Etyka lekarska - ebook

„Trak­ta­ty o ety­ce nie mogą być tyl­ko wy­ro­zu­mo­wa­ne, na lo­gi­ce tyl­ko opar­te. Chcąc wpłynąć na postępki lu­dzi, należy po­ru­szyć ich ser­ca, ich prze­ko­na­nia mo­ral­ne, a tego nig­dy nie do­ko­nasz przez ro­zu­mo­wa­nie”.

WŁADYSŁAW BIE­GAŃSKI: „Myśli i afo­ry­zmy o ety­ce le­kar­skiej”

Od au­to­ra

Te słowa Władysława Bie­gańskie­go, użyte jako mot­to do wstępu do pierw­sze­go wy­da­nia podręczni­ka, choć w za­sa­dzie nie stra­ciły swej ak­tu­al­ności, nie od­dają obec­nie całej isto­ty wie­dzy, którą należy prze­ka­zy­wać stu­den­tom me­dy­cy­ny czy młodym le­ka­rzom w ra­mach przed­mio­tu ety­ka le­kar­ska lub bioety­ka. Wpraw­dzie pa­cjent wciąż ocze­ku­je od swe­go le­ka­rza em­pa­tii, życz­li­wości, tro­ski i do­bre­go przy­go­to­wa­nia za­wo­do­we­go, jed­nak cha­rak­ter me­dy­cy­ny współcze­snej od­bie­ga bar­dzo od ob­ra­zu dzie­więtna­sto­wiecz­ne­go le­ka­rza od wszyst­kie­go, ja­kim był le­karz w cza­sach Bie­gańskie­go. Współcze­sna me­dy­cy­na uj­mo­wa­na jest w prze­pi­sy praw­ne i dzie­lo­na na co­raz węższe spe­cjal­ności. Spra­wia to, że z jed­nej stro­ny wy­ma­ga­nia sta­wia­ne le­karzowi są z za­wo­do­we­go punk­tu wi­dze­nia co­raz większe, a umiejętności co­raz do­sko­nal­sze, jed­nak z dru­giej stro­ny le­karz tra­ci cha­ryzmę człowie­ka opie­kującego się pa­cjentem jako osobą. Zawód le­ka­rza sta­je się co­raz bar­dziej po­dob­ny do in­nych za­wodów, w których miej­sce tro­ski o pa­cjenta i oto­cze­nia go wszech­stronną po­mocą i opieką zastępuje tro­ska o spełnie­nie wa­runków umo­wy i wy­ko­ny­wa­nie czyn­ności dia­gno­stycz­nych czy lecz­ni­czych w taki sposób, aby nie na­ra­zić się na od­po­wie­dzial­ność prawną.

To oczy­wiście rzu­tu­je na cha­rak­ter podręczni­ka ety­ki, w którym co­raz częściej na­ka­zy mo­ral­ne są uzu­pełnia­ne, a nie­kie­dy wręcz zastępo­wa­ne przez od­po­wied­nie prze­pi­sy praw­ne. Wpraw­dzie pod­sta­wo­we za­gad­nie­nia ety­ki le­kar­skiej za­cho­wały swój tra­dy­cyj­ny cha­rak­ter, jed­nak przy cha­rak­terystycznym dla współcze­sności szyb­kim postępie w na­ukach me­dycz­nych po­ja­wiają się pro­ble­my nowe, które wy­ma­gają no­we­go spoj­rze­nia, a nie­kie­dy re­wi­zji dotąd obo­wiązujących za­sad. Od cza­su pierw­sze­go wy­da­nia podręczni­ka, mimo że upłynęło za­le­d­wie osiem lat, uległy zmia­nom lub uzu­pełnie­niom pra­wie wszyst­kie kra­jo­we prze­pi­sy praw­ne. W mniej­szym stop­niu do­ty­czy to do­ku­mentów między­na­ro­do­wych. W dys­ku­sjach świa­to­poglądo­wych i po­li­tycz­nych po­ja­wiły się też pro­ble­my nowe, wy­ma­gające re­flek­sji i zajęcia sta­no­wi­ska. Za­pew­ne kie­dy ukaże się dru­gie wy­da­nie podręczni­ka, dys­ku­sje to­czyć się będą nadal i do­ty­czyć zarówno naj­ważniej­szych ze współcze­snych pro­blemów, jak i no­wych, ja­kich do­star­czy nam rozwój me­dy­cy­ny.

Jak pisałem we wstępie do pierw­sze­go wy­da­nia, nie jest moim za­da­niem in­dok­try­na­cja. Sta­rałem się więc przed­sta­wić sta­no­wi­ska różne, choć oczy­wiście uważny Czy­tel­nik do­strzeże, do których z nich się skłaniam. Do­ty­czyć to będzie przede wszyst­kim dys­ku­sji na te­ma­ty pro­kre­acji i ta­na­to­lo­gii, toczących się między przed­sta­wicielami Kościoła i ety­ki nie­za­leżnej.

Sta­rałem się, aby na­sy­ce­nie podręczni­ka odwołania­mi do ustaw, roz­porządzeń czy kon­wen­cji nie przysłoniło jego hu­ma­ni­stycz­ne­go cha­rak­te­ru. Trud­no było je ominąć, sko­ro le­karz musi się nimi kie­ro­wać w co­dzien­nym postępo­wa­niu. Przed­miot „ety­ka le­kar­ska” jest wiedzą teo­re­tyczną, sta­rałem się jed­nak ją uzu­pełnić przykłada­mi z życia. Prak­tyczną wiedzę jed­nak po­wi­nien czer­pać stu­dent czy młody le­karz przede wszyst­kim od swo­ich na­uczy­cie­li w kon­tak­cie z pa­cjen­tem. Może wówczas za­ob­ser­wo­wać zarówno do­bre, jak i złe za­cho­wa­nia. Podręcznik ten ma ułatwić mu ich ocenę i naśla­do­wa­nie lub od­rzu­ce­nie.

Pod­sta­wo­wa za­sa­da, która nie zmie­niła swe­go zna­cze­nia i którą le­karz ma kie­ro­wać się przez całe swo­je życie za­wo­do­we, brzmi: „Sa­lus aegro­ti su­pre­ma lex esto”.

Ta­de­usz Brze­ziński

Mojżesz – rzeźba Mi­chała Anioła Bu­onar­ro­tie­go (1475–1564) – Flo­ren­cja.1.1. Pod­sta­wo­we pojęcia ety­ki ogólnej, niezbędne do zro­zu­mie­nia za­sad ety­ki le­kar­skiej i bioety­ki

Za­nim przystąpię do sys­te­ma­tycz­ne­go wykładu ety­ki le­kar­skiej, po­wi­nie­nem przy­po­mnieć Czy­tel­ni­ko­wi niektóre pojęcia do­tyczące ety­ki w ogóle.

Ety­ka – to pojęcie, które może być ro­zu­mia­ne tro­ja­ko:

- Jako na­uka o mo­ral­ności, zaj­mująca się opi­sem, ana­lizą i wyjaśnia­niem rze­czy­wiście ist­niejącej mo­ral­ności i usta­le­niem dy­rek­tyw mo­ral­ne­go postępo­wa­nia.
- Jako ogół ocen i norm mo­ral­nych obo­wiązujących w określo­nej społecz­ności i cza­sie, a także oce­na ich prak­tycz­ne­go sto­so­wa­nia – sy­no­nim mo­ral­ności.
- Jako określony sys­tem etycz­ny, wy­ni­kający ze świa­to­poglądu, fi­lo­zo­fii czy związany z jego twórcą. Jako przykłady mogą posłużyć ta­kie po­pu­lar­ne pojęcia, jak: ety­ka chrześcijańska, ety­ka nie­za­leżna czy ety­ka Kan­ta.

W de­fi­ni­cjach tych po­ja­wiły się już pojęcia wy­ma­gające do­dat­ko­we­go wyjaśnie­nia. Są to nor­my i oce­ny postępo­wa­nia. Każdy sys­tem etycz­ny posługu­je się pojęciem norm w ich dwo­ja­kim cha­rak­te­rze: na­kazów i za­kazów. Ich cha­rak­te­ry­styczną cechą jest, że zarówno jed­ne, jak i dru­gie mogą być bez­wa­run­ko­we bądź też obo­wiązywać tyl­ko w określo­nych oko­licz­nościach. Żeby nie być gołosłownym, posłużę się tu przykłada­mi z de­ka­lo­gu i przy­sięgi Hi­po­kra­te­sa. W de­ka­lo­gu chrześcijańskim w za­sa­dzie zarówno na­kazy, jak i za­kazy wyrażane są w sposób ka­te­go­rycz­ny, bez­wa­run­ko­wy: „Czcij Ojca swe­go i Matkę swoją”; „Nie cu­dzołóż” choć już przy­ka­za­nie „Nie za­bi­jaj” ma różne in­ter­pre­ta­cje w różnych odłamach chrześcijaństwa. Jeśli świad­ko­wie Je­ho­wy nie uznają żad­ne­go odstępstwa od tej za­sa­dy, to prze­cież ka­to­li­cy godzą się z ist­nie­niem kary śmier­ci czy walką z bro­nią w ręku na woj­nie. W przy­siędze Hi­po­kra­te­sa w sposób bar­dzo ka­te­go­rycz­ny wyrażony jest le­kar­ski obo­wiązek sta­nia na straży życia: „Nig­dy, na­wet na żąda­nie, nie dam ni­ko­mu le­kar­stwa śmier­tel­ne­go ani nie­wieście środ­ka po­ron­ne­go”, na­to­miast in­a­czej po­trak­to­wa­no obo­wiązek wo­bec dzie­ci swe­go na­uczy­cie­la „uczyć ich będę tej sztu­ki bez zapłaty i bez zo­bo­wiąza­nia z ich stro­ny, jeżeli życzyć so­bie tego będą”. Tak więc na­ka­zy i za­ka­zy mogą obo­wiązywać w różnym stop­niu, w zależności od za­sad przyjętych w da­nym sys­te­mie etycz­nym, w da­nej społecz­ności i cza­sie. I tu już wkra­cza się w dzie­dzinę sporów na te­mat zmien­ności lub trwałości norm mo­ral­nych.

Sys­te­my mo­ral­ne opar­te na re­li­giach stoją na ogół na grun­cie nie­zmien­ności norm mo­ral­nych, jako nada­nych przez Istotę Naj­wyższą. Jed­nak na­wet te sys­te­my mo­ral­ne, przyj­mując pew­ne pod­sta­wo­we na­ka­zy i za­ka­zy, jako wy­ni­kające z bo­skie­go na­ka­zu – two­rzyły po­zo­stałe w miarę po­ja­wia­nia się pro­blemów wy­ma­gających mo­ral­nej in­ter­pre­ta­cji. Te, które są trwałe i nie ule­gają łatwo mo­dy­fi­ka­cjom, które prze­trwały próbę cza­su, obec­ne w większości sys­temów etycz­nych – określane są pojęciem ele­men­tar­nej nor­my mo­ral­nej. Inne od­noszą się wyłącznie do określo­nych czasów, społeczeństw czy kul­tur. Jeśli w społeczeństwach ple­mien­nych człowie­ka uka­ra­ne­go przez de­mo­ny cho­robą można było zgod­nie z przyjętą normą postępo­wa­nia wy­da­lić z ple­mie­nia i co naj­wyżej do cza­su ustąpie­nia ob­jawów cho­roby do­star­czać mu pożywie­nia, to nie do pomyśle­nia byłoby ta­kie postępo­wa­nie w cza­sach, kie­dy po­zna­no istotę cho­roby zakaźnej i nie oba­wia­no się już gnie­wu de­mo­na prze­nie­sio­ne­go na in­nych członków ple­mie­nia. Ta­kie in­ter­pre­to­wa­nie zmien­ności norm, w zależności od cza­su, do którego się od­no­si, nosi w ety­ce la­ic­kiej nazwę re­la­ty­wi­zmu hi­sto­rycz­ne­go.

Niektóre nor­my mo­ral­ne od­noszą się tyl­ko do wy­bra­nych grup społecz­nych, są nie­ja­ko nor­ma­mi „nad­licz­bo­wy­mi”. Ta­kie nor­my obo­wiązywały np. ary­sto­krację i nie wy­ma­ga­no ich od prze­ciętne­go przed­sta­wi­cie­la ludu, choć prze­strze­ga­nie ich także przez pro­sty lud uważano za wiel­ce pożądany ob­jaw. Tak więc to, co w od­nie­sie­niu do ary­sto­kra­ty miało cha­rak­ter nor­my bez­wa­run­ko­wej, u pro­ste­go człowie­ka było tyl­ko normą pożądaną. Do ta­kich norm należą także te, które są cha­rak­terystyczne dla ety­ki za­wo­do­wej i wy­ni­kają ze szczególnych cech za­wo­du, jak np. ety­ka le­kar­ska. Taki ro­dzaj zmien­ności norm nosi nazwę re­la­ty­wi­zmu so­cjo­lo­gicz­ne­go.

Trze­ci wresz­cie ro­dzaj re­la­ty­wi­zmu wy­ni­ka z różnych tra­dy­cji kul­tu­ro­wych. Jeśli licz­ba żon w społeczeństwach po­li­ga­micz­nych nie pod­le­ga oce­nie mo­ral­nej i świad­czy za­zwy­czaj je­dy­nie o stop­niu zamożności mężczy­zny, to in­a­czej przed­sta­wia się to w mo­no­ga­micz­nych społeczeństwach, gdzie oczy­wiście po­sia­da­nie więcej niż jed­nej żony na­po­tka na ne­ga­tywną ocenę mo­ralną. Jest to ro­dzaj re­la­ty­wi­zmu kul­tu­ro­we­go.

Użyłem tu pojęcia re­la­ty­wizm, przy­znam, że z pew­nym nie­po­ko­jem, jak zo­sta­nie to ode­bra­ne, bo pod pojęciem re­la­ty­wizmu ro­zu­mie się u nas często do­wol­ność w sto­so­wa­niu się lub od­rzu­ca­niu nie­wy­god­nych norm mo­ral­nych. Jeśli przez re­la­ty­wizm ro­zu­mieć względność pojęć mo­ral­nych, ta­kich jak do­bro i zło, to może być on do przyjęcia je­dy­nie przy istot­nych zmien­nych: inna epo­ka hi­sto­rycz­na, istot­nie różniące się społecz­ności czy kul­tu­ry. Na­to­miast re­la­ty­wizm nie od­no­si się do jed­nost­ki. Dla człowie­ka żyjącego w określo­nym cza­sie, w społeczeństwie przy­na­leżnym do określo­ne­go kręgu kul­tu­ro­we­go – obo­wiązujące jest to, co wte­dy i tam uzna­ne jest za obo­wiązujące.

Ko­lej­nym pojęciem niezbędnym do uświa­do­mie­nia so­bie roli ety­ki w życiu człowie­ka jest ter­min oce­na. Oce­nie pod­le­gają na­sze czy­ny, które są zgod­ne z obo­wiązującymi na­ka­za­mi lub za­ka­za­mi lub je na­ru­szają. W zależności od nich je­steśmy – przez przyrówna­nie do wzor­ca wy­ni­kającego z sys­te­mu etycz­ne­go – oce­nia­ni my. Jeśli tego przyrówna­nia do­ko­nu­je­my my sami, mamy do czy­nie­nia z sa­mo­oceną. Sa­mo­oce­na – przyrówna­nie sie­bie do za­ak­cep­to­wa­ne­go przez sie­bie wzor­ca – od­po­wia­da pojęciu su­mie­nia. Jeśli w na­szym wy­obrażeniu człowiek po­wi­nien być ob­da­rzo­ny ce­cha­mi cha­rak­te­ru określa­ny­mi jako cno­ty mo­ral­ne, a postępo­wa­nie na­sze jest z tym sprzecz­ne, wówczas budzą się wy­rzu­ty su­mie­nia. Jeśli na­to­miast ak­cep­tu­je­my wady mo­ral­ne jako normę, to oczy­wiście na­sze su­mie­nie będzie spo­koj­ne, nie­za­leżnie od na­szego postępo­wa­nia. I tu po­ja­wia się rola sank­cji, jako ele­men­tu wy­cho­wa­nia.

Sank­cja to jest to, co wzmac­nia sys­tem mo­ty­wa­cji do postępo­wa­nia zgod­ne­go z za­sa­da­mi mo­ral­ny­mi, a w niektórych przy­pad­kach wręcz je wy­mu­sza. Sank­cje jed­nak też mają różno­rod­ny cha­rak­ter. Począwszy od naj­bar­dziej kon­kret­nych sank­cji kar­no-sądo­wych, po­przez sank­cje opi­nii pu­blicz­nej, aż po prze­ko­na­nie o ko­niecz­ności roz­li­cze­nia się z życia do­cze­sne­go w życiu przyszłym. Im człowiek ma bar­dziej roz­bu­do­wa­ny sys­tem sa­mo­oce­ny, zgod­ny z wzor­ca­mi mo­ral­ny­mi, tym mniejszą rolę od­gry­wają u nie­go w wy­bo­rze postępo­wa­nia sank­cje.

Czym z ko­lei są wzor­ce? Kie­dy mówimy w przysłowiu: „Kto z kim prze­sta­je, ta­kim się sta­je” – myślimy o żywym wzor­cu, wziętym bez­pośred­nio z na­sze­go życia. Oso­bo­wości, które nam im­po­nują, sta­ra­my się naśla­do­wać, te które od­rzu­ca­my – od­rzu­ca­my wraz z tym, co mogłoby nas do nich upodob­nić. Na­po­tka­nie na swej dro­dze oso­by, która wy­wie­ra na nas wrażenie, może być czyn­ni­kiem, który ukie­run­ku­je na­sze życie. Może to być wybór za­wo­du, może to być naśla­do­wanie za­cho­wań, może też być wkro­cze­nie na drogę przestępstwa. Wielką rolę w życiu le­kar­skim od­gry­wają jako wzor­ce na­uczy­cie­le aka­de­mic­cy, a później or­dy­na­to­rzy od­działów czy kie­row­ni­cy spe­cja­li­za­cji. Oczy­wiście zarówno wzor­ce po­zy­tyw­ne nie za­wsze zachęcają do naśla­do­wania, jak i wzor­ce ne­ga­tyw­ne nie muszą od nie­go od­stra­szać. Dla­te­go tak istot­ne jest, kogo wy­bie­ra­my za swe­go prze­wod­ni­ka w za­wo­dzie.

Kształto­wa­nie po­staw etycz­nych jest jed­nym z ele­mentów wy­cho­wa­nia. Prócz wy­ni­kającego z wyżej wy­mie­nio­ne­go ro­dza­ju wzor­ca – bez­pośred­nie­go wzor­ca oso­bo­we­go, na­uczającego własnym przykładem, możemy spo­tkać się z wy­ko­rzy­sty­wa­niem do celów kształto­wa­nia po­staw mo­ral­nych także in­nych wzorców: wzor­ca hi­sto­rycz­ne­go, wzor­ca za­czerp­niętego z prze­kazów re­li­gij­nych i le­gend, wresz­cie wzor­ca li­te­rac­kie­go. Kla­sycz­nym przykładem kształto­wa­nia po­staw adeptów me­dy­cy­ny na przykładzie po­sta­ci hi­sto­rycz­nych jest Ka­rol Mar­cin­kow­ski, a także Władysław Bie­gański, czy wresz­cie każda pra­wie z po­sta­ci utrwa­lo­nych w hi­sto­rii me­dy­cy­ny. Oczy­wiście za­pi­sa­nie się w hi­sto­rii me­dy­cy­ny z po­wo­du od­kryć na­uko­wych czy osiągnięć za­wo­do­wych nie za­wsze musi iść w pa­rze z po­sia­da­niem cech wzor­ca mo­ral­ne­go. Dru­gim ro­dza­jem wzor­ca jest wzo­rzec za­czerp­nięty z prze­kazów le­gendarnych czy re­li­gij­nych. Często są to po­sta­ci hi­sto­rycz­ne, często będące wyłącznie po­sta­ciami mi­tycz­ny­mi, z tak uwy­dat­nio­ny­mi niektórymi ce­cha­mi oso­bo­wości, aby mogły służyć jako wzór do naśla­do­wa­nia. W tra­dy­cji grec­kiej jest to po­stać Askle­pio­sa czy na­wet Hi­po­kra­te­sa, który choć jest po­sta­cią hi­sto­ryczną, dziś już nie jest wia­do­mo, co z opo­wieści o nim jest prawdą, a co po­krytą pa­tyną cza­su le­gendą. W tra­dy­cji chrześcijańskiej są to choćby po­sta­ci świętych Ko­smy i Da­mia­na – również po­sta­ci hi­sto­rycz­nych – ale prze­cież to, co za­cho­wało się o ich działalności lecz­ni­czej, nie­wie­le ma wspólne­go z au­ten­tycz­nym działaniem. Ważne są też wzor­ce li­te­rac­kie. W li­te­ra­tu­rze pol­skiej do naj­bar­dziej zna­nych należy niewątpli­wie po­stać dok­to­ra Ju­dy­ma, wciąż jesz­cze przy­woływa­na jako po­stać le­ka­rza społecz­ni­ka, god­ne­go naśla­do­wa­nia przez współcze­snych le­ka­rzy.

Wszyst­kie te omówio­ne wyżej ele­men­ty, zarówno nor­my, oce­ny, jak i wzo­ry postępo­wa­nia, a także sank­cje – od­noszą się w za­sa­dzie do ety­ki, jako sy­no­ni­mu mo­ral­ności. Mają one istot­ne zna­cze­nie w prak­tycz­nym kształto­wa­niu po­staw mo­ral­nych. Wróćmy jed­nak do ety­ki jako na­uki o mo­ral­ności.

Jak każda na­uka ma i ona swo­je działy, ta­kie jak:

- Ety­ka opi­so­wa – zwa­na też eto­lo­gią. Zaj­mu­je się opi­sy­wa­niem sys­temów etycz­nych w różnych społecz­nościach i okre­sach hi­sto­rycz­nych i sta­ra się usta­lić przy­czy­ny kształto­wa­nia się tych sys­temów oraz ich zna­cze­nie w społecz­nościach, których do­ty­czyły. W celu ana­li­zy tych zja­wisk posługu­je się me­to­da­mi przejętymi z in­nych nauk, można więc mówić o hi­sto­rii mo­ral­ności – opi­sującej zja­wi­ska mo­ral­ności w aspek­cie hi­sto­rycz­nym; psy­cho­lo­gii mo­ral­ności usta­lającej psy­cho­lo­gicz­ne uwa­run­ko­wa­nia jed­nost­ki w jej sto­sun­ku do obo­wiązujących norm mo­ral­nych i so­cjo­lo­gii mo­ral­ności ba­dającej ten pro­blem w od­nie­sie­niu do grup społecz­nych.
- Ety­ka nor­ma­tyw­na jest dru­gim działem na­uki o mo­ral­ności. Uczy ona odróżnia­nia do­bra od zła, czym zaj­mu­je się jej część zwa­na ak­sjo­lo­gią (na­uka o war­tościach), oraz wska­zu­je jak postępować, czym zaj­mu­je się de­on­to­lo­gia (na­uka o po­win­nościach).
- Me­ta­ety­ka jest trze­cim działem, który zaj­mu­je się epi­ste­mo­lo­gią i me­to­do­lo­gią badań na­uko­wych w ety­ce – nie będzie przed­mio­tem na­szych roz­ważań.

Ja­kie miej­sce zaj­mu­je ety­ka le­kar­ska? Często spro­wa­dza­na jest ona do jed­nej tyl­ko części – de­on­to­lo­gii, jako zbio­ru po­win­ności le­ka­rza. W tym cha­rak­te­rze była wykłada­na na wie­lu wy­działach le­kar­skich. Ale prze­cież nie o zbiór wskazówek postępo­wa­nia tu cho­dzi, ale o ich in­ter­na­li­zację, o umiejętność odróżnie­nia do­bra od zła, o wiedzę nie tyl­ko, jak należy postąpić, ale także ro­zu­mie­nie dla­cze­go. Dla­te­go, obok ele­mentów nor­ma­tyw­nych, za­wie­ra w so­bie ele­menty opi­so­we, jako ich uza­sad­nie­nie. Ma przy­go­to­wać le­ka­rza nie tyl­ko do tego, co za­war­te jest w kon­kret­nych prze­pi­sach de­on­to­lo­gicz­nych, ale także do sy­tu­acji nie­ujętych w nor­my, w ja­kich nie­raz musi działać i po­dej­mo­wać de­cy­zje le­karz.

Wra­cając do za­gad­nie­nia ety­ki w ogóle, war­to za­sta­no­wić się nad zależnościa­mi, ja­kim ona pod­le­ga. Szczególnie tymi zależnościa­mi, z ja­kimi spo­ty­ka­my się w życiu co­dzien­nym. Pierwszą zależnością jest zależność między etyką a świa­to­poglądem. Pod pojęciem świa­to­poglądu ro­zu­mie­my zespół ogólnych prze­ko­nań do­tyczących na­tu­ry świa­ta, człowie­ka w świe­cie, sen­su jego życia oraz wy­ni­kających z tych prze­ko­nań ideałów, wy­zna­czających po­sta­wy życio­we lu­dzi i wy­ty­czających linię ich postępo­wa­nia. Z de­fi­ni­cji tej wy­ni­ka, że zależność między świa­to­poglądem a sto­so­wa­niem się do za­sad etycz­nych jest za­sadnicza, ale od­no­si się tyl­ko do tak poj­mo­wa­ne­go świa­to­poglądu. Nie­kie­dy jed­nak świa­to­pogląd ro­zu­mie się jako przy­na­leżność do określo­ne­go sys­te­mu fi­lo­zo­ficz­ne­go (ma­te­ria­li­stycz­ne­go lub ide­ali­stycz­ne­go), względnie sto­sun­ku do re­li­gii. Usta­la­nie ścisłej zależności między etyką a tak sfor­mułowa­nym pojęciem świa­to­poglądu może być mylące. De­kla­ro­wa­nie przy­na­leżności do określo­nej re­li­gii nie musi prze­cież być równo­znacz­ne ze sto­so­wa­niem się do głoszo­nych przez nią za­sad. W prak­tycz­nej działalności le­ka­rza do­strze­ga­nie jed­nak tej zależności ma istot­ne zna­cze­nie prak­tycz­ne. Za­le­ce­nia le­ka­rza, np. die­te­tycz­ne czy związane z za­po­bie­ga­niem zapłod­nie­niu, mogą po­zo­sta­wać w sprzecz­ności ze świa­to­poglądem pa­cjen­ta i le­karz po­wi­nien to ro­zu­mieć i usza­no­wać. Także i le­karz ma pra­wo do własne­go świa­to­poglądu i może odmówić spełnie­nia żądań pa­cjen­ta wówczas, gdy byłoby to z nim sprzecz­ne.

Zależność między etyką a pra­wem. Zarówno ety­ka, jak i pra­wo do­tyczą za­cho­wań ludz­kich lub ich za­nie­chań. W państwach to­ta­li­tar­nych próbo­wa­no na­wet na tej pod­sta­wie zastąpić całko­wi­cie nor­my etycz­ne nor­ma­mi praw­ny­mi. Ten­den­cje do co­raz bar­dziej szczegółowe­go nor­mo­wa­nia praw­ne­go wszyst­kich dzie­dzin życia człowie­ka ob­ser­wo­wać można i współcześnie. Nor­my praw­ne po­prze­dzo­ne często są nor­ma­mi etycz­ny­mi. Życie bo­wiem wy­prze­dza pra­wo i re­ak­cja na nowe zja­wi­ska opie­ra się wówczas na pra­wie mo­ral­nym, a w miarę jak dane zja­wi­sko sta­je się po­wszech­ne – wy­ma­ga nie­kie­dy re­gu­la­cji praw­nej. Możemy w tym przy­pad­ku mieć do czy­nie­nia ze wspar­ciem nor­my mo­ral­nej – normą prawną, jako sankcją lub jako uwa­run­ko­wa­niem le­gal­ności działania.

W za­wo­dzie le­ka­rza przykładem może być praw­ne ure­gu­lo­wa­nie za­gad­nie­nia trans­plan­ta­cji, choć prze­cież bez tego ure­gu­lo­wa­nia trans­plan­ta­cje były wy­ko­ny­wa­ne na pod­sta­wie ogólnych za­sad ety­ki le­kar­skiej. Wy­da­je się, że nor­my praw­ne po­win­ny wy­ni­kać z norm etycz­nych i nie być z nimi sprzecz­ne. Do­ty­czy to jed­nak tyl­ko ele­men­tar­nych norm mo­ral­nych. Jeśli tak nie jest, mamy do czy­nie­nia ze złym pra­wem, które le­ga­li­zu­je czy­ny nie­etycz­ne. Ge­ne­ral­nie pra­wo do­ty­czy wszyst­kich oby­wa­te­li kra­ju, w którym zo­stało usta­no­wio­ne, jed­nak mogą tam być re­pre­zen­to­wa­ne różne gru­py społeczeństwa, które zgod­nie z omówioną wcześniej za­sadą re­la­ty­wi­zmu so­cjo­lo­gicz­ne­go mogą wy­zna­wać różne sys­te­my mo­ral­ne – pra­wo na­to­miast musi być jed­nakowe dla wszyst­kich. Przykładem może być re­gu­la­cja praw­na wa­runków do­pusz­czal­ności prze­ry­wa­nia ciąży, która jest kom­pro­mi­sem między gru­pa­mi do­ma­gającymi się całko­wi­te­go jego za­ka­zu a do­ma­gającymi się pełnej swo­bo­dy w jego do­ko­ny­wa­niu.

Ist­nie­nie nor­my praw­nej ze­zwa­lającej na czy­ny nie­etycz­ne nie uspra­wie­dli­wia działalności sprzecz­nej z za­sa­da­mi ety­ki. Wie­le zbrod­ni popełnio­nych przez hi­tle­row­skich le­ka­rzy zo­stało do­ko­na­nych w ma­je­sta­cie pra­wa. Nie za­wsze też czy­ny bez­praw­ne spo­ty­kają się z jed­no­znaczną ne­ga­tywną oceną mo­ralną. Sam fakt ist­nie­nia tzw. przestępstw uprzy­wi­le­jo­wa­nych jest tego do­wo­dem. W sy­tu­acjach na­dających się do praw­ne­go ure­gu­lo­wa­nia, ale do­tych­czas przez pra­wo nie­ujętych, je­dy­nie nor­my etycz­ne po­zwolą na ocenę czy­nu. Oce­na ta z punk­tu wi­dze­nia pra­wa i ety­ki może się różnić w sposób istot­ny. Jeśli pra­wo oce­nia czyn głównie po jego skut­kach, to ety­ka głównie po mo­ty­wach działania spraw­cy – choć oczy­wiście w obu przy­pad­kach, zarówno ety­ki, jak i pra­wa, oba te ele­men­ty muszą być bra­ne pod uwagę.

Zależność między etyką a oby­cza­jem i zwy­cza­jem. Ko­niecz­ne jest rozróżnie­nie między tymi pojęcia­mi, żeby so­bie zależność tę uświa­do­mić. Rozróżnie­nie to nie za­wsze jest do­strze­ga­ne i nie za­wsze te pojęcia są trak­to­wa­ne jako sy­no­ni­my. Choć oby­czaj i zwy­czaj to po­wszech­nie przyjęte w określo­nym śro­do­wi­sku spo­so­by za­cho­wa­nia się lub postępo­wa­nia – to sto­so­wa­nie się do oby­czaju jest ob­wa­ro­wa­ne sank­cja­mi opi­nii społecz­nej, pod­czas gdy zwy­czaju można nie prze­strze­gać bez narażenia się na sank­cje. Kla­sycz­ny­mi przykłada­mi oby­czaju może być zdej­mo­wa­nie butów w me­cze­cie czy czap­ki w koście­le ka­to­lic­kim, pod­czas gdy zwy­czajem jest np. stro­je­nie cho­in­ki w święta Bożego Na­ro­dze­nia. Po­sza­no­wa­nie oby­czaju mieści się w ka­te­go­riach etycz­nych. Jego świa­do­me na­ru­sze­nie go­dzi w uczu­cia tych, którzy go kul­ty­wują i tym sa­mym jest złem mo­ral­nym. Nie od­no­si się to na­to­miast do za­cho­wa­nia nie­zgod­ne­go ze zwy­czajem.

Oczy­wiście ten krótki en­cy­klo­pe­dycz­ny wykład pod­sta­wo­wych pojęć ety­ki ogólnej nie może zastąpić po­zna­wa­nia jej za­sad. Służy je­dy­nie jako słownik pod­sta­wo­wych pojęć z dzie­dzi­ny ety­ki i ze względu na ko­niecz­ność utrzy­ma­nia się w prze­wi­dzia­nej objętości książki po­trak­to­wa­ny zo­stał skrótowo. Czy­tel­ni­ka, który chce bliżej za­zna­jo­mić się z pro­ble­ma­mi ety­ki ogólnej, odsyłam do li­te­ra­tu­ry po­da­nej w bi­blio­gra­fii do roz­działu. Sta­rałem się do­brać tam li­te­ra­turę różną świa­to­poglądowo, aby nie na­rzu­cać Czy­tel­ni­ko­wi je­dy­ne­go słuszne­go świa­to­poglądu.1.3. Bio­ety­ka

Jed­nak tra­dy­cyj­na ety­ka le­kar­ska, zaj­mująca się pro­sty­mi zależnościa­mi le­karz–pa­cjent, zmie­nia swój cha­rak­ter. To, co było jej treścią główną, dziś sta­no­wi za­le­d­wie nie­wielką jej cząstkę. Jed­no­cześnie pro­ble­my, które kie­dyś mo­gli roz­strzy­gać w swej wie­dzy i su­mie­niu le­karze wo­bec postępu me­dy­cy­ny i bio­lo­gii, zaj­mują dziś bio­logów, psy­cho­logów, fi­lo­zofów, teo­logów, praw­ników i po­li­tyków, żeby wy­mie­nić tyl­ko tych, którzy najczęściej wy­po­wia­dają się w spra­wach za­strzeżonych do­tych­czas dla le­karzy. Tak po­wstała nowa, in­ter­dy­scy­pli­nar­na na­uka, bio­ety­ka, wy­kra­czająca poza wąsko poj­mo­waną etykę le­karską. Do­ty­czy ona nie tyl­ko pro­blemów zdro­wia i cho­ro­by człowie­ka, ale także pro­blemów eko­sys­te­mu, w ja­kim żyje człowiek, do­pusz­czal­nych gra­nic wy­ko­rzy­sty­wa­nia współcze­snej na­uki i tech­no­lo­gii do in­ge­ren­cji w życie jed­nost­ki i społeczeństw, roz­strzy­ga­nia do­pusz­czal­nych gra­nic in­ge­ren­cji w świat istot żywych w ogóle i wie­lu in­nych pro­blemów, które wciąż się po­ja­wiają, a wy­ma­gają mo­ral­nej oce­ny, a następnie ak­cep­ta­cji lub od­rzu­ce­nia. Ter­min bio­ety­ka zo­stał użyty po raz pierw­szy w 1970 roku przez Van Ren­n­se­la­era Pot­te­ra w ar­ty­ku­le: „Bio­ethics: The Scien­ce of Su­rvi­val”, a następnie roz­wi­nięty w 1971 roku w książce: „Bio­ethics: Brid­ge to the Fu­tu­re”. Roz­pra­co­wa­niem na­uko­wym za­gad­nień bio­ety­ki zajęły się: In­sti­tu­te of So­cie­ty, Ethics and the Life Scien­ces w Ha­stings – zna­ny jako The Ha­stings Cen­ter, The Jo­seph and Rose Ken­ne­dy In­sti­tu­te for the Stu­dy of Hu­man Re­pro­duc­tion and Bio­ethics – zna­ny jako In­sty­tut Ken­ne­dy’ego, w Eu­ro­pie zaś In­sti­tut Bor­ja de Bioètica w Bar­ce­lo­nie. Od tej pory pro­blemy bio­etycz­ne stały się przed­mio­tem roz­ważań gre­miów kra­jo­wych i między­na­ro­do­wych. Po­wstają bio­etycz­ne do­ku­men­ty ran­gi kon­wen­cji, ustaw i prze­pisów praw­nych obo­wiązujących na te­re­nie jed­ne­go lub wie­lu krajów. Wie­le z nich do­ty­czy me­dy­cy­ny. Bio­ety­ka jest ilu­stracją po­wie­dze­nia, które mając kie­dyś cha­rak­ter żartu, dziś po­twier­dza się w życiu co­dzien­nym, że: „Me­dy­cy­na to zbyt poważna spra­wa, aby po­wie­rzać ją wyłącznie le­ka­rzom”.

Dla­cze­go jed­nak trwam przy tra­dy­cyj­nej na­zwie „ety­ka le­kar­ska”? Nie tyl­ko ze względu na hi­sto­rycz­ne tra­dy­cje, choć nie są one bez zna­cze­nia. Ety­ka le­kar­ska i fi­lo­zo­fia są wszak pre­kur­sor­ka­mi bio­ety­ki. Jako na­uka in­ter­dy­scy­pli­nar­na, bioety­ka po­wstała i roz­wi­ja się w wy­ni­ku wy­mia­ny na­uko­wo uza­sad­nio­nych poglądów przed­sta­wi­cie­li wie­lu dzie­dzin na­uki. Jed­nak jako przed­miot wykłado­wy i w swej części nor­ma­tyw­nej wskazówka do działania – jest ad­re­so­wa­na w odrębnych częściach do przed­sta­wi­cie­li różnych dzie­dzin na­uki i prak­ty­ki. Mo­gli­byśmy więc mówić o bio­ety­ce dla le­ka­rzy, dla praw­ników, bio­logów, teo­logów itp. Cze­mu więc re­zy­gno­wać z tra­dy­cyj­nej na­zwy – ety­ka le­kar­ska, tyl­ko dla­te­go, że znacz­nie prze­kro­czyła już dziś swój tra­dy­cyj­ny za­kres? I w przeszłości nie opie­rała się tyl­ko na usta­le­niach na­uki me­dycz­nej, a ule­gała wpływom fi­lo­zo­fii, re­li­gii, na­wet po­li­ty­ki. Jak nie jest po­dob­na do sie­bie ety­ka le­kar­ska z XIX i XXI wie­ku (mimo ak­tu­al­ności wie­lu ka­nonów – od­po­wia­dających pojęciu ele­men­tar­nej nor­my mo­ral­nej), tak nie jest do sie­bie po­dob­na me­dy­cy­na wewnętrzna czy chi­rur­gia tych okresów – a prze­cież po­zo­stają one w za­sad­ni­czej swej treści tym sa­mym, czym były wówczas.

Za­gad­nie­nia do prze­myśle­nia

1. Zde­fi­niuj pojęcia: ety­ka, ety­ka opi­so­wa, ety­ka nor­ma­tyw­na, ak­sjo­lo­gia, de­on­to­lo­gia.

2. Scha­rak­te­ry­zuj zna­cze­nie norm, ocen, wzorów postępo­wa­nia i sank­cji w pro­ce­sie kształto­wa­nia po­staw etycz­nych.

3. Określ, czym są ele­men­tar­ne nor­my mo­ral­ne i ja­kie jest ich zna­cze­nie w oce­nie sys­temów etycz­nych.

4. Przed­staw zależności między etyką a pra­wem, etyką a świa­to­poglądem oraz etyką a oby­cza­jem i zwy­cza­jem.

5. Scha­rak­te­ry­zuj, jak zmie­niało się pojęcie naj­wyższe­go do­bra w różnych kon­cep­cjach fi­lo­zo­ficz­nych.

6. Zde­fi­niuj pojęcie „bio­ety­ka” i przed­staw, czym się ona różni od tra­dy­cyj­nej ety­ki le­kar­skiej.

Hi­po­kra­tes – sztych Pau­lu­sa Pon­tiu­sa (1603–1658) wy­ko­na­ny według ry­sun­ku Ru­ben­sa (1577–1640) (Na­tio­nal Li­bra­ry of Me­di­ci­ne, Be­thes­da).„Pra­oj­ciec na­szej na­uki Hi­po­kra­tes, twier­dził, że naj­pierw­szym wa­run­kiem przy wy­bo­rze za­wo­du le­kar­skie­go po­win­no być wro­dzo­ne uspo­so­bie­nie. Jakże często o tej praw­dzie za­po­mi­na­my! Dziś uczeń, wstępujący na me­dy­cynę, wszyst­ko roz­waża, lecz rzad­ko za­py­tu­je sie­bie, czy dość będzie miał har­tu du­szy, aby podołać ciężkim a wzniosłym za­da­niom le­ka­rza”.

WŁADYSŁAW BIE­GAŃSKI: „Myśli i afo­ry­zmy o ety­ce le­kar­skiej”

ROZ­DZIAŁ 2 Za­rys dziejów ety­ki le­kar­skiej2.1. Dwa mo­de­le kształto­wa­nia po­staw le­ka­rzy w sta­rożytności

Już od za­ra­nia dziejów me­dy­cy­ny sto­su­nek do za­wo­du le­ka­rza prze­bie­gał dwo­ma nur­ta­mi. Je­den z nich, uznając zna­cze­nie za­wo­du le­kar­skie­go dla społeczeństwa, ale i nie­bez­pie­czeństwa związane z niewłaści­wym jego wy­ko­ny­wa­niem, sta­rał się ob­wa­ro­wać ten zawód sys­te­mem nagród i kar. Dru­gi, opie­rając się na mo­ty­wach ludz­kiej so­li­dar­ności i go­to­wości nie­sie­nia po­mo­cy w po­trze­bie, działanie le­ka­rza ob­wa­ro­wy­wał po­czu­ciem obo­wiązku, god­ności za­wo­do­wej i sa­tys­fak­cji ze spełnie­nia tego obo­wiązku. Sędzią le­ka­rza miało być wówczas jego su­mie­nie. Z sys­te­mem pierw­szym spo­tkać się było można między in­ny­mi w sta­rożyt­nej Ba­bi­lo­nii i Chi­nach, z sys­te­mem dru­gim – w sta­rożyt­nej Gre­cji i Rzy­mie. Choć oczy­wiście w każdym z tych krajów można było na­po­tkać też ele­men­ty obu sys­temów.

Kla­sycz­nym przykładem sto­so­wa­nia względem le­ka­rzy kar i nagród był ba­bi­loński Ko­deks Ham­mu­ra­bie­go (ok. 1728–1686 p.n.e.). Ten naj­star­szy zbiór prze­pisów praw­nych, składający się z 282 ar­ty­kułów, pro­lo­gu i epi­lo­gu, za­wie­rający prze­pisy pra­wa kar­ne­go, cy­wil­ne­go i pro­ce­so­we­go, opar­ty był na za­sa­dzie ta­lio­nu, to jest pra­wa od­we­tu złem równym złu wyrządzo­ne­mu. Stąd i le­ka­rzo­wi gro­ził za nie­po­wo­dze­nie lecz­ni­cze su­ro­wy­mi ka­ra­mi. W ko­dek­sie znaj­du­je się dzie­więć prze­pisów od­noszących się do za­wo­du le­kar­skie­go. Na przykład: „Jeżeli le­karz zada komuś ranę nożem brązo­wym i go ule­czy, albo łuk brwio­wy prze­tnie i oko jego oca­li, należy zapłacić le­karzowi 10 sze­kli sre­bra. Jeżeli cho­rym był wy­zwo­le­niec, le­karz otrzy­mu­je 5 sze­kli sre­bra. Jeśli był to nie­wol­nik, płaci właści­ciel nie­wol­nika 2 sze­kle sre­bra”. „Jeżeli le­karz zada komuś ciężką ranę nożem brązo­wym i śmierć jego spro­wa­dzi, albo otwo­rzy obrzmiałość i znisz­czy jego oko, należy mu ręce obciąć”. Cha­rak­te­ry­styczną jest rzeczą, że zarówno ho­no­ra­ria, jak i kary, były zróżni­co­wa­ne w zależności od po­zy­cji społecz­nej oso­by, której szko­da do­ty­czyła, nie były więc one równe wo­bec cho­ro­by i po­trze­by po­mo­cy.

Do­ku­ment ten nie ape­lu­je, w odróżnie­niu od później­szych, do su­mie­nia le­ka­rza, ale sta­wia mu wy­so­kie wy­ma­ga­nia za­wo­do­we, gwa­ran­tując praw­nie wy­soką na­grodę w przy­pad­ku po­wo­dze­nia i su­rową karę w przy­pad­ku niepo­wo­dze­nia w le­cze­niu. War­to tu nad­mie­nić, że za 5 sze­kli można było wy­nająć dom na cały rok, a cena wołu lub nie­wol­ni­ka wahała się w gra­ni­cach 15–30 sze­kli (1 sze­kel od­po­wia­dał 8 gra­mom sre­bra).

Przykładem od­mien­ne­go sys­te­mu, opie­rającego się na po­czu­ciu od­po­wie­dzial­ności mo­ral­nej le­ka­rza za swo­je czy­ny, jest przy­sięga Hi­po­kra­te­sa (460–377 p.n.e.). Ten grec­ki le­karz, na­zy­wa­ny oj­cem me­dy­cy­ny, wy­wo­dził się z ro­dzi­ny le­kar­skiej Askle­piadów. Uro­dzo­ny w La­ris­sie (Tes­sa­lia) do nauk le­kar­skich spo­so­bił się w Kos. Wie­le później podróżował, lecząc i pogłębiając swą wiedzę. Szkoła w Kos, której był przed­sta­wi­cie­lem, była przykładem sta­wia­nia le­karzowi naj­wyższych wy­ma­gań, ob­wa­ro­wa­nych w odróżnie­niu od Ko­dek­su Ham­mu­ra­bie­go nie lękiem przed karą, ale prze­ko­na­niem o szczególnym posłan­nic­twie i god­ności za­wo­du le­ka­rza. Dążenie do do­sko­nałości było tu więc na­ka­zem su­mie­nia. Jak wy­ka­zały później­sze ba­da­nia w Egip­cie, Hi­po­kra­tes, który od­by­wał podróże do tego kra­ju, zapożyczył przy­pusz­czal­nie stamtąd pier­wowzór przy­sięgi. Od czasów re­ne­san­su, przez kil­ka stu­le­ci przy­sięga Hi­po­kra­te­sa była składa­na przez ab­sol­wentów wy­działów le­kar­skich uni­wer­sy­tetów w mo­men­cie otrzy­my­wa­nia dy­plo­mu. Także później­sze, również nam współcze­sne ślu­bo­wa­nia le­karzy opar­te są na niej jako pier­wowzorze: „Przy­sięgam na Apol­li­na, na Esku­la­pa, na Hy­gieę i Pa­na­kieę, na wszyst­kich bogów i bo­gi­nie i biorę ich na świadków, jako przy­sięgi tej do­cho­wam ściśle według sił mo­ich. Na­uczy­cie­la mego w tej sztu­ce sza­no­wać będę jak własnych ro­dziców i w po­trze­bie wszyst­kie­go mu udzielę; po­tom­stwo jego trak­to­wać będę jak własnych bra­ci i uczyć ich będę tej sztu­ki bez zapłaty i bez ja­kie­go­kol­wiek zo­bo­wiąza­nia z ich stro­ny. Pra­widła sztu­ki, wykład jej ust­ny i całą naukę właściwą wygłaszać będę moim sy­nom, sy­nom mo­je­go na­uczy­cie­la i in­nym związa­nym przy­sięgą uczniom, oprócz nich ni­ko­mu. Sposób życia urządzać będę cho­rym dla ich do­bra, podług sił mo­ich i zdol­ności, nig­dy nie za­nie­dbując tego. Nig­dy ni­ko­mu, ani na żąda­nie, ani na prośby ni­czy­je nie po­dam le­kar­stwa śmier­tel­ne­go, ani też sam nie po­wezmę ta­kie­go za­mia­ru, jak również nie udzielę żad­nej nie­wieście środ­ka po­ron­ne­go. U cho­re­go na ka­mień nie wy­ko­nam cięcia, lecz po­zo­sta­wię to mężom w tym doświad­czo­nym. Życie moje za­cho­wam w czy­stości i nie­win­ności, da­le­kim będąc od wszel­kiej sro­mo­ty i krzyw­dy wszel­kiej. Do czy­je­go­kol­wiek domu wejdę, chcę wejść je­dy­nie dla do­bra cho­re­go; z dala od wszel­kiej chu­ci lu­bieżnej tak względem nie­wiast, jak i mężczyzn, tak względem wol­nych, jak i nie­wol­ników. Co­kol­wiek bym w cza­sie wy­ko­ny­wa­nia za­wo­du mo­je­go zo­ba­czył, albo usłyszał, a co rozgłasza­nym być nie po­win­no, za­cho­wam w mil­cze­niu i do­cho­wam ta­jem­ni­cy. Jeżeli przy­sięgi tej do­cho­wam i nig­dy jej nie na­ruszę, nie­chaj mi wol­no będzie żyć w szczęśliwości i poważaniu po wsze cza­sy i używać owoców sztu­ki mo­jej, jeżeli zaś przy­sięgę tę na­ruszę – nie­chaj prze­ciw­nej do­znam doli”.

Jed­nak nie wszyst­kie szkoły grec­kie uzna­wały za obo­wiązek le­ka­rza za­sadę czy­nie­nia do­bra, nie­kie­dy wy­ma­ga­no od nie­go je­dy­nie, aby nie czy­nił zła. Oto przykład in­nej przy­sięgi, nie­zna­ne­go au­to­ra, po­chodzącej również z Gre­cji z IV w. p.n.e.:

„Przy­sięgam na sa­me­go boga wiel­kie­go w słowach szcze­rych, że przy po­mo­cy prak­tyk mor­der­czych nie zniszczę przez cho­robę ni­ko­go, ani cu­dzo­ziem­ca, ani kra­jow­ca; nikt nie wciągnie mnie przez po­da­run­ki, ażebym popełnił straszną zbrod­nię, dając środ­ki nędzne, zdol­ne przy­czy­nić zło śmier­tel­ne; na­wet przez przy­jaźń nie dam ich dru­gie­mu. Lecz wnoszę ręce pobożnie do nie­ba i we wszyst­kim mam myśli wol­ne od brudów zbrod­ni. Sta­rać się będę czy­nić to, co będzie mogło cho­re­go ra­to­wać i wszyst­kim do­starczę zdro­wie, które za­cho­wu­je życie”.

Wskazówki do postępo­wa­nia le­ka­rza za­warł Hi­po­kra­tes także w in­nych swo­ich pi­smach, w afo­ry­zmach, ro­ko­wa­niach, a także w przy­ka­za­niu, które war­to tu przy­to­czyć w całości:

„1. Sztu­ka le­kar­ska jest naj­do­stoj­niejszą ze wszyst­kich, lecz wsku­tek nie­uc­twa upra­wiających ją, jak również wsku­tek po­wierz­chow­nych za­pa­try­wań ogółu, po­zo­stała w tyle za wszyst­ki­mi in­ny­mi. Przy­czy­na tego jej upośle­dze­nia jest, według mego zda­nia, następująca: nie ist­nie­je w państwach żadna kara za nadużywa­nie sztu­ki le­kar­skiej, prócz niesławy, ta zaś nie rani tych, których do­tknie. Po­dob­ni są oni bo­wiem do sta­tystów, występujących w tra­ge­diach: jak ci mają po­stać, sza­ty i ob­li­cze ak­to­ra, lecz nie są ak­to­rami, tak wie­lu jest le­ka­rzy z imie­nia, lecz w isto­cie rze­czy – na­der niewie­lu.

2. Kto pra­gnie dokład­nie zba­dać ar­ka­na sztu­ki le­kar­skiej, po­wi­nien po­sia­dać następujące właściwości: wro­dzoną skłonność, na­bytą umiejętność, sto­sow­ne miej­sce do stu­diów, od­po­wied­nie wy­cho­wa­nie, pil­ność i cier­pli­wość na długi czas. Na pierw­szym miej­scu stoi wro­dzona skłonność, gdy bo­wiem na­tu­ra sama sta­wia opór, wszyst­ko jest próżne; gdy jed­nak na­tu­ra praw­dziwą wska­zu­je drogę, stu­diowanie sztu­ki pro­wa­dzi do naj­lep­szych wy­ników; stu­dia zaś należy od­by­wać ro­zum­nie, za­wcza­su przy­byw­szy na miej­sce, które się naj­le­piej do na­uki na­da­je. Niezbędna jest również wiel­ka pil­ność na długi prze­ciąg cza­su, aby wie­dza, zapuściw­szy głęboko ko­rze­nie, do­bre i ob­fi­te wydała owo­ce.

3. Stu­dia nad sztuką le­karską po­dob­ny przed­sta­wiają wi­dok, jak roz­wi­jające się z zie­mi rośliny. Na­tu­ra bo­wiem na­sza jest jak zie­mia; prze­pi­sy na­uczy­cie­li są jak na­sio­na; na­ucza­nie zaś w od­po­wied­nim cza­sie jest jak rzu­ce­nie w porę na­sion na rolę; miej­sce zaś, gdzie się na­uka od­by­wa, jest jak pielęgno­wa­nie roślin sto­sow­nie do ota­czającego kli­ma­tu; pil­ność jest jak upra­wa roli; czas zaś wszyst­ko umac­nia, aby w końcu do­bry plon wydało.

4. Ci więc, co ta­kie wnoszą właściwości do stu­diów nad sztuką le­karską i dokład­nie po­znają jej ar­ka­na, mają pra­wo w mia­stach, gdzie prze­by­wają, w isto­cie, nie tyl­ko z imie­nia zwać się le­ka­rza­mi. Nieświa­do­mość zaś złym jest skar­bem dla tych, którym przy­padła w udzia­le: na ja­wie i we śnie po­zba­wia ich radości i myśl spo­kojną mąci, z jed­nej stro­ny pod­sy­ca trwożliwość, z dru­giej zu­chwałość. Trwożliwość bo­wiem świad­czy o bez­sil­ności, zu­chwałość zaś na nie­uc­two wska­zu­je. Różne to dwie rze­czy – świa­do­mość sie­bie i za­ro­zu­miałość; pierwszą ro­dzi wie­dza, drugą – nie­uc­two.

5. Święte spra­wy tyl­ko poświęco­nym lu­dziom mogą być uka­za­ne; pro­fa­nom zaś nie go­dzi się ich odsłaniać, za­nim nie będą wta­jem­ni­cze­ni w mi­ste­ria sztu­ki”. (wg K. Sze­najch: Przy­sięga i przy­ka­za­nie hi­po­kra­te­so­we. War­sza­wa 1931).

Jak więc z tego wy­ni­ka, mimo opar­cia się głównie na kształto­wa­niu mo­ra­le le­ka­rza, Hi­po­kra­tes nie był zwo­len­ni­kiem bez­kar­ności, patrząc kry­tycz­nie na działalność le­ka­rzy, jacy go ota­cza­li. Zarówno on, jak i następni wiel­cy le­ka­rze, którzy da­wa­li wskazówki za­wo­do­we i mo­ral­ne uczniom i ko­le­gom w za­wo­dzie, zwra­ca­li uwagę na ko­niecz­ność po­sia­da­nia i do­sko­na­le­nia w so­bie od­po­wied­nich cech cha­rak­te­ru, od których zależy przy­dat­ność do za­wo­du. Ten kie­ru­nek ety­ki za­wo­do­wej do­mi­no­wał aż do XIX stu­le­cia.

Po Hi­po­kra­te­sie przy­pa­da działalność w Rzy­mie Ga­le­na (129–199), naj­wy­bit­niej­sze­go po nim le­ka­rza sta­rożytności. Le­karz ten, przez lata spra­wujący opiekę nad gla­dia­to­ra­mi w ro­dzin­nym Per­ga­mo­nie, po przy­by­ciu do Rzy­mu zdo­był w krótkim cza­sie sławę jako prak­tyk i jako uczo­ny. Zwy­cza­jem sta­rych szkół grec­kich sku­piał wokół sie­bie le­ka­rzy i uczniów pragnących czer­pać z jego wie­dzy. Właściwi ucznio­wie po­ja­wi­li się jed­nak do­pie­ro w później­szych po­ko­le­niach, które umiały do­ce­nić wiel­kość głoszo­ne­go przez Ga­le­na sys­te­mu me­dycz­ne­go. Łatwość uzy­ska­nia wy­zwo­le­nia za­wo­do­we­go w in­nych szkołach spra­wiła, że wokół nich, a nie wokół Ga­le­na gro­ma­dzi­li się ko­lej­ni kan­dy­da­ci na le­ka­rzy. On sam tak oce­niał tę sy­tu­ację: „Kto się zaj­mu­je nauką, ucho­dzi za sza­leńca. Uzna­niem cieszą się tyl­ko ci osob­ni­cy, którzy ran­kiem od­wie­dzają swych pa­tronów, aby uzy­skać za­pro­sze­nie na wie­czorną ucztę. Pu­blicz­ność szu­ka nie naj­lep­szych le­ka­rzy, lecz ta­kich, którzy do­ga­dzają jej hu­mo­rom”; a da­lej: „Między ra­bu­sia­mi a le­ka­rza­mi jest tyl­ko ta różnica, iż tam­ci do­pusz­czają się swych ka­ry­god­nych czynów w górach, a ci w Rzy­mie”. Po­ziom za­wo­du pod­upadł w sto­sun­ku do tra­dy­cji grec­kiej, choć prze­cież z Gre­cji wy­wo­dzi­li się pierw­si le­ka­rze rzym­scy. Było to spo­wo­do­wa­ne uprosz­cze­niem na­uki za­wo­du, ja­kie re­pre­zen­to­wała szkoła me­to­dyków, oraz ułatwie­nia­mi w prak­ty­ce le­kar­skiej wpro­wa­dzo­ny­mi ak­ta­mi praw­ny­mi ko­lej­nych ce­sa­rzy od Ju­liu­sza Ce­za­ra po Ha­dria­na. Do­pie­ro po śmier­ci Ga­le­na ce­sarz Sep­ty­miusz Se­wer wpro­wa­dził w roku 200 pierw­sze prze­pi­sy na­ka­zujące uzy­ski­wa­nie ze­zwo­le­nia władz na wy­ko­ny­wa­nie prak­ty­ki le­kar­skiej.

Na zna­cze­nie cech cha­rak­te­ru le­ka­rza, a na­wet na jego wygląd zewnętrzny w kon­tak­cie z pa­cjen­tem zwra­ca­no uwagę w sta­rożyt­nych In­diach. W księgach le­ka­rza hin­du­skie­go Su­sru­ty (V w. n.e.) znaj­dują się wska­za­nia mające na celu do­sko­na­le­nie oso­bo­wości le­ka­rza: „…odłóż wszyst­kie namiętności, gniew, chci­wość, głupotę, próżność, dumę i zawiść, su­ro­wość, fałsz, oszu­kaństwo, le­ni­stwo i na­gan­ne za­cho­wa­nie się”. Można tam też zna­leźć wskazówki, jak po­wi­nien za­cho­wy­wać się i wyglądać le­karz, aby zdo­być sza­cu­nek oraz uzna­nie pa­cjentów i przełożonych: „Włosy i pa­znok­cie miej obcięte krótko, noś brodę, ciało utrzy­muj czy­sto, noś odzież białą, obu­wie na no­gach i w ręce pa­ra­sol lub laskę. Twój wygląd zewnętrzny ma być skrom­ny, uspo­so­bie­nie czy­ste i bez złości. Masz być grzecz­ny w mo­wie i przy­jaźnie uspo­so­bio­ny do wszyst­kich je­stestw żyjących. Uni­kaj to­wa­rzy­stwa lu­bieżnego i swo­im przełożonym bądź posłuszny. Gdy ci roz­każę, masz zo­stać, pójść, położyć się lub usiąść, jeść lub uczyć się i za­wsze być go­to­wym sta­rać się o to, by powiększyć moją przy­chyl­ność. Jeżeli to za­nie­dbasz, popełnisz grzech, a cała two­ja wie­dza będzie bez war­tości i bez pożytku. Jeśli zaś postąpię z tobą źle, gdy ty spełniasz swój obo­wiązek, wte­dy ja popełnię grzech i moja na­uka nie przy­nie­sie owoców”.

Jest to je­den z pierw­szych zna­nych do­ku­mentów, w których tak szczegółowo opi­su­je się for­my zewnętrzne za­cho­wa­nia i wyglądu le­ka­rza. Już wówczas zda­wa­no so­bie sprawę, że wrażenie, ja­kie na pa­cjen­cie wy­wie­ra le­karz jest nie mniej istot­ne, jak wie­dza, jaką po­sia­da i środ­ki lecz­ni­cze, ja­kie za­sto­su­je.2.3. Początki ety­ki le­kar­skiej w Pol­sce

Za pierw­sze­go pol­skie­go au­to­ra, który za­gad­nie­niom ety­ki le­kar­skiej poświęcił swo­je pi­sma, można uważać Se­ba­stia­na Pe­try­ce­go (1554–1626), który przekładając na język pol­ski i opra­co­wując ko­men­ta­rze do „Ety­ki Ary­sto­te­le­sa”, sta­rał się uczy­nić z niej naukę prak­tyczną, od­nosząc wie­le jej myśli do za­wo­du le­ka­rza. Odróżniając le­ka­rzy z wy­kształce­niem uni­wer­sy­tec­kim od uzdra­wia­czy, wy­ma­gał od tych pierw­szych, obok głębo­kiej wie­dzy i doświad­cze­nia, także wie­le tak­tu i umia­ru w za­cho­wa­niu, a także umiejętności psy­cho­lo­gicz­nych w kon­tak­tach z pa­cjen­tem i jego ro­dziną. Do oso­bo­wości le­ka­rza przy­wiązywał wielką wagę, uważając, że ma ona istot­ny wpływ na po­wo­dze­nie w le­cze­niu. Żądając od le­ka­rzy głębo­kiej wie­dzy, jed­no­cześnie uważał, że nie można je­dy­nie trzy­mać się pism uzna­nych mistrzów, a w postępo­wa­niu z pa­cjen­tem należy kie­ro­wać się ro­zu­mem własnym: „Ale dok­tor nie zawżdy naśla­du­je po­da­nej so­bie od mistrzów swo­ich na­uki le­cze­nia, ale trzy­ma się często­kroć ro­zu­mu swe­go, boby tak prędko wsta­wił w grób cho­re­go”. Był w tym ro­zu­mo­wa­niu nie­ty­po­wym przed­sta­wi­cie­lem em­pi­ryków, w odróżnie­niu od do­gma­tycz­nie na­sta­wio­nych pro­fe­sorów uni­wer­sy­te­tu. Z jed­nej stro­ny od­rzu­cał możliwość upra­wia­nia za­wo­du tyl­ko dla pie­niędzy lub sławy, ta­kich le­ka­rzy uważał za god­nych potępie­nia. Z dru­giej stro­ny i społeczeństwu sta­wiał wy­ma­ga­nia po­sza­no­wa­nia le­ka­rza i trak­to­wa­nia go god­nie, jak na­ka­zu­je to szla­chet­ność tego za­wo­du. Mając w po­gar­dzie le­ka­rzy goniących za za­rob­kiem, jed­no­cześnie uzna­wał pra­wo le­ka­rza do go­dzi­we­go ho­no­ra­rium, zwłasz­cza od osób zamożnych. Pa­cjentów różni­co­wał na tych, którzy nie są win­ni swe­mu cierpie­niu, i tych, którzy pijaństwem, obżar­stwem i roz­wiązłym try­bem życia do­pro­wa­dzi­li się do cho­ro­by. „Nie urąga się ślepo na­ro­dzo­ne­mu, abo który z cho­ro­by, abo z rany ja­kiej śle­po­ty do­stał; owszem żałuje­my ta­kie­go. Ale temu wszy­scy łaje­my, który olsnął z pijaństwa, abo z ta­kie­go wsze­te­czeństwa. Które tedy niedo­statki cie­le­sne są w na­szej mocy, ga­nie­my je”. (Po­li­ty­ki Ary­sto­te­le­so­wey to iest rządu Rze­czy­po­spo­li­tey z dokładem ksiąg ośmio­ro… przez Dok­to­ra Se­ba­stia­na Pe­tri­ce­go Me­dy­ka. Kraków 1605, s. 325).

Ko­lej­nym au­to­rem pol­skim, który ety­ce poświęcił część swych prac, był Jan Jon­ston (1603–1675). Był on en­tu­zjastą poglądów etycz­nych Hi­po­kra­te­sa, uznając sztukę le­karską za stojącą po­nad in­ny­mi i jed­no­cześnie ubo­le­wając nad bra­kiem po­sza­no­wa­nia jej god­ności. Jako przy­czynę wi­dział z jed­nej stro­ny nie­uc­two le­ka­rzy, z dru­giej – zbyt po­chop­ne oce­nia­nie ich przez społeczeństwo. Uważał za błąd, że w ko­dek­sach kar­nych państw nie przewi­dziano kar dla le­ka­rzy za błędy popełnia­ne z nie­uc­twa, nie­dbal­stwa lub głupo­ty. Zgod­nie z ten­dencją, jaka prze­ważała w tym cza­sie w etycz­nych roz­ważaniach nad za­wo­dem le­ka­rza, do­sko­na­le­nie sztu­ki wi­dział w do­sko­na­le­niu własnej oso­bo­wości. Za ce­chy nie­god­ne le­ka­rza upa­try­wał chci­wość, zawiść, za­ro­zu­miałość, lek­ko­myślność, po­gardę dla in­nych i tym po­dob­ne ce­chy, na­gan­ne u wszyst­kich lu­dzi: „ar­ro­gan­tia, iac­tan­tia, pa­rium et in­fe­rio­rum con­temp­tus, ca­lum­nian­di stu­dium…”. Choć był głęboko wierzącym chrześci­ja­ni­nem i na pierw­szym miej­scu sta­wiał „Dei cul­tus et in­vo­ca­tio” obok chrześcijańskie­go miłosier­dzia, które uważał za główny mo­tyw działania lekarskie­go, ak­cep­to­wał nie­zgodną z nim, za­czerp­niętą z Hi­po­kra­te­sa za­sadę nie­podej­mo­wa­nia się le­cze­nia pa­cjentów o nie­po­myślnym ro­ko­wa­niu. Był zwo­len­ni­kiem ogra­ni­czo­ne­go po­le­ga­nia na własnym zda­niu i za­le­cał ko­rzy­sta­nie z na­rad le­kar­skich, zwłasz­cza przy usta­la­niu pro­gno­zy.

Wskazówki, ja­kim po­wi­nien być do­bry le­karz, dawał też w swo­ich pi­smach z końca XVIII wie­ku bo­ni­fra­ter i chi­rurg Lu­dwik Perzy­na. Uwa­gi swo­je kie­ro­wał do pa­cjentów, radząc im, jak po­znać biegłego le­karza i wska­zując, jak należy go trak­to­wać, jeśli już na ta­kie­go się tra­fiło: „Jeżeli zaś so­bie już do­brał biegłego i po­czci­we­go le­ka­rza, który się zna na ku­ra­cy­ach i już oka­zy­wał do­wo­dy swej biegłości, tedy się nie go­dzi więcej przy­pusz­czać po­dej­rze­nia o jego ta­len­tach, cho­ciażby też ku­ra­cya nie naj­po­myślniej się uda­wała”. Jed­nak wszyst­kie te myśli i pi­sma nie pod­no­siły za­gad­nień kon­tro­wer­syj­nych i były zgod­ne z kie­run­ka­mi na­kreślo­ny­mi w tra­dy­cyj­nych pi­smach.

Na początku XIX wie­ku od­cho­dzi się jed­nak od tra­dy­cyj­nie poj­mo­wa­nej ety­ki le­kar­skiej i w głosze­niu jej za­sad po­ja­wiają się ele­men­ty nowe, związane z szyb­kim zwiększa­niem się licz­by le­ka­rzy oraz z opar­ciem się me­dy­cy­ny na pod­sta­wach na­uki w miej­sce do­tych­czas pa­nującego do­gma­ty­zmu i em­pi­rii. Wpraw­dzie jesz­cze wy­da­na w 1839 roku roz­pra­wa Era­zma Brze­zińskie­go „Ti­ro­ni me­di­co tra­mes” opie­ra się na poglądach fi­lo­zofów grec­kich, re­pre­zen­tując pogląd, że za­sady etycz­ne przez nich usta­lo­ne są wy­star­czające i w cza­sach współcze­snych, to jed­nak po­ja­wiają się już myśli nowe. Szczególne za­in­te­re­so­wa­nie i wzbu­rze­nie wzbu­dziła wy­da­na w War­sza­wie w 1823 roku w języku nie­miec­kim i pol­skim pra­ca Ja­ku­ba Fry­de­ry­ka Hof­f­ma­na (1758–1830), wy­da­na pod pseu­do­ni­mem Jakób Eire­no­phi­los El­pe­nor: „Do­ctri­na per­ver­sa, czy­li na­uki doświad­czo­ne­go prak­ty­ka dane sy­no­wi, który w stop­niu dok­to­ra me­dy­cy­ny z za­gra­ni­cy wra­ca”. Pra­ca ta, wzna­wia­na jesz­cze w la­tach 1825 i 1880, bu­rzyła do­tych­czas uzna­wa­ny, a przy­najm­niej głoszo­ny pogląd o szla­chet­ności za­wo­du. Bar­dzo kry­tycz­na oce­na sta­nu lekarskie­go, jego kor­po­ra­cyj­ności i roz­mi­ja­nia się za­sad etycz­nych z prak­tyką, pro­wa­dziła do sa­ty­rycz­nie sfor­mułowa­nych wniosków: „Le­ka­rzo­wi włosy na głowie po­wstają, gdy po­mni, jak­by miał uczci­wie na kawał chle­ba za­ra­biać” albo „…do­bro­tliwą Sa­ma­ry­ta­ni­na miłosier­ność za­cho­waj na sta­rość, to jest, gdy na pie­niądzach siędziesz”. Tak wi­dział świat le­kar­ski Hof­f­man, tak oce­niał działalność gre­miów le­kar­skich – ta­kim sy­tu­acjom sta­ra­no się za­po­bie­gać przez two­rze­nie ko­deksów ety­ki le­kar­skiej.

Praw­dzi­wy rozwój pol­skiej myśli etycz­no-me­dycz­nej miał miej­sce w II połowie XIX stu­le­cia, po za­początko­wa­niu przez Ty­tu­sa Chałubińskie­go (1820–1889) kie­run­ku zwa­ne­go polską szkołą fi­lo­zo­fii me­dy­cy­ny.