Ergonomia i adaptacje w terapii zajęciowej - ebook

Autorzy

ANETA BAC – doktor habilitowana nauk o kulturze fizycznej, magister rehabilitacji ruchowej, profesor nadzwyczajna, certyfikowany nauczyciel terapii zajęciowej (certyfikat wydany przez European Network of Occupational Therapy in Higher Education – ENOTHE). Nauczyciel akademicki w zakresie fizjoterapii w ortopedii, fizjoterapii w chirurgii ogólnej, terapii zajęciowej w ortopedii oraz ergonomii środowiskowej. Współautorka podręczników z zakresu terapii zajęciowej oraz licznych publikacji naukowych na temat fizjoterapii i terapii zajęciowej. Propagatorka nowoczesnej terapii zajęciowej w Polsce. Współzałożycielka i prezes Polskiego Stowarzyszenia Terapii Zajęciowej, członek Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji, kierownik Katedry Terapii Zajęciowej na Wydziale Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie. Swoje doświadczenie zawodowe zdobywała we współpracy z placówkami krajowymi oraz zagranicznymi, m.in. w Belgii, Finlandii, Hiszpanii i we Włoszech. Redaktor podręczników Terapia zajęciowa i Terapia zajęciowa w dysfunkcjach narządu ruchu, współautorka Terapii zajęciowej w geriatrii i Terapii zajęciowej osób z niepełnosprawnością intelektualną.

PAULINA ALEKSANDER-SZYMANOWICZ – doktor nauk o kulturze fizycznej, magister rehabilitacji ruchowej, certyfikowany Teacher Training in Occupational Therapy Theory, Practice and Education (certyfikat wydany przez European Network of Occupational Therapy in Higher Education – ENOTHE). Nauczyciel akademicki w zakresie fizjoterapii (fizykoterapia, medycyna fizykalna), terapii zajęciowej (w neurologii, ortopedii, terapii ręki oraz ergonomii środowiskowej). Współautorka podręczników na temat terapii zajęciowej (Terapia zajęciowa, Terapia zajęciowa w dysfunkcjach narządu ruchu) oraz licznych publikacji naukowych z zakresu fizjoterapii i terapii zajęciowej. Kierownik Zakładu Klinicznych Form Terapii Zajęciowej na Wydziale Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, członek Polskiego Stowarzyszenia Terapii Zajęciowej. Praktykę w zakresie terapii zajęciowej nabywała w placówkach krajowych oraz zagranicznych, m.in. w Danii, Hiszpanii i Szwecji.

PAWEŁ ŻYCHOWICZ – doktor nauk o kulturze fizycznej, magister rehabilitacji ruchowej, magister wychowania fizycznego, trener lekkiej atletyki II klasy, certyfikowany nauczyciel terapii zajęciowej (certyfikat wydany przez European Network of Occupational Therapy in Higher Education – ENOTHE). Nauczyciel akademicki w zakresie adaptowanej aktywności fizycznej, sportu osób niepełnosprawnych, adaptacji w czynnościach życia codziennego i terapii zajęciowej osób z trudnościami w uczeniu się. Autor rozdziałów w podręcznikach: Terapia zajęciowa, Terapia zajęciowa w dysfunkcjach narządu ruchu i Terapia zajęciowa osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz publikacji naukowych z zakresu aktywności fizycznej adaptowanej i terapii zajęciowej. Członek Polskiego Stowarzyszenia Terapii Zajęciowej i Polskiego Towarzystwa Naukowego Adaptowanej Aktywności Fizycznej. Kierownik Zakładu Sportu Niepełnosprawnych na Wydziale Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, wiceprezes Oddziału Regionalnego Stowarzyszenia Olimpiady Specjalne Polska-Małopolskie. Pracował jako trener ze sportowcami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi. Aktualnie współpracuje z organizacjami działającymi w zakresie kultury fizycznej i terapii zajęciowej osób z niepełnosprawnością.Przedmowa

Sprawiło mi naprawdę ogromną radość zapoznanie się z przygotowaną do wydania pozycją Ergonomia i adaptacje w terapii zajęciowej. Książka ta, autorstwa zespołu pracowników naukowo-dydaktycznych Katedry Terapii Zajęciowej Wydziału Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, jest wyrazem profesjonalizmu kadry i gwarantem wysokiej jakości kształcenia na tejże uczelni.

Termin „ergonomia” (z jęz. greckiego ergon – praca i nomos – prawa naturalne) po raz pierwszy został wykorzystany w roku 1857 przez prof. Wojciecha Jastrzębowskiego, pracownika naukowego warszawskiego Instytutu Agronomicznego. Obecnie, zgodnie z zaleceniami Towarzystwa Ergonomicznego (The Ergonomic Society) z roku 2004, ergonomię definiuje się jako naukę, której zadaniem jest wykorzystanie wiedzy i zdobyczy nowoczesnej technologii w celu dostosowania obiektów, systemów i środowiska do potrzeb fizjologicznych, psychicznych i społecznych danego człowieka. Celami nadrzędnymi tych działań są ochrona zdrowia i życia oraz stworzenie optymalnych warunków do rozwoju osobowości. Prezentowany podręcznik w pełni wpisuje się w te założenia. W uporządkowany, przejrzysty sposób wprowadza w zagadnienia ergonomii i niepełnosprawności, by następnie zaznajomić czytelnika z przepisami prawnymi, uprawnieniami i możliwościami uzyskania wsparcia finansowego przysługującego osobom z niepełnosprawnością i ich opiekunom. Znaczną część książki autorzy poświęcili zasadom ergonomicznego projektowania środowiska domowego, miejsca pracy oraz budynków użyteczności publicznej, a nawet środków transportu. Jest to zestaw precyzyjnych, praktycznych wskazówek, z których mogą skorzystać nie tylko osoby z obniżoną sprawnością czy ich rodziny, lecz także architekci i projektanci wnętrz. Nie zabrakło również przybliżenia zasad właściwego wykonywania prostych czynności i wzorców ruchowych związanych z samoobsługą, codziennym funkcjonowaniem i wypoczynkiem. Ciekawym zabiegiem jest wprowadzenie na końcu każdego rozdziału pytań sprawdzających, które przeznaczone są głównie dla studentów kierunków terapia zajęciowa i fizjoterapia.

Jestem przekonana, że ta właśnie oddana w Państwa ręce książka stanowi kolejną wartościową pozycję z zakresu terapii zajęciowej i przyczyni się do promowania i rozwoju zawodu terapeuty zajęciowego w Polsce.

dr hab. Agnieszka Jankowicz-Szymańska, prof. PWSZOd Autorów

Ergonomia to pojęcie, które na stałe wpisało się w świadomość współczesnego człowieka. Podstawowe zasady ergonomicznego funkcjonowania na co dzień są znane praktycznie każdemu, jednak niewiele osób stosuje je regularnie w odniesieniu do samego siebie. Umiejętność ergonomicznego zorganizowania własnego środowiska należy do rzadkości, ale mogą w tym pomóc terapeuci zajęciowi. Potrafią oni zauważyć i ocenić niedociągnięcia związane z dostosowaniem środowiska do człowieka, jak również zaplanować i zrealizować najbardziej ergonomiczne i ekonomicznie korzystne rozwiązania, a następnie ocenić efekty ich wdrożenia. Swoje działania w tym zakresie terapeuci zajęciowi opierają nie tylko na szczegółowej analizie samego środowiska fizycznego, lecz także na analizie aktywności (zajęcia), która ma być w nim wykonywana, oraz potrzeb i możliwości osoby wykonującej określone zajęcie.

Wprowadzanie przez terapeutów zajęciowych zasad ergonomii w wykonywanie codziennych zajęć jest korzystne zarówno dla osób z niepełnosprawnością, jak i osób sprawnych. Przyczynia się do ograniczania liczby potencjalnych problemów zdrowotnych wynikających z przeciążeń związanych z wykonywaniem czynności życia codziennego. Znajomość podstawowych zasad planowania przestrzeni oraz obowiązujących przepisów prawnych pozwala terapeutom zajęciowym na optymalne zaplanowanie bezpiecznego i ergonomicznego środowiska.

Zważywszy na fakt, że w ciągu całego życia ludzie przyjmują odmienne pozycje ciała podczas różnych zajęć, terapeuci zajęciowi powinni również znać zasady bezpiecznego wykonywania czynności w pozycji stojącej i siedzącej, aby móc zastosować je do każdej aktywności, jaką chciałaby wykonywać osoba, z którą pracują. Ze względu na potrzeby osób z różnymi dysfunkcjami narządu ruchu terapeuci zajęciowi wielokrotnie dobierają i dopasowują drobne adaptacje w postaci specjalnych przedmiotów czy urządzeń oraz modyfikują sposób wykonywania danej czynności, tak aby stała się ona jak najbardziej zbieżna z ogólnie przyjętymi zasadami ergonomii, a tym samym stała się bezpieczna, efektywna, a przede wszystkim możliwa do samodzielnego wykonania.

W naszym podręczniku staraliśmy się w sposób jak najbardziej kompleksowy przybliżyć zasady pozwalające na ergonomiczne planowanie przestrzeni, choć ze względu na obszerność tego tematu zapewne nie wszystkie wątki zostały w nim wystarczająco szeroko omówione. Mimo to mamy nadzieję, że niniejsza książka będzie przydatna nie tylko dla studentów takich kierunków, jak terapia zajęciowa czy fizjoterapia, lecz także dla wszystkich osób chcących codzienne i zawodowe zajęcia wykonywać wygodnie i bezpiecznie.

Aneta Bac

Paulina Aleksander-Szymanowicz

Paweł ŻychowiczTerapia zajęciowa to dział medycyny, którego zadaniem jest umożliwianie pacjentowi wykonywania ważnych dla niego czynności. Bardzo często przeszkodę w wykonywaniu zadania stanowi środowisko. Adaptowanie środowiska zarówno do potrzeb, jak i możliwości konkretnej osoby z uwzględnieniem ergonomii pomieszczeń oraz ergonomii wykonywania czynności to jedno z większych wyzwań terapeutycznych. Projektowanie środowiska nie zależy bowiem jedynie od oczekiwań pacjenta czy kreatywności terapeuty. Musi ono być mocno osadzone w realiach zarówno prawnych, jak i finansowych jednostki czy instytucji. Terapeuta zajęciowy przed zaproponowaniem ergonomicznego rozwiązania problemu zajęciowego powinien nie tylko krytycznie ocenić środowisko, w jakim dana czynność jest wykonywana, lecz także jest zobowiązany do dokonania analizy aktywności i pomiarów osoby, która czynność wykonuje. Adaptowanie środowiska do potrzeb różnych osób wymaga zatem od terapeuty zajęciowego znajomości przepisów prawnych, zasad ergonomii i możliwości ekonomicznych, jak również umiejętności przeprowadzenia podstawowego badania ortopedycznego.1

Definicje ergonomii i niepełnosprawności

Słowa kluczowe: ergonomia, niepełnosprawność, bariery, dostępność

1.1. Ergonomia

Ergonomia to termin pochodzący od greckich słów ergon (praca) i nomos (prawo, zasada), a oznaczający „naukę o pracy”, po raz pierwszy użyty przez polskiego profesora Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego. Dotyczył on wówczas zagadnień ściśle związanych z pracą zawodową. Obecnie uważa się, że „ergonomia jest to nauka zajmująca się zasadami i metodami dostosowania urządzeń i narzędzi do cech fizycznych i psychicznych człowieka”, co podkreśla podrzędność (podporządkowanie) środowiska fizycznego wobec indywidualnych cech osoby wykonującej zajęcie.

Definicja Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (International Ergonomics Association – IEA) rozszerza zakres zainteresowań ergonomii, określając, że: „ergonomia zajmuje się związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i otoczeniem (materialnym) w najszerszym znaczeniu, włączając w to pracę, wypoczynek, sytuację w domu i w podróży”. Włączenie w obszar zainteresowania ergonomii codziennych czynności w zakresie pracy, wypoczynku i zajęć domowych, stanowiących jednocześnie jedne z najważniejszych obszarów zajęciowości człowieka, sprawia, że terapia zajęciowa może korzystać z dorobku ergonomii i na odwrót. Terapia zajęciowa jako profesja nakierowana na wspieranie zdrowia i dobrego samopoczucia poprzez zajęcie (occupation), której podstawowym celem jest umożliwienie ludziom pełnego uczestnictwa w czynnościach dnia codziennego, często zajmuje się „(…) związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i otoczeniem (…)”.

Najnowsza definicja IEA jest jeszcze bardziej precyzyjna: „Ergonomia to dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem oddziaływań zachodzących pomiędzy ludźmi a innymi elementami systemu; jest profesją dotyczącą teorii, zasad, danych i metod projektowania, mających na celu optymalizację dobrostanu i ogólnej sprawności systemu. Ergonomia przyczynia się do projektowania i oceny zadań, zajęć, produktów, środowiska i systemów, aby były one zgodne z potrzebami, możliwościami i ograniczeniami ludzi”. Takie rozumienie ergonomii sprawia, że ergonomiczny punkt widzenia (ergonomiczne ramy odniesienia) i ergonomiczne zasady są bardzo często wykorzystywane w praktyce przez terapeutów zajęciowych.

W przedstawionych definicjach podkreśla się, że ergonomia stawia w centrum zainteresowania człowieka, a nie np. efekt ekonomiczny możliwy do osiągnięcia po wprowadzeniu ergonomicznych rozwiązań w pracy zawodowej. Uzyskany poprzez zwiększenie wydajności i efektywności działania efekt ekonomiczny jest w tej sytuacji wtórną konsekwencją rozwiązań wprowadzanych w celu ochrony zdrowia (unikanie przeciążeń i urazów) oraz poprawienia bezpieczeństwa i komfortu pracownika, co dla pracodawcy może być istotną motywacją do ponoszenia kosztów modernizacji stanowisk pracy. Dążenie do poprawienia warunków i komfortu zajęcia (pracy) widoczne jest w strategii polegającej na wprowadzaniu adaptacji w środowisku fizycznym, aby dostosować je do potrzeb i ograniczeń fizycznych oraz psychicznych – w celu optymalizacji biologicznego kosztu pracy człowieka, a także zapewnienia mu wygodnych warunków w trakcie wykonywania obowiązków zawodowych, domowych i zajęć codziennych.

Terapeuta zajęciowy powinien świadomie wykorzystywać zasady ergonomii już podczas formułowania założeń adaptacji, jej projektowania i realizacji (ergonomia koncepcyjna) lub w sytuacji korygowania warunków, w jakich wykonywane jest zajęcie (adaptacja używanego sprzętu lub środowiska fizycznego), aby je ułatwić lub zmniejszyć niekorzystny wpływ ewentualnych przeciążeń (ergonomia korekcyjna).

Ergonomiczność sprzętu, środowiska czy wykonanej przez terapeutę adaptacji zależy od wielu cech decydujących o stopniu dostosowania funkcji, budowy i kształtu sprzętu do psychofizycznych (fizjologicznych, anatomicznych, psychicznych) cech osoby posługującej się nim i jej wysoki poziom jest jego istotną zaletą. Należy przy tym pamiętać, że każde narzędzie (przedmiot, sprzęt, przybór, mebel, pomieszczenie itd.) ma ergonomiczną jakość na określonym poziomie, a zmiana jednej z jego cech może ten poziom podnieść (poprawić) lub obniżyć (pogorszyć). W praktyce terapii zajęciowej podniesienie poziomu ergonomii środowiska fizycznego lub sprzętu używanego w danej aktywności może być akceptowalnym (pożądanym) celem interwencji, która przyczyni się do włączenia pacjenta w ważne dla niego zajęcie.

Zastanów się

Osoba poruszająca się na wózku, uczestnicząca w warsztacie terapii zajęciowej, może nauczyć się przygotowywać posiłek w ramach treningu kulinarnego w ergonomicznie urządzonej kuchni w instytucji, używając zaadaptowanych do swoich potrzeb narzędzi kuchennych. Czy jednak nabyte przez tę osobę umiejętności będą w pełni wykorzystane w jej domu w kuchni niedostosowanej do potrzeb i możliwości pacjenta?

Nieuwzględnianie warunków środowiska fizycznego, w którym na co dzień funkcjonuje pacjent, spowoduje, że podejmowane działania terapeutyczne będą mało skuteczne lub wręcz nieskuteczne. W takiej i wielu innych sytuacjach ocena warunków mieszkaniowych danej osoby (lecz także środowiska fizycznego w szkole lub w pracy) pozwala na zaproponowanie przez terapeutę zajęciowego odpowiednich rozwiązań, polegających na zaadaptowaniu mieszkania w taki sposób, by odpowiadało potrzebom danej osoby (np. obniżenie szafek w kuchni lub zmiana uchwytów przy drzwiczkach, likwidacja progów w mieszkaniu klienta, który porusza się na wózku, zamocowanie uchwytów w toalecie).