitnych ekonomistów, profesorów: Adama Krzyżanowskiego, Edwarda Lipińskiego i Edwarda Taylora – Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, w nawiązaniu do XIX-wiecznej tradycji kongresowej, organizuje co klika lat Kongresy Ekonomistów Polskich. Dotychczas odbyło się 9 takich, organizowanych przez PTE, kongresów.

Historia kongresów ekonomistów wskazuje, że odbywały się one w zróżnicowanych warunkach społeczno-gospodarczych, a także politycznych, stąd i myśli przewodnie stanowiły swego rodzaju signum temporis⁷. Dotyczy to także IX Kongresu Ekonomistów Polskich. Odbył się on bowiem w specyficznych warunkach, kształtujących się jako następstwo globalnego, zapoczątkowanego w latach 2007/2008 w USA kryzysu finansowego. Kryzys ten obnażył skalę i zakres globalnie naruszonej równowagi w systemach społeczno-gospodarczych, a także niedostatki i niedostosowania tych systemów oraz wykorzystywanych w nich rozwiązań instytucjonalnych do zmieniającej się dynamicznie rzeczywistości. Zarazem kryzys obnażył słabości i niedostosowania teorii ekonomii do realiów oraz wymogów harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego i do wymogów kształtowania trwałych podstaw i warunków poprawy jakości życia ludzi.

Spektakularnie uwypuklone przez kryzys globalny, dokonujące się w skali światowej bezprecedensowo głębokie oraz gwałtowne przemiany gospodarcze i społeczne sprawiają, że ekonomiści stają przed problemami i pytaniami, co do których trudno o gotowe rozwiązania i jednoznaczne odpowiedzi. Towarzyszą temu ewolucje poglądów, co generuje nowe nurty w teorii ekonomii. Zarazem rodzi się wiele pytań i wątpliwości dotyczących „przyczyn rzeczy”. Stąd waga ich rozpoznawania. Zgodnie bowiem z arystotelesową maksymą, scire est rerum cognoscere causa – wiedza to poznanie przyczyn rzeczy. Nie zna zatem prawdy i nie ma prawdziwej wiedzy, kto nie zna przyczyn. W pełni dotyczy to też zjawisk społeczno-gospodarczych i nauk ekonomicznych⁸.

Zawarte w tej książce treści tworzą pewien obraz stanu oraz praktycznej użyteczności teorii ekonomii i generalnie nauk ekonomicznych. Zarazem jednak obraz ten wskazuje, że oceny na ten temat nie są jednorodne. Po części wynika to z niejednakowej perspektywy, jaką uwzględniają poszczególni autorzy, a ponadto z różnorodnych podstaw metodologicznych. Taka różnorodność podejść sprzyja pogłębionej refleksji. Jest to ważne, tym bardziej że mimo podejmowanych w skali globalnej i lokalnej rozmaitych przedsięwzięć ukierunkowanych na łagodzenie dysproporcji i wynaturzeń społeczno-gospodarczych w świecie oraz działań zorientowanych na harmonijny rozwój społeczno-gospodarczy, dotychczas niemalże żaden kraj nie może poszczycić się w pełni satysfakcjonującymi efektami w tym obszarze. Powstaje zatem pytanie, dlaczego tak się dzieje. Co jest podłożem słabości w polityce społeczno-gospodarczej i niesatysfakcjonujących jej wyników? Czy i w jakim stopniu ma to związek z teorią ekonomii, z naukami ekonomicznymi, a w jakim z rozwiązaniami systemowymi, w tym instytucjonalnymi? Powstaje zarazem pytanie, czy i w jakim stopniu w procesie przemian możliwe jest ograniczanie dysfunkcji społeczno-gospodarczych. Jaki wkład może tu wnieść teoria ekonomii i nauki pokrewne? Jakie wymogi powinna spełniać teoria ekonomiczna i polityka, żeby przeciwdziałać dysfunkcjom w rozwoju społeczno-gospodarczym?

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne jako wydawca tej książki, decydując się na jej publikację, wychodzi z założenia, że przedstawione w niej treści mogą być pomocne w dochodzeniu do odpowiedzi na wyżej wymienione, a także inne, trudne pytania oraz wyzwania.

Z takim przekonaniem zachęcam do lektury książki.

Elżbieta Mączyńska

Prezes Polskiego Towarzystwa EkonomicznegoElżbieta Mączyńska EKONOMIA DLA PRZYSZŁOŚCI. FUNDAMENTALNE PROBLEMY TEORII EKONOMII I PRAKTYKI GOSPODARCZEJ

WPROWADZENIE

Zawarte w tej książce treści dotyczą jednej z intensywnie obecnie dyskutowanych zarówno w kraju, jak i na międzynarodowych forach kwestii, tj. stanu nauk ekonomicznych oraz ich wpływu na rzeczywistość społeczno-gospodarczą. Tematyka ta wiąże się z występującymi w skali globalnej, regionalnej oraz lokalnej nieprawidłowościami, w tym zwłaszcza z utrzymującymi się niekorzystnymi zjawiskami głęboko naruszonej równowagi w różnych obszarach życia społeczno-gospodarczego. Towarzyszy temu narastająca zmienność, niestabilność warunków społeczno-gospodarczych, rośnie tym samym niepewność i ryzyko w gospodarce i życiu ludzi. Przejawia się to m.in. w uporczywie utrzymującym się w wielu krajach wysokim poziomie bezrobocia, głębokich nierównościach dochodowych i wysokiej podatności gospodarek wielu krajów na kryzysy, które w dodatku cechuje rosnąca częstotliwość. Nieprawidłowości w rozwoju społeczno-gospodarczym spektakularnie uwydatnił zapoczątkowany w latach 2007/2008 w USA kryzys globalny – zdaniem wielu ekonomistów, wciąż jeszcze nie do końca zażegnany – ewoluujący od kryzysu finansowego, przez kryzys gospodarczy, po obecny w wielu krajach kryzys zadłużenia. Kryzys ten obnażył skalę i zakres globalnie naruszonej równowagi, w tym równowagi między sektorem finansowym i realnym, z czym – jak się okazuje – światu trudno się uporać. Wśród znawców przedmiotu nie brakuje przy tym opinii, że następstwa tego kryzysu będą długotrwałe i dalekosiężne. Dokonujące się w skali globalnej bezprecedensowo głębokie i gwałtowne przemiany gospodarcze i społeczne oraz przegrupowania sił stawiają przed ekonomistami, teoretykami i praktykami wiele nowych, trudnych pytań i wyzwań. Dotyczy ich właśnie niniejszy tom.

Podstawowa grupa pytań dotyczy stanu teorii ekonomii w kontekście dokonujących się przemian w gospodarce globalnej. Pojawiające się pod wpływem przełomu cywilizacyjnego, czyli przechodzenia do nowego postindustrialnego modelu gospodarki i społeczeństwa, rysy na typowych dla cywilizacji industrialnej rozwiązaniach teoretycznych oraz instytucjonalnych zmuszają do refleksji na ten temat. Jest to niezbędne, tym bardziej że mimo podejmowanych w skali globalnej i lokalnej rozmaitych przedsięwzięć i wysiłków ukierunkowanych na eliminowanie wynaturzeń, nieprawidłowości społeczno-gospodarczych, w tym przede wszystkim wysokiego poziomu bezrobocia, dotychczas żaden w zasadzie kraj nie może poszczycić się w tych obszarach w pełni satysfakcjonującymi rezultatami. W związku z tym powstaje wiele pytań, pilnie wymagających odpowiedzi. Analiza trudności w przeciwdziałaniu niekorzystnym zjawiskom społeczno-gospodarczym oraz nieskuteczność konwencjonalnych rozwiązań może przy tym mieć związek z tym, że przyczyny tych niekorzystnych zjawisk są niekonwencjonalne. W takich warunkach stosowane w polityce społeczno-gospodarczej konwencjonalne narzędzia, niedostosowane w dostatecznym stopniu do współczesnych trendów i wymogów gospodarki, trendów wynikających z przełomu cywilizacyjnego, stają się nieskuteczne.

Dlatego też zarówno w naukach ekonomicznych, jak i w gospodarce nie sposób przecenić podejścia długofalowego, zorientowanego na prognozowane zmiany. Jednak takie podejście jest tym trudniejsze, im bardziej dynamiczne i głębokie są przemiany społeczno-gospodarcze. Stwierdzenie, że żyjemy w czasach burzliwych, choć brzmi jak truizm, ma dzisiaj, jak chyba nigdy wcześniej, specjalną rangę. Na naszych oczach kurczy się bowiem cywilizacja industrialna, ustępując miejsca innej, nowej, ciągle jeszcze niedodefiniowanej. Przemiany te przynoszą nie tylko pożądane zmiany, ale także te negatywne – i to nierzadko na większą skalę aniżeli można było oczekiwać. Stąd też i oceny dokonujących się przemian coraz częściej są ambiwalentne. Niekiedy są one drastycznie przeciwstawne. Głębokim przemianom, pożądanym i pozytywnym, nierzadko i niejako nieuchronnie zarazem towarzyszą także elementy destrukcji. Zawsze tak się dzieje, gdy stare zastępuje, wypycha nowe. Dotyczy to także teorii naukowych. W takich warunkach – co jest naturalne – dochodzi do istotnych przewartościowań także w naukach ekonomicznych. Skutkuje to m.in. głębokimi różnicami poglądów między prominentnymi przedstawicielami głównych szkół ekonomicznych. Towarzyszą temu zarazem ewolucje poglądów, co generuje nowe nurty w teorii ekonomii. Rodzi się przy tym wiele pytań i wątpliwości dotyczących „przyczyn rzeczy”. Stąd waga ich rozpoznawania. Zgodnie bowiem z arystotelesową sentencją prawdziwa wiedza to poznanie przyczyn rzeczy, scire est rerum cognoscere causas. Właśnie na teoretyczne i empiryczne rozpoznawanie przyczyn dokonujących się przemian w życiu społeczno-gospodarczym jest ukierunkowana niniejsza publikacja. Zarazem ukierunkowana jest na rozpoznanie podłoża towarzyszących tym przemianom procesów kryzysowo-destrukcyjnych, będących równocześnie i przyczyną, i następstwem głęboko i globalnie naruszonej równowagi w wielu obszarach życia społeczno-gospodarczego.

Zawarte w tej książce treści tworzą pewien obraz stanu teorii ekonomii. Jednak oceny tego stanu i jego oddziaływania na rzeczywistość społeczno-gospodarczą nie są jednorodne. Po części wynika to z faktu różnej perspektywy, jaką uwzględniają poszczególni autorzy tekstów. Są nimi profesorowie ekonomii, w tym piastujący w różnych okresach wysokie funkcje w gospodarce, od premiera rządu i prezesa NBP począwszy (Marek Belka) poprzez wicepremierów, odpowiedzialnych za sprawy gospodarcze (Zdzisław Sadowski, Grzegorz W. Kołodko, Jerzy Hausner) i na funkcjach ministerialnych kończąc (Jerzy Osiatyński i Marek Ratajczak). Niektórzy autorzy tej książki sprawowali bądź sprawują wysokiego szczebla funkcje kierownicze w krajowych oraz zagranicznych placówkach naukowo-badawczych i dydaktycznych (Andrzej Koźmiński, Lucjan Orłowski, Andrzej Wojtyna, Andrzej Sławiński i Piotr Pysz).

Różnice poglądów uwydatniające się w prezentowanych tekstach autorskich wpisują się w przepełnioną kontrowersjami dyskusję, dość szeroko relacjonowaną w światowej literaturze przedmiotu i dotyczącą kondycji nauk ekonomicznych, a zwłaszcza teorii ekonomii jako nauki odkrywającej i tworzącej teoretyczne podstawy polityki gospodarczej, w tym przede wszystkim makroekonomicznej. Ważnym elementem tej dyskusji jest, pochodzące od światowej sławy ekonomisty-noblisty Edmunda Phelpsa, przypomnienie-przestroga, że „ekonomia nie jest nauką o zarabianiu pieniędzy. To jest nauka o relacjach między gospodarką a życiem społecznym”¹. Zatem ekonomia to nie chrematystyka, choć nie brakuje osób, które tak sądzą².

Większość prezentowanych w tej książce tekstów łączy uznanie przez ich autorów faktu, że ekonomia jako nauka społeczna musi się zmieniać, bo zmienia się świat. Wzloty i upadki m.in. teorii Keynesa, ekonomii neoklasycznej, ale także lepsze i gorsze okresy dla zastosowań ordoliberalnej koncepcji gospodarki rynkowej potwierdzają konieczność uwzględniania w naukach ekonomicznych zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej. W tym sensie nie ma teorii jedynie słusznych i w każdym nurcie ekonomii, w każdej szkole ekonomii, można znaleźć narzędzia i rozwiązania, które w jednych okolicznościach sprawdzają się w praktyce, a w innych nie. Nieprzypadkowo też teorię Keynesa wielu ekonomistów uznaje za przystającą do trudnych kryzysowych wyzwań w gospodarce, choć i taki pogląd jest kontestowany. Z kolei teoria ordoliberalna – ukierunkowana na ład społeczno-gospodarczy i równoważenie celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych – może być użyteczna jako teoretyczna podstawa przywracania takiego ładu. Obecnie w warunkach wciąż nie w pełni zażegnanego kryzysu globalnego ma to specjalne znaczenie. Powstaje bowiem nowa przestrzeń dla różnorodności nurtów w teorii ekonomii. Różnorodność stanowi przeciwwagę dla tak charakterystycznego dla ostatnich dekad neoliberalnego zdoktrynalizowania i monetarystycznego monizmu teoretycznego reprezentowanego przez szkołę chicagowską. W związku z tym można mieć nadzieję, że w większym niż dotychczas stopniu znajdzie potwierdzenie pogląd Edmunda Phelpsa, że: „Teraz, w obliczu nietypowego i niezrozumiałego kryzysu, ekonomiczne teorie muszą być przemyślane na nowo. A w ślad za tym będą musiały nastąpić zmiany w myśleniu o polityce gospodarczej rządów. W praktyce te zmiany już następują. Ekonomia wraca do wyrafinowanego myślenia. Zrywa z intelektualną prostotą i ideologiczną arogancją szkoły chicagowskiej”³.

Pod wpływem dokonujących się przemian w rzeczywistości społeczno-gospodarczej stopniowo zaczynają się wyłaniać alternatywne nurty ekonomii. Stopniowo rozwija się ekonomia złożoności, czerpiąca inspiracje z ekonomii behawioralnej, ekonomia wiedzy niedoskonałej, rozwija się ekonomia instytucjonalna. W ramach ekonomii złożoności dąży się do pokazania każdego zjawiska ekonomicznego z uwzględnieniem możliwie wielu jego aspektów, nie tylko w wymiarze ilościowym, ale również jakościowym, także z wykorzystaniem dorobku innych dyscyplin naukowych, w tym np. socjologii, psychologii, etyki, ekologii czy antropologii. Te nowe nurty w teorii ekonomii, choć wciąż z trudem znajdują przełożenie na politykę społeczno-gospodarczą, uwzględniają to, czego brakuje w ekonomii głównego nurtu, w ekonomii neoklasycznej, w neoliberalizmie. Kwestie te znajdują odzwierciedlenie w prezentowanych w tym tomie tekstach.

Grzegorz W. Kołodko wskazuje na potrzebę „Nowego Pragmatyzmu”. Zdaniem tego autora „ekonomia jest nie tylko sposobem interpretowania przeszłości i analizowania teraźniejszości, ale musi być też instrumentem odczytywania i kształtowania przyszłości. Z jednej strony pokazywać powinna bieg nieuniknionych przyszłych procesów społeczno-gospodarczych, oraz ich styków z kulturą i technologią, z polityką i środowiskiem, do których trzeba odpowiednio i zawczasu się przygotowywać. Z drugiej strony ekonomia przyszłości musi pokazywać uwarunkowania i mechanizmy zjawisk i procesów, które zdarzyć się mogą, ale nie muszą. Dysponując teoretycznym rozpoznaniem w tej materii, uruchamiać można oparte na wiedzy polityki i strategie potrójnie – gospodarczo, społecznie i ekologicznie – zrównoważonego rozwoju. W przyszłości dominować będzie heterodoksja, a sama ekonomia nasiąkać będzie coraz bardziej interdyscyplinarnością. Następnym pokoleniom potrzebna jest gospodarka umiaru i opisująca ją teoria, w odróżnieniu od dotychczas dominującej gospodarki albo niedoboru, albo nadmiaru”.

Stan teorii ekonomii jest też przedmiotem rozważań Andrzeja Wojtyny, który stwierdza, że: „Można by się spodziewać, że ostra krytyka medialna kierowana w wyniku obecnego kryzysu pod adresem ekonomistów w ogóle, a ekonomistów głównego nurtu w szczególności, doprowadzi do większego otwarcia czołowych uniwersytetów na nowe idee. Jak się jednak okazuje, ramy instytucjonalne prowadzenia i publikowania badań oraz wynikające z nich bodźce, którymi kierują się naukowcy, cechują się bardzo dużą inercyjnością.(…) Powstaje nawet wrażenie, że po przejściowym, silniejszym otwarciu się głównego nurtu na początku kryzysu, nastąpi powrót do status quo ante, a być może nawet silniejsze „zwarcie szeregów”.

Natomiast Marek Ratajczak dochodzi do wniosku, że „znaczna część uczestników światowej dyskusji na temat kondycji ekonomii jako nauki zaczęła stawiać w sposób nie w pełni uprawniony znak równości między kryzysem gospodarczym a kryzysem ekonomii jako nauki”. Zarazem autor ten wskazuje na znaczenie rozwoju i doskonalenia edukacji ekonomicznej, w tym ukierunkowanej na zobiektywizowaną interpretację różnych nurtów w teorii ekonomii, łącznie z należytą interpretacją klasycznej, smithowskiej koncepcji liberalizmu.

Liberalizm bowiem to koncepcja generalnie dobrze służąca racjonalności polityki społeczno-gospodarczej. Jednak jak każda koncepcja podlega ewolucji pod wpływem zmian rzeczywistości. W wyniku tego obok klasycznego smithowskiego liberalizmu pojawiają się nowe, różniące się między sobą jego odmiany, w tym przede wszystkim neoliberalizm i ordoliberalizm. Dlatego też w wykorzystywaniu liberalizmu w praktyce i polityce społeczno-gospodarczej niezbędne jest odróżnianie jego odmian. Tymczasem w literaturze i publicystyce ekonomicznej występuje wyraźny zamęt pojęciowy. Pojęcia liberalizm, neoliberalizm oraz ordoliberalizm nierzadko są używane zamiennie, niemalże jako synonimy, bez dokładnego zdefiniowania ich istoty i niezbędnego rozróżnienia. Jest to teoretycznie, praktycznie nieuprawnione i zagraża nie tylko nieprawidłowymi, niezobiektywizowanymi interpretacjami następstw liberalizmu, następstw liberalizacji gospodarki ale, co ważniejsze, błędami w polityce społeczno-gospodarczej. Na złożoność i wagę tej kwestii zwraca uwagę Piotr Pysz oraz pisząca te słowa.

Na słabości teorii ekonomii zwraca także uwagę Marek Belka. Podkreśla, że „źródła obecnego kryzysu mają bardzo różnorodny i dość wszechstronny charakter, ale na pewno są wśród nich i luki w teorii ekonomii, i błędy w polityce makroekonomicznej oraz regulacyjnej. Z tej diagnozy wynikają więc w naturalny sposób postulaty pod adresem rozbudowy, uzupełnienia i zmian w teorii ekonomii”. Marek Belka podkreśla zarazem konieczność zmian w polityce makroekonomicznej, w tym zmian instytucjonalnych.

W ocenach polityki makroekonomicznej, polityki społeczno-gospodarczej i instytucjonalnej, z uwzględnieniem dorobku teorii ekonomii, obecnie newralgiczną kwestią są rosnące nierówności podziału dochodów. Zdzisław Sadowski stawia i uzasadnia w związku z tym tezę, że „dla rozwoju światowego w perspektywie obecnego stulecia zagrożenie społeczne wynikające z narastających nierówności podziału stało się już groźniejsze od zagrożenia ekologicznego”.

Na kwestie społeczne zwraca też uwagę Jerzy Hausner wskazując, że: „Polityka gospodarcza – aby miała szanse być skuteczna – musi opierać się na dobrym rozumieniu zachodzących w gospodarce procesów społecznych. Zarazem J. Hausner podkreśla, że „globalny kryzys gospodarczy prowokuje rewizję szeregu ustaleń neoklasycznej teorii ekonomicznej”. Do „ekonomii głównego nurtu” stopniowo wchodzi wiele składników ekonomicznej heterodoksji. Tym samym teorie ekonomiczne szerzej niż w przeszłości „przyswajają” osiągnięcia innych nauk społecznych. Jak dotychczas rewizja w obszarze teorii w niewielkim stopniu rzutuje na politykę gospodarczą. Jeśli już tu pojawia się coś nowego, to raczej na zasadzie odświeżenia dawnych i porzuconych praktycznie koncepcji, czego przykładem może być „nowa polityka przemysłowa”.

Na konieczność przewartościowań i zmian priorytetów w polityce społeczno-gospodarczej zwraca też uwagę Jerzy Osiatyński, eksponując wysokie, społeczne i gospodarcze koszty stosowanego obecnie w tej polityce instrumentu, jakim jest, zgodna z teorią głównego nurtu w ekonomii, antyinflacyjna „polityka utrzymywania dostatecznie wysokich stóp bezrobocia za pomocą restrykcyjnej polityki fiskalnej i pieniężnej…”.

Z kolei Andrzej Sławiński, analizując przyczyny kryzysu globalnego oraz dysfunkcje strefy euro, stwierdza, że przyjęcie w ekonomii, w ramach nowej klasycznej syntezy „założenia racjonalności oczekiwań implikuje wniosek, że uczestnicy życia gospodarczego znają najbardziej prawdopodobny bieg przyszłych zdarzeń w gospodarce. Gdyby rzeczywiście tak było, to prowadziłoby to do skoordynowania decyzji uczestników życia gospodarczego w sposób zapewniający utrzymanie równowagi w gospodarce”. Kryzys globalny jest jednak bezdyskusyjnym tego zaprzeczeniem.

Stąd też Lucjan Orłowski konstatuje, że „doświadczenia tego kryzysu wskazują, że polityka makroekonomiczna powinna w większym stopniu uwzględniać transmisje zaburzeń w systemie finansowym na sferę realną, co przekłada się na konieczność wkomponowania ryzyka finansowego do modeli sterowania i prognozowania gospodarki”.

Andrzej Koźmiński zaś w kontekście roli państwa w gospodarce przedstawia istotę i koncepcję kształtowania „przedsiębiorczego państwa” i zastanawia się na możliwością wdrożenia tej koncepcji w praktyce. Autor ten wskazuje przy tym na konieczność uruchomienia „politycznego mechanizmu zmierzającego do stopniowej aktywizacji przedsiębiorczej roli państwa”.

Już ten ogólny tylko przegląd wskazuje na znaczenie poszukiwania nowych rozwiązań w teorii ekonomii oraz w jej praktycznym wykorzystywaniu, umożliwiającym harmonijny rozwój społeczno-gospodarczy i racjonalne kształtowanie przyszłości. Istotne jest przy tym, aby potencjał intelektualny był wykorzystywany w tym właśnie kierunku, a nie marnotrawiony na zajadłe nierzadko, uporczywe spory doktrynalne. Jest to istotne tym bardziej, że historia aż nadto wyraziście dowodzi, że kłótnie i niezgoda gubiły nawet wielkie państwa (discordia civium plerumque magnas civitates pessumdedit).

Pozostaje zatem mieć nadzieję, że zawarte w tym tomie treści będą sprzyjać lepszemu rozumieniu różnych nurtów teorii ekonomicznej oraz zobiektywizowanej ocenie praktycznej użyteczności tych nurtów i ich racjonalnemu wykorzystywaniu w praktyce.Bibliografia

1. Acemoglu D., Robinson J.A., Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Crown Business, New York 2012.

2. Berg A.G., Ostry J.D., Inequality and Unsustainable Growth. Two Sides of the Same Coin?, IMF Staff Discussion Note, SDN/11/08, International Monetary Fund, Waszyngton 2011.

3. Bok D., The Politics of Happiness: What Government Can Learn from the New Research on Well Being, Princeton University Press, Princeton 2010.

4. Garrett G., Globalization and Government Spending Around the World, Estudio/Working Paper 2000/15, 2000.

5. Garrett G., Partisan Politics in the Global Economy, Cambridge University Press, Cambridge 1998.

6. Halper S., The Beijing Consensus: How China s Authoritarian Model Will Dominate the Twenty-First Century, Basic Books, New York 2010.

7. Kolodko G.W., Truth, Errors, and Lies: Politics and Economics in a Volatile World, Columbia University Press, New York 2011.

8. Kołodko G.W., Cele rozwoju a makroproporcje gospodarcze, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa 1984 (wyd. II: PWN, Warszawa 1986).

9. Kołodko G.W., Dokąd zmierza świat. Ekonomia polityczna przyszłości, Prószyński i S-ka, Warszawa 2013.

10. Kołodko G.W., Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008.

11. Kornai J., Economics of Shortage, North-Holland, Amsterdam 1980.

12. Malinowski G., Prowzrostowe przedziały nierówności w OECD, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2013 nr 2 (27).

13. OECD, How s Life ’Measuring Well-Being, OECD Better Life Initiative, Paris 2011.

14. Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2011.

15. Suskind R., Confidence Men. Wall Street, Washington, and the Education of a President, Harper, New York 2011.

16. Wilkinson R., Picket K., Duch równości. Tam gdzie panuje równość, wszystkim żyje się lepiej, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011.