Emocje a jedzenie - ebook

Autorzy

Prof. dr hab. n. med. Agata Szulc – kierownik Kliniki Psychiatrycznej Wydziału Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Od początku pracy zawodowej związana z Uniwersytetem Medycznym w Białymstoku, a od 2013 r. z Warszawskim Uniwersytetem Medycznym. Autorka ok. 300 publikacji naukowych, w tym kilku książek. Główny kierunek badań to neuroobrazowanie w psychiatrii, przede wszystkim w schizofrenii, a ostatnio w chorobie afektywnej dwubiegunowej. Najnowsze obszary zainteresowań naukowych to biomarkery w zaburzeniach psychicznych, w tym depresji i schizofrenii, włączając w to markery stanu zapalnego. W latach 2016–2019 prezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Od roku 2019 r. członek Zarządu Europejskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (EPA), współorganizatorka pierwszego w historii Kongresu EPA w Warszawie. W czerwcu 2022 r. prof. Agata Szulc została wybrana na prezesa elekta Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego w kadencji 2025–2028.

Prof. zw. dr hab. n. med. Paweł Bogdański – lekarz, specjalista chorób wewnętrznych i hipertensjologii, od ponad 20 lat zajmuje się kompleksowym leczeniem pacjentów chorujących na otyłość. Kierownik Katedry i Zakładu Leczenia Otyłości, Zaburzeń Metabolicznych oraz Dietetyki Klinicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, prezes Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości, wiceprezes Polskiego Towarzystwa Kardiodiabetologicznego oraz Polskiego Stowarzyszenia Praktycznej Terapii Otyłości; członek Rady Naukowej Narodowego Instytutu Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji. Redaktor naczelny „Forum Zaburzeń Metabolicznych”. Członek komitetów organizacyjnych i/lub naukowych kilkudziesięciu ogólnopolskich konferencji naukowych poświęconych tematyce otyłości i zaburzeń metabolicznych. Wielokrotnie zapraszany jako wykładowca na konferencje dotyczące patogenezy, diagnostyki i leczenia chorób cywilizacyjnych. Autor ponad 300 publikacji naukowych poświęconych otyłości i jej powikłaniom. Współautor Zaleceń klinicznych dotyczących postępowania u chorych na otyłość.

Dr n. o zdr. Marta Dębowska – psycholog, psychoterapeuta, absolwentka Szkolenia Psychoterapeutycznego w Instytucie Analizy Grupowej Rasztów oraz studiów podyplomowych Seksuologia Kliniczna na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Tytuł doktora uzyskała na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym po obronie pracy dotyczącej funkcjonowania seksualnego osób z zaburzeniami nastroju ze współwystępującymi lub niewystępującymi zaburzeniami osobowości. Jest autorką i współautorką publikacji z zakresu psychiatrii, psychologii i seksuologii klinicznej. Pracuje w Mazowieckim Specjalistycznym Centrum Zdrowia im. prof. Jana Mazurkiewicza w Pruszkowie, Klinice Psychiatrycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, a także prowadzi praktykę prywatną.

Dr n. biol. Weronika Dębowska – psycholog. Uzyskała doktorat pod kierownictwem prof. dr hab. Małgorzaty Kossut. Rozprawa doktorska była zatytułowana Funkcjonalna i strukturalna plastyczność drugorzędowej kory czuciowej wywołana treningiem dyskryminacji czuciowej – badanie z wykorzystaniem technik obrazowania rezonansu magnetycznego. Badania prowadzono w Pracowni Neuroplastyczności Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN. Zainteresowania naukowe autorki obejmują zagadnienia związane z neuroplastycznością mózgu oraz metodami neuroobrazowania. Jest asystentem w Klinice Psychiatrycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.

Dr n. med. Emilia Korek – dietetyk, absolwentka Wydziału Lekarskiego II Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Stopień doktora nauk medycznych uzyskała na Wydziale Lekarskim I. W ramach realizacji pracy doktorskiej prowadziła badania dotyczące oceny stężenia wybranych hormonów tkanki tłuszczowej i przewodu pokarmowego u pacjentów z otyłością oraz znaczenia tych substancji w rozwoju zaburzeń metabolicznych i nadciśnienia tętniczego. Zainteresowania naukowe autorki dotyczą również zagadnień neurohormonalnej regulacji pobierania pokarmu w różnych stanach odżywienia pacjentów oraz profilaktyki i leczenia chorób dietozależnych. Doktor Emilia Korek jest autorką lub współautorką licznych doniesień zjazdowych, publikacji naukowych oraz rozdziałów w podręcznikach, np. Dietetyka kliniczna oraz Fizjologia żywienia. Obecnie piastuje stanowisko adiunkta w Katedrze i Zakładzie Fizjologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Pełni również funkcję skarbnika Poznańskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego. Od 2011 r. prowadzi Poradnię Dietetyki Klinicznej i Estetycznej. Specjalizuje się w dietoterapii otyłości i chorób współistniejących.

Dr hab. n. med. Monika Szulińska – adiunkt w Katedrze i Zakładzie Leczenia Otyłości, Zaburzeń Metabolicznych oraz Dietetyki Klinicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Sekretarz Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości, zastępca redaktora naczelnego „Forum Zaburzeń Metabolicznych”. Współorganizatorka ogólnopolskich konferencji naukowych dotyczących otyłości i zaburzeń metabolicznych. Autorka ponad 200 publikacji naukowych z dziedziny otyłości, cukrzycy typu 2, zaburzeń lipidowych i nadciśnienia tętniczego. Wykładowca, aktywna uczestniczka programów edukacyjnych i badawczych zarówno dla pacjentów, jak i specjalistów.pRZEDMOWA

Otyłość jest problemem ogólnoświatowym, w tym też polskim. Obserwujemy wzrost zapadalności na tę chorobę, wraz z jej powikłaniami. Leczenie otyłości jest bardzo trudne i skomplikowane. Wielu chorych ma problemy z właściwym rozpoczęciem terapii i jej kontynuowaniem. Pacjenci poszukują różnych metod, stosują rozmaite diety, środki odchudzające, często nie do końca sprawdzone. Ważne jest zapewnienie im efektywnych sposobów leczenia pod kontrolą lekarza, dietetyka, psychologa, a niekiedy i psychiatry.

Wszystko to powoduje, że pozycja pod redakcją prof. Agaty Szulc jest niezwykle wartościowa. Rola emocji i czynników psychologicznych w różnych trudnościach związanych z jedzeniem, w tym otyłością, zaburzeniami odżywiania itp., jest niebywale istotna. Bardzo duże znaczenie ma, aby pacjenci i osoby zajmujące się terapią różnego rodzaju zaburzeń związanych z jedzeniem potrafili zidentyfikować problemy emocjonalne i psychologiczne często leżące u podłoża tych pierwszych.

Książka opisuje funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, podstawy emocji, a także m.in. wzajemne związki między emocjami a otyłością i innymi trudnościami. Prezentowane są w niej też mechanizmy wiążące emocje i jedzenie, a co najważniejsze – wskazówki, jak pracować z pacjentami. Dlatego polecam monografię pod redakcją prof. Agaty Szulc wszystkim profesjonalistom zajmującym się leczeniem otyłości i zaburzeń odżywiania.

prof. dr hab. n. med. Piotr Gałecki

Naukowcy zajmujący się zdrowiem psychicznym coraz większą uwagę zwracają na temat odżywiania oraz m.in. niedożywienia i nadwagi/otyłości, które powinny być uwzględniane w całościowej opiece psychosomatycznej i wskazywać przyszłość leczenia psychiatrycznego. Zaproponowano wobec tego rozszerzenie zakresu celów terapeutycznych nie tylko o interwencje farmakologiczne, ale także żywieniowe. Może to być jedno z brakujących ogniw ograniczających postęp terapeutyczny w psychiatrii w ostatnich dziesięcioleciach.

Monografia pt. Emocje a jedzenie omawia z niezwykłą przystępnością mechanizmy i struktury organizmu biorące udział w regulowaniu emocji i apetytu, zaburzenia odżywiania wraz z innymi trudnościami psychicznymi i ich skutkami dla organizmu, a także precyzuje sposoby radzenia sobie z powyższymi, zarówno farmakologiczne, jak i psychologiczno-terapeutyczne. Odbiorcami książki mogą być nie tylko pracownicy służby zdrowia, ale także studenci kierunków medycznych i społecznych oraz osoby, które zawodowo lub osobiście stykają się z następstwami zaburzeń odżywiania.

U osób doznających trudności psychicznych ryzyko powstawania otyłości jest znacznie wyższe. Rozumienie istotności przerwania kontinuum: trudności psychiczne–zaburzenia odżywiania, na wczesnym etapie jest konieczne przy planowaniu działań profilaktycznych. Z lekkością pisane rozdziały monografii pozwalają zaznajomić się z powszechnie dostępnymi, a także profesjonalnymi metodami interwencji w kryzysie psychicznym, mogącymi zapobiegać rozwojowi zaburzeń odżywiania, w tym otyłości.

Wszystko powyższe sprawia, iż książka Emocje a jedzenie to niezwykle ciekawa pozycja wydawnicza.

prof. dr hab. n. med. Napoleon WaszkiewiczWstęp

Otyłość jest poważnym problemem społecznym i zdrowotnym. Naukowcy i praktycy pracują nad metodami jej leczenia, wprowadzane są nowe środki farmakologiczne, rozwija się chirurgia bariatryczna – niestety, wydaje się, że działania te są niewystarczające. Niewątpliwie dużą rolę odgrywają mechanizmy psychologiczne – zaobserwowano relacje pomiędzy funkcjonowaniem ośrodkowego układu nerwowego (OUN) a regulacją apetytu i otyłością. Wyniki badań potwierdzają, że zjawiska stresowe, problemy emocjonalne, problemy psychiczne (również depresja) oddziałują na funkcjonowanie całego organizmu, w tym – zwiększają ryzyko otyłości. Obserwuje się też inne zależności – otyłość wpływa na funkcjonowanie mózgu, w tym funkcje poznawcze (także w kierunku otępienia), może również powodować poważne problemy psychologiczne, a wspólne mechanizmy biologiczne mogą zwiększać ryzyko depresji.

Autorzy opisują różnego rodzaju mechanizmy wiążące ze sobą emocje i jedzenie, inaczej mówiąc – relacje pomiędzy OUN a całym organizmem. Emocje niewątpliwie wpływają na apetyt i zachowania związane z jedzeniem, a jedzenie i otyłość wpływają na funkcjonowanie OUN, w tym na emocje. W książce opisano działanie OUN, procesy regulacji emocji, obwodowe i ośrodkowe mechanizmy regulacji apetytu. Przedstawiono relacje pomiędzy emocjami a otyłością, scharakteryzowano zaburzenia odżywiania (na podstawie międzynarodowych klasyfikacji zaburzeń psychicznych), a także przekazano informacje na temat terapii tych zaburzeń i terapii otyłości. Autorzy zwracają też uwagę na związek otyłości z funkcjonowaniem poznawczym pacjentów, jak również otępieniem, w tym chorobą Alzheimera.

Niezdrowa dieta ma wpływ na nasilenie objawów depresji, a interwencje dietetyczne mogą modyfikować stan pacjentów w zakresie objawów depresji, lęku i nasilenia stresu. Obecnie trwają badania nad możliwością prewencji depresji poprzez suplementację substancjami odżywczymi oraz zmiany nawyków żywieniowych.

Szereg substancji odżywczych wywiera wpływ na funkcje poznawcze poprzez regulację neurotransmisji, przekaźnictwa synaptycznego, płynności błon komórkowych i przekazywania sygnałów. Istotne są ograniczenia kaloryczne, suplementacja polifenolami i wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi. Pozostawanie na diecie śródziemnomorskiej zapobiega konwersji z łagodnych zaburzeń poznawczych do choroby Alzheimera i zmniejsza ryzyko wystąpienia tej choroby.

Aktywność fizyczna pobudza angiogenezę, neurogenezę i synaptogenezę, zwiększa ekspresję neurotropowego czynnika pochodzenia mózgowego. Wpływa na objętość istoty szarej u osób starszych, poziom metabolitów, aktywność mózgu oraz integralność istoty białej. W związku z tym warto pamiętać również o interwencjach zmieniających styl życia i promujących aktywność fizyczną w leczeniu otyłości i zaburzeń psychicznych.

Warto podkreślić, że w procesie leczenia otyłości najważniejsza jest kompleksowa opieka, która obejmuje zarówno działania wpływające na problemy somatyczne, jak i oddziaływania psychologiczne oraz psychoterapeutyczne, które w wielu przypadkach okazują się kluczowe, a bez nich pacjenci często nie są w stanie właściwie odpowiedzieć na leczenie.

prof. dr hab. n. med. Agata SzulcrOZDZIAŁ 1

Budowa ośrodkowego układu nerwowego

Agata Szulc, Weronika Dębowska

Półkule mózgowe

Półkule mózgowe pokryte są korą mózgową, która okrywa wewnętrzną istotę białą oraz głębiej położone jądra podstawy. Kora mózgowa i jądra podstawy stanowią istotę szarą, zbudowaną z ciał komórek nerwowych, podczas gdy istota biała zbudowana jest ze zmielinizowanych włókien nerwowych. Pomiędzy prawą i lewą półkulą mózgową przebiega szczelina podłużna, która oddziela je całkowicie w części czołowej i potylicznej. W części środkowej łączy je pasmo istoty białej – ciało modzelowate. Stanowi ono nie tylko strukturalne, ale i funkcjonalne połączenie między półkulami. Powierzchnię półkul stanowią fałdy zwane zakrętami, przedzielone bruzdami. Na grzbietowo-bocznej powierzchni każdej półkuli zakręty i bruzdy tworzą układ, w którym topograficznie wyróżnia się cztery główne płaty: czołowe, skroniowe, ciemieniowe i potyliczne.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Powierzchnię przyśrodkową półkul uwidocznić można po przecięciu ciała modzelowatego. W jej obrębie znajdują się: zakręt obręczy otoczony przez bruzdę obręczy, hipokamp, jądra podstawy.

Powierzchnia podstawna półkul zbudowana jest z części płatów czołowych, skroniowych i potylicznych. W pobliżu nadoczodołowej części płata czołowego znajdują się: opuszka węchowa z pasmem węchowym, zakręt prosty oraz oczodołowy. Na powierzchni podstawnej płata skroniowego i potylicznego wyróżniamy zakręt językowaty, przyhipokampowy, hak oraz zakręty potyliczno-skroniowe.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

W tabeli 1 przedstawiono zadania lewej i prawej półkuli mózgu.

W tabeli 2 przedstawiono konsekwencje uszkodzenia lewej i prawej półkuli mózgu.

Kora mózgowa

Około 90% powierzchni półkul mózgowych pokrywa kora nowa (neocortex), zbudowana z sześciu warstw komórek. Trzywarstwowa kora dawna (paleocortex) znajduje się głównie w obrębie „węchomózgowia”. U niższych ewolucyjnie zwierząt pełniła ona bardzo ważną funkcję w ocenie bodźców pochodzących ze środowiska. U wyższych ssaków, a więc i u człowieka, struktura ta ma niewiele wspólnego z węchem, który w rozwoju ewolucyjnym stracił na znaczeniu. U człowieka „węchomózgowie” odgrywa rolę w regulacji procesów emocjonalnych i motywacyjnych. Z kolei trzywarstwowa kora stara (archicortex) występuje głównie w układzie limbicznym i obejmuje hipokamp oraz korę zakrętu przyhipokampowego. Układ hipokampa stanowi więc prymitywną część mózgu. Składa się z zakrętu przyhipokampowego, haka, formacji hipokampa, zakrętu zębatego, tasiemeczkowego i nadspoidłowego oraz strzępka i sklepienia.

Kresomózgowie

Struktury kresomózgowia dzielimy na parzyste (półkule mózgowe) i nieparzyste.

Kora mózgowa może ulegać degeneracji i zanikać. Proces ten może mieć charakter pierwotny (pierwotne choroby neurodegeneracyjne) lub wtórny (zanik z ucisku w wodogłowiu, guzach mózgu, następstwo niedoboru witamin z grupy B i kwasu foliowego, następstwo niedotlenienia w przebiegu nagłego zatrzymania krążenia i in.).

Następstwami uszkodzenia płatów mózgowych (wraz z ich korą) mogą być: organiczne zaburzenia osobowości, zespół otępienny, napady padaczkowe, ogniskowe objawy korowe. W badaniu neurologicznym można stwierdzić objawy ogniskowego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (OUN), m.in.: dodatni jedno- lub obustronnie objaw Babińskiego, zaburzenia siły mięśniowej, odruchów źrenicznych. W przypadku narastania ciśnienia wewnątrzczaszkowego obserwuje się zaburzenia świadomości oraz gwałtowne pogarszanie parametrów życiowych.

Płaty czołowe

Płaty czołowe są największymi płatami mózgu. Pokrywająca je kora stanowi prawie 1⁄3 jego całkowitej powierzchni. Podział funkcjonalny kory czołowej obejmuje pierwotną korę ruchową, korę ruchową dodatkową i korę przedczołową. Dla zaburzeń psychicznych znaczenie ma kora przedczołowa, podzielona na cztery obszary pełniące odmienne funkcje.

W tabeli 4 zebrane zostały podstawowe informacje dotyczące budowy i funkcji kory przedczołowej.

W przypadku uszkodzenia płatów czołowych wyraźne są cechy organicznych zaburzeń osobowości i zespołu otępiennego. Jeżeli uszkodzenie dotyczy części podstawnej płatów czołowych, obserwuje się odhamowanie popędów, utratę kontroli zachowań: żarłoczność, wzmożenie libido, dowcipkowanie na tematy seksualne, nastrój moriatyczny, obniżenie uczuciowości wyższej. Jeżeli natomiast uszkodzenie dotyczy sklepistości płatów czołowych, u pacjenta występuje zespół apatyczno-abuliczny: spowolnienie psychoruchowe, brak spontaniczności, zaburzenia myślenia abstrakcyjnego i przyczynowo-logicznego, zaspokajanie jedynie podstawowych potrzeb animalno-wegetatywnych.

Płaty skroniowe

Płat skroniowy zlokalizowany jest poniżej bruzdy bocznej. Odpowiada za wiele funkcji zmysłowych i wyższych psychicznych – węch, słuch, pamięć, emocje, integrację bodźców wzrokowych z bodźcami o innych modalnościach. W obrębie płata skroniowego wyróżniamy zakręt górny, środkowy i dolny (oddzielone bruzdą środkową górną i dolną), zakręt wrzecionowaty i przyhipokampowy. W głębi bruzdy bocznej leży wyspa, która wraz z częścią bieguna skroniowego należy do tzw. układu limbicznego.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W zakrętach skroniowych poprzecznych (Heschla), odpowiadającym polom 41, 42 według Brodmanna, znajduje się I-rzędowa (projekcyjna) kora słuchowa, odpowiedzialna za odbiór bodźców słuchowych. Włókna z narządu Cortiego w uchu wewnętrznym docierają do kory słuchowej w obu półkulach. Każde ucho jest reprezentowane silniej w półkuli przeciwnej, jednak całkowita głuchota korowa pojawia się wyłącznie w przypadku obustronnego uszkodzenia zakrętów Heschla.

II-rzędowa (kojarzeniowa) kora słuchowa znajduje się w obrębie pola 22 według Brodmanna i jest specjalizowana stronnie: w półkuli dominującej dla mowy okolica ta (zwana okolicą Wernickego) odpowiada za analizę i rozumienie mowy, a także gramatykę i prozodię wypowiedzi, podczas gdy pole 22 w półkuli niedominującej odbiera bodźce niewerbalne, np. muzykę czy inne wrażenia dźwiękowe.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kora płata skroniowego bierze także udział w percepcji wzrokowej, jednak nie odbiera ani nie przetwarza bezpośrednio bodźców wzrokowych, tylko integruje te doznania z informacjami sensorycznymi, które docierają z receptorów innych zmysłów i somatycznych. Uszkodzenie płata skroniowego może również powodować charakterystyczne ubytki w polu widzenia – górne kwadranty jednoimienne – ponieważ obejmują one część włókien promienistości wzrokowej (biegnącej z ciał kolankowatych bocznych do płatów potylicznych – fragment drogi wzrokowej).

Funkcje węchowe zlokalizowane są w części podstawnej płata skroniowego, w zakręcie przyhipokampowym. Dysfunkcja tej okolicy może powodować anosmię, czyli utratę węchu. Struktury zakrętu dolnego biorą udział w rozpoznawaniu i kategoryzowaniu obiektów oraz w pamięci werbalnej.

Objawy psychiczne wynikające z obustronnego uszkodzenia płatów skroniowych noszą miano zespołu skroniowego (zespół Klüvera i Bucy’ego).

Hipokamp, struktura przyśrodkowej powierzchni płata skroniowego, pełni kluczową funkcję w procesie uczenia się. Jego uszkodzenie zakłóca procesy przyswajania nowych informacji, co obserwowane jest w zespołach otępiennych, zespole amnestycznym.

Zakręt zębaty hipokampa i opuszka węchowa (struktury kresomózgowia) są jedynymi elementami mózgu dorosłego człowieka, gdzie ma miejsce neurogeneza (od etapu dojrzałych komórek macierzystych). Proces neurogenezy hipokampalnej jest pobudzany przez endogenne czynniki neurotroficzne, ćwiczenie pamięci, uczenie się nowych informacji, terapię lekami przeciwdepresyjnymi. Do utraty (atrofii) neuronów hipokampa osoby dorosłej prowadzą stres, procesy starzenia się, depresja.

Neurologicznymi objawami uszkodzenia płatów skroniowych są m.in. ogniskowe objawy korowe w postaci zaburzeń widzenia, afazji, aleksji, agrafii, akalkulii, amuzji oraz napady padaczkowe o szczególnej symptomatologii. W tzw. padaczce skroniowej występują proste lub złożone napady częściowe (bez utraty świadomości), niekiedy wtórnie uogólniające się (z utratą świadomości). Napady mogą przyjąć postać m.in. napadowo pojawiających się zaburzeń czucia (np. drętwienie twarzy, języka), słuchu, zaburzeń postrzegania kształtu, odległości, wielkości przedmiotów (np. mikropsja, makropsja).

Płaty ciemieniowe

To fragment publikacji