Ekonomia i polityka - ebook

Ekonomia uczciwa Elżbieta Mączyńska

A wszelka wiedza, która nie wyłania z siebie nowych pytań, staje się w szybkim czasie martwa, traci temperaturę sprzyjającą życiu. W najskrajniejszych przypadkach, o czym dobrze wiadomo z historii dawnej i współczesnej, potrafi być nawet śmiertelnie groźna dla społeczeństw. Dlatego tak wysoko sobie cenię dwa małe słowa: „nie wiem”.

Wisława Szymborska – Odczyt Noblowski 1996

Tę noblowską sentencję w pełni można przypisać zarówno naukom ekonomicznym, jak i polityce społeczno-gospodarczej wielu krajów – dziś może nawet bardziej niż kiedykolwiek. Przekonują o tym między innymi bolesne doświadczenia zapoczątkowanego w USA w końcu minionej dekady kryzysu finansowego, który dotknął znaczną część świata, odsłaniając zarazem ciemne strony rzeczywistości gospodarczej. Naukowe badania i publikacje na ten temat uzasadniają oceny, że podłożem kryzysowych zjawisk są zarówno ułomności teorii ekonomicznej, jej neoliberalne udoktrynienie i fundamentalizm rynkowy, jak i krótkowzroczność polityki społeczno-gospodarczej na różnych szczeblach decyzyjnych, począwszy od najwyższego. Potwierdzają to też doświadczenia krajów dokonujących transformacji ustrojowej, w tym Polski.

Nie tylko badania naukowe, lecz nawet proste obserwacje rzeczywistości wskazują, że mimo niezaprzeczalnego, ciągłego materialnego i technologicznego postępu we współczesnym świecie coraz wyraźniejsze stają się przejawy występującego w skali globalnej nieładu, asymetrii oraz dysfunkcji w sferze gospodarczej, politycznej, społecznej i ekologicznej. Wiele dychotomicznych zjawisk w sferze społeczno-gospodarczej świadczy o braku harmonii w kształtowaniu globalnej rzeczywistości tego obszaru. Jednym z najbardziej spektakularnych tego przejawów są narastające nierówności dochodowe i rozległy zakres wykluczenia społecznego oraz utrzymujące się obszary głodu, dotykającego około miliarda ludności świata, a także nasilające się przejawy aroganckiej rozrzutności i marnotrawstwa w świecie bogatych, świecie gospodarki nadmiaru.

Te niekorzystne zjawiska pozostają w oczywistej sprzeczności z teorią ekonomii jako nauki społecznej i teoretycznej podstawy działalności gospodarczej, nauki, która z istoty powinna być zorientowana na racjonalność i poprawę jakości życia ludzi. W tym kontekście jawią się pytania, czy i w jakim stopniu sama teoria ekonomii jest odpowiedzialna za kształtowanie się praktyki społeczno-gospodarczej. Pytania te stają się tym bardziej istotne, że obecnie, w warunkach rewolucji cyfrowej i przesilenia cywilizacyjnego – czyli kurczenia się cywilizacji przemysłowej na rzecz nowej, wciąż jeszcze niedostatecznie rozpoznanej – coraz silniej uwidaczniają się niespójności i tarcia między teorią a polityką społeczno-gospodarczą. W warunkach tak dynamicznych przemian rozwiązania instytucjonalne, w tym regulacyjne, ale i koncepcje teoretyczne wykorzystywane w polityce społeczno-gospodarczej, coraz częściej okazują się nieprzystające do wymogów tego nowego typu gospodarki. Zarazem w takich warunkach rośnie ryzyko swego rodzaju regresji kulturowej, zjawiska kulturowego zakotwiczenia, blokady (ang. lock-in effect), zamknięcia w dotychczasowych ramach teoretycznych oraz systemowych, jak też przyjmowanych w polityce społeczno-gospodarczej priorytetach, rozwiązaniach i narzędziach. Tymczasem tradycyjne modele teoretyczne oraz rozwiązania i narzędzia stosowane w praktyce okazują się nie tylko nieskuteczne, lecz wręcz zwiększają ryzyko błędnych decyzji społeczno-gospodarczych podejmowanych na różnych szczeblach instytucjonalnych.

Współzależności teorii ekonomicznej i polityki społeczno-gospodarczej stanowią przedmiot wielu badań i dociekań naukowych. W Polsce najbardziej wnikliwym i płodnym, a równocześnie znanym w świecie badaczem tych zagadnień jest niewątpliwie Grzegorz W. Kołodko. Jego postawa charakteryzuje się rzetelnością, odwagą badawczą i ukierunkowaniem na rozwój ekonomii uczciwej, spełniającej kryteria ekonomii zaangażowanej, zakorzenionej społecznie, wolnej od wpływów związanych z zagrażającą racjonalności makroekonomicznej lobbystyczną grą interesów, nierzadko obarczoną syndromem manipulacji i oszustw, kreowaniem „złych potrzeb”. Takie podejście koresponduje z pojmowaniem przez G.W. Kołodkę ekonomii jako nauki. Uznaje on ekonomię za naukę piękną, której cały koloryt i urok polega na tym, że:

uczciwego, dobrego i postępowego ekonomisty ona nigdy nie zwalnia z myślenia, bo przecież jest o czym myśleć. To permanentny proces, bo każda odpowiedź niezmiernie szybko staje się pytaniem. Odpowiedzi są więc kolejnymi pytaniami i trwa nigdy niekończąca się przygoda intelektualna.

Ale przecież to nie przygoda jest tu najważniejsza. G.W. Kołodko nieustannie stawia sobie i innym nowe pytania, wskazując na wyłaniające się przed ekonomistami i politykami wyzwania. Silnie eksponuje, że ekonomia jest nauką społeczną, nauką o ludziach w procesie gospodarowania, a nie nauką o zarabianiu pieniędzy, czyli chrematystyką. Podkreśla, że ekonomia, choć rozwijana od ponad 240 lat (licząc od 1776 r., tj. od czasu Adama Smitha), wciąż znajduje się – paradoksalnie – in statu nascendi: „Tak jak nie ma «końca historii», tak nie ma końca ekonomii. Tworzenie ekonomii jest pewnego rodzaju never ending story.ROZDZIAŁ 19 Chiny a geopolityka i geoekonomia. Jak nie wpaść w pułapkę narracji? Grzegorz Malinowski

Nadrzędność Rimlandu nad Heartlandem bierze się m.in. z bogactwa surowców naturalnych. O ile H. Mackinder mógł stwierdzić, że większość kluczowych surowców naturalnych zlokalizowana jest w Heartlandzie, o tyle w podobnym tonie już nie mógł wypowiadać się piszący kilka dekad później N. Spykman. Wszakże przełomowy wynalazek motoryzacji, jakim jest silnik Diesla, datuje się na rok 1893, przy czym dopiero w 1908 roku skonstruowano pierwsze silniki o znaczeniu przemysłowym. H. Mackinder swoją koncepcję opublikował w 1904 roku, co oznacza, że była ona osadzona w realiach pierwszej rewolucji przemysłowej, a nie drugiej, jak to ma miejsce w przypadku doktryny N. Spykmana.

Opanowanie terytorium Rimlandu wydaje się niewykonalne, ale nie oznacza to, że nie jest możliwa pewna forma podporządkowania sobie tej części świata. W tym właśnie miejscu pojawia się kwestia roli szlaków morskich. Z doktryny N. Spykmana wynika, że światową dominację zapewni nie tyle podbicie lądu, ile właśnie oceanów i znajdujących się na nich szlaków handlowych. Taka sytuacja jest możliwa oczywiście wówczas, gdy dominujące mocarstwo przez militarną obecność swojej floty będzie w stanie kontrolować strategiczne obszary, których ewentualna blokada morska potencjalnie byłaby w stanie sparaliżować cały system handlu międzynarodowego. Przykładem takich strategicznie kluczowych miejsc jest Cieśnina Malakka czy Kanał Sueski.

Koncepcja Rimlandu stała się podstawą amerykańskiej powojennej polityki międzynarodowej. USA stały się potęgą morską, która swoją obecność zaznacza w sposób szczególny tam, gdzie jakikolwiek inny geopolityczny rywal usiłuje kontestować ich morską dominację. Jednakże kontrolowanie szlaków morskich wymaga nakładów finansowych, które stają się tym wyższe, im bardziej odległych zakątków świata dotyczą. Tak samo jak niegdyś Wielka Brytania nie była w stanie utrzymać dominacji nad Japonią, podobnie współczesne Chiny nasilają działania zmierzające do wydostania się spod morskiej kurateli USA, co z perspektywy Chin oznacza większą autonomię, a z punktu widzenia USA – burzenie powojennego ładu światowego.

Doktryna H. Mackindera oraz doktryna N. Spykmana to dwie najbardziej popularne narracje związane z geopolityką. Mimo że prowadzą do zasadniczo odmiennych konkluzji, to jednak zarówno prezentowany w nich sposób rozumowania, jak i terminologia, którą się posługują, zajmują ważne miejsce w teorii stosunków międzynarodowych. Co więcej, warunki rywalizacji między mocarstwami wymuszają, aby do przewidywania decyzji przeciwnika wykorzystywane były różne narracje geopolityczne, ponieważ nie wiadomo, którą z nich inspiruje się przeciwnik.

Geopolityka a geoekonomia

Na podstawie opisanych wcześniej doktryn możliwe staje się wyprowadzenie wielu rozmaitych predykcji dotyczących charakteru napięć międzynarodowych i miejsc, które uznaje się za konfliktogenne. Kryjąca się za doktrynami geopolitycznymi geograficzno-historyczna metoda dowodzenia twierdzeń z jednej strony umożliwia przewidywanie zachowań poszczególnych graczy, a z drugiej strony przez mechanizm samospełniającej się przepowiedni niejako skazuje międzynarodową politykę na powtarzanie historii i na funkcjonowanie w ramach utartych schematów.

Wprawdzie geopolityczne dywagacje koncentrują się głównie na architekturze światowego bezpieczeństwa i przez to są szczególnie mocno związane z militarnym aspektem światowej polityki, jednak należy zauważyć, że współczesna geopolityczna rywalizacja w coraz większym stopniu toczona jest za pomocą narzędzi ekonomicznych. Innymi słowy, uważa się , że przewidziana w geopolitycznych doktrynach (takich jak koncepcje H. Mackindera czy N. Spykmana) wielka gra toczona przez najsilniejsze mocarstwa trwa w najlepsze. Zmienił się jednak jej charakter, ponieważ gracze ci, zamiast powiększać arsenały militarne, preferują wykorzystywanie swoich potencjałów ekonomicznych.

Należy zauważyć, że ekonomia niemal od zawsze była zaprzęgnięta w wojnę oraz w konfrontacje międzynarodowe. Blokady gospodarcze miast, sankcje finansowe, nakładanie podatków czy cła importowe to narzędzia stosowane przez zwaśnione strony już od antycznych czasów. Geoekonomia nie powinna zatem uchodzić za nic nowego. Jest jednak inaczej, ponieważ zmiany zachodzące w świecie sprawiły, że narzędzia geoekonomiczne są wybierane znacznie częściej nie tylko ze względu na swój bezkrwawy charakter, lecz także z uwagi na swoją efektywność. Wśród czynników, które najbardziej wpłynęły na taki stan rzeczy, wymienia się:

• Niechęć względem tradycyjnych wojen.

• Postępująca globalizacja sprawiła, że światowe rynki są znacznie mocniej ze sobą powiązane, większe, skłonne do przesadnej reakcji i błyskawicznie reagują na nowe informacje. O ile dawniej interwencja militarna uchodziła za najszybszą formę wpływania na decyzje danego kraju, o tyle współczesne rynki finansowe pozwalają na niemal natychmiastowe uzyskanie pożądanego rezultatu.

• Światowy kryzys finansowy uświadomił rządom państw, że „kapitał ma narodowość” i że względy nieekonomiczne stają się priorytetowe w sytuacjach nadzwyczajnych.

• Państwa dysponują coraz większym potencjałem ekonomicznym, który może być błyskawicznie wykorzystywany w sytuacji napięć międzynarodowych. Analitycy zwykle koncentrują się na rosnącym poziomie zadłużenia publicznego, ale równoległym procesem jest wzrost aktywów (rezerwy walutowe, państwowe fundusze majątkowe oraz spółki państwowe) zarządzanych bezpośrednio bądź pośrednio przez rządzących.

Geoekonomia nie jest zatem niczym nowym, ale w zmieniającej się rzeczywistości uzyskała znacznie wyższą rangę.

Nie jest celem tego artykułu identyfikowanie działań o charakterze geoekonomicznym, tego typu rozważania znacznie lepiej przeprowadzono gdzie indziej . Warto jednak pobieżnie wskazać, jakiego rodzaju instrumenty są współcześnie stosowane w celach geoekonomicznych wraz z przykładami takich działań:ROZDZIAŁ 24 Dwie polskie próby wprowadzenia chinizmu Janusz Kaliński

Program władz komunistycznych zaprezentowano w manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 22 lipca 1944 roku. Zapowiedział on konfiskatę własności niemieckiej oraz przejęcie przez Tymczasowy Zarząd Państwowy (TZP) majątku narodowego, który w czasie wojny przeszedł na własność państwa niemieckiego lub jego obywateli. Manifest nie przesądzał przyszłej formy własnościowej wielkich przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych, transportowych, lasów i banków. Natomiast głosił natychmiastowe przystąpienie do realizacji szerokiej reformy rolnej, której próby podejmowano w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Powołano w tym celu Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ), obejmujący grunty niemieckie, zdrajców narodu oraz gospodarstwa obszarnicze o powierzchni ponad 50 ha, zaś na terenach zachodnich Polski międzywojennej w zasadzie o powierzchni ponad 100 ha .

Grunty PFZ postanowiono rozdzielić między drobnych chłopów, dzierżawców i robotników rolnych w celu utworzenia nowych gospodarstw lub upełnorolnienia istniejących, zgodnie z normą 5 ha użytków rolnych średniej jakości dla średnio licznej rodziny. Z reformą rolną powiązano upaństwowienie lasów o obszarze przekraczającym 25 ha .

W wyniku realizacji dekretów wprowadzających reformę rolną rozparcelowano 6,1 mln ha gruntów między 1,1 mln rodzin. Wśród nich dominowali chłopi – posiadacze gospodarstw, a dalej służba folwarczna i chłopi bezrolni. Niewielką część nadziałów przekazano ogrodnikom, rzemieślnikom oraz pod działki pracownicze. Znaczna część chłopstwa odczuła pozytywną zmianę sytuacji ekonomicznej, co często wyrażało się w poparciu dla nowej władzy. Parcelacja, jako akt polityczny, była także źródłem wielu krzywd i niesprawiedliwości. Ziemianom odebrano grunty, pozbawiono domostw, własności ruchomej i zmuszono do opuszczenia miejsc zamieszkania. Niekiedy odbywało się to z naruszeniem przepisów prawa i godności osobistej. W konsekwencji nastąpiła likwidacja ziemiaństwa jako klasy społecznej. Wielkie straty poniosła kultura narodowa na skutek zniszczenia odebranych ziemiaństwu nieruchomości i ich wyposażenia .

Reforma rolna spełniła zadanie polityczne w zakresie likwidacji największych gospodarstw, przy czym przyszło jej w sukurs pozostanie poza granicami kraju latyfundiów kresowych. Z podobnych powodów zmniejszył się także odsetek, niepodlegających parcelacji, gospodarstw w granicach 20–50 ha. Zdecydowanie gorsze były efekty w zakresie usamodzielnienia gospodarstw najmniejszych, gdyż ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw do 50 ha, w stosunku do 1938 roku, zmniejszył się tylko o 10% .

Pozostawienie przeszło 61% udziału gospodarstw karłowatych i małorolnych w ogólnej liczbie gospodarstw chłopskich pozornie oznaczało zgodę władz na niską towarowość polskiego rolnictwa i ekstensywny rozwój oparty na rezerwach siły roboczej na wsi. W istocie władze komunistyczne radykalną zmianę sytuacji w rolnictwie wiązały z ukrywanymi przed społeczeństwem przyszłymi działaniami na rzecz kolektywizacji rolnictwa, dla której wzór stanowiły radzieckie kołchozy. W końcu 1945 roku czołowy działacz komunistycznej PPR Edward Ochab mówił na ten temat: „stoimy na gruncie indywidualnej gospodarki chłopskiej i jesteśmy przeciwni kolektywizacji rozwój wsi i całej gospodarki polskiej nie może być i nie będzie kopią rozwoju rosyjskiego” .

Niekorzystnej, mimo reformy rolnej, struktury obszarowej gospodarstw nie były w stanie zmodyfikować zaczątki sektora państwowego w rolnictwie, dla którego pozostawiono rezerwę około 3 mln ha ziemi. Tworzyły je Państwowe Nieruchomości Ziemskie, Państwowe Zakłady Chowu Koni i Państwowe Zakłady Hodowli Roślin. W 1947 roku gospodarstwa państwowe miały w swoim władaniu nieco ponad 1,5 mln ha, co stanowiło 8% wszystkich użytków rolnych .

Równolegle z realizacją reformy rolnej i tworzeniem gospodarstw państwowych nastąpiły radykalne przemiany własnościowe w przemyśle. Początkowo, zgodnie z manifestem PKWN, nie były one ujęte w odpowiednie normy prawne, a decydowała polityka faktów dokonanych. Zakłady przemysłowe, po ucieczce Niemców, obejmowały radzieckie i polskie władze wojskowe, a następnie utworzone przez Ministerstwo Przemysłu tzw. grupy operacyjne. W konsekwencji, już na wiosnę 1945 roku, wielkie i częściowo średnie zakłady wytwórcze znalazły się w rękach państwa, co zostało zalegalizowane dekretem, a następnie ustawą .

Akty prawne przekazały na własność państwa majątek porzucony, ale jednocześnie stworzyły możliwość przejmowania od TZP małych i średnich zakładów przez zgłaszających się właścicieli. Pojawiającym się faktom reprywatyzacji szybko przeciwstawiła się PPR, a rezultatem jej zabiegów było uchwalenie przez Krajową Radę Narodową ustawy z 3 stycznia 1946 roku o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. z 1946 r. Nr 3, poz. 17.). Na jej podstawie, bez odszkodowania, upaństwowiono przedsiębiorstwa przemysłowe, górnicze, komunikacyjne, ubezpieczeniowe oraz handlowe i banki należące do Niemców, spółek przez nich kontrolowanych i zdrajców narodu polskiego. Za zapowiadanym odszkodowaniem przejęto zakłady w 17 najważniejszych gałęziach przemysłu oraz inne, zatrudniające więcej niż 50 pracowników na jedną zmianę. Upaństwowieniu podlegały także przedsiębiorstwa transportowe i telekomunikacyjne.

Na podstawie ustawy styczniowej do końca 1948 roku upaństwowiono 5870 przedsiębiorstw . Postępowanie nacjonalizacyjne w większości przypadków miało charakter formalny, gdyż objęte nim podmioty gospodarcze praktycznie znajdowały się już w rękach państwa. Dla zarządzania sektorem państwowym w przemyśle stworzono 14 centralnych zarządów i ponad 100 podległych im zjednoczeń. W sensie społecznym ustawowe wywłaszczenie doprowadziło do likwidacji, przetrzebionej przez okupantów hitlerowskiego i radzieckiego, klasy kapitalistycznej .

Ustawa ze stycznia 1946 roku umożliwiła przekazywanie przedsiębiorstw administrowanych przez państwo samorządowi terytorialnemu i spółdzielczości. Dotyczyło to przemysłu rolno-spożywczego pracującego dla potrzeb lokalnych. Przekazane zakłady wzmocniły liczący się sektor spółdzielczy, a także skromny sektor komunalny w przemyśle .

Wspomniana ustawa pozostawiła poza swoim zasięgiem rzemiosło, które odrodziło się po wojnie w tradycyjnych strukturach, z rozbudowanym samorządem w postaci izb rzemieślniczych . Natomiast przyjęta także 3 stycznia 1946 roku ustawa o zakładaniu nowych przedsiębiorstw i popieraniu inicjatywy prywatnej w przemyśle i handlu deklarowała trwałość prywatnej drobnej wytwórczości przemysłowej i kupiectwa (Dz.U. z 1946 r. Nr 13, poz. 17).