Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe II Rzeczypospolitej 1919-1939 - ebook

WSTĘP

Doktryna największych historycznych Kościołów ewangelickich dotycząca zagadnień związanych z istotą służby wojskowej zasadniczo nie różni się od poglądów ogólnie przyjętych w chrześcijaństwie, akceptujących istnienie i pod pewnymi warunkami także rolę wojska w obszarze działalności państwowej. Reformator Kościoła, ks. dr Marcin Luter (1483–1546), rozpatrywał te kwestie w duchu tradycji augustyńskiej, traktując służbę wojskową w kategoriach Bożego porządku państwa.

Podobną opcję teologiczną prezentowali także inni reformatorzy XVI-wieczni, np. Ulryk Zwingli (1484–1531) czy Jan Kalwin (1509–1564), dla których te zagadnienia mieściły się w ogólnej refleksji nad istotą i funkcją państwa. Reformator Ulryk Zwingli osobiście pełnił obowiązki kapelana i zginął w bitwie pod Kappel w 1531 roku. Z wojskiem Gustawa II Adolfa podążali również kaznodzieje polowi, podlegli konsystorzowi wojennemu. Tak więc w Europie od czasów reformacji w XVI wieku żołnierzom, zarówno podczas pokoju, jak i wojny, towarzyszyli kapelani ewangeliccy¹.

W podstawowej księdze symbolicznej luteranizmu Konfesji Augsburskiej z 1530 roku w artykule XVI, zatytułowanym: „O sprawach publicznych”, czytamy m.in.: „O sprawach publicznych Kościoły nasze uczą, że prawnie powołane władze publiczne są dobrodziejstwem Bożym i że chrześcijanie mogą sprawować urzędy, (…) mogą też uczestniczyć w sprawiedliwych wojnach, służyć w wojsku, (…) składać przysięgi wymagane przez władze (…). Kościoły nasze potępiają anabaptystów, którzy zakazują chrześcijanom podejmowania się tych obowiązków obywatelskich”².

Sam Marcin Luter wielokrotnie wypowiadał się w sprawach wojska i jego żywiołu, którym jest wysiłek wojenny podejmowany z konieczności jako mniejsze zło, w celu przywracania i zachowania pokoju. Poglądy na ten temat wyłożył między innymi w 1526 roku w rozprawce pt.: „Czy żołnierze mogą dostąpić zbawienia?” („Ob Kriegsleute auch im Seligen Stande sein können?”)³. Jeden z fragmentów mówi o tym, że: „Wielką plagą jest wojna, lecz należy sobie przypomnieć, ile razy większą jest plaga, której się przez wojnę zapobiega. Gdyby ludzie pobożnymi byli i chętnie pokój zachowywali, tedyby wojna była istotnie największą plagą na ziemi. Lecz czy o tym nie wiesz, że świat jest zły, ludzie nie chcą żyć w pokoju, rabują, kradną, mordują, zabierają majątek i cześć? Takiemu całego świata niepokojowi, przed którym nie ostałby się żaden człowiek, musi przeciwdziałać niepokój, zwany wojną albo mieczem. Gdyby miecz nie bronił i nie utrzymywał pokoju, musiałoby wszystko na świecie zginąć przez niepokój. Czymże jest tedy wojna, jeżeli nie karą za niesprawiedliwość i złość. Dlatego też Bóg czci miecz tak wysoko, że nazywa go własnym porządkiem (List św. Pawła do Rzymian, 13,4) i nie chce, aby mówiono i mniemano, że ludzie go wymyślili i ustanowili. Należy tedy na wojnę i miecz patrzeć męskim okiem; okaże się samo przez się, że jest urządzeniem Boskim i światu potrzebnym. Że jednak tego urządzenia nadużywają ze swawoli i złośliwości, to nie wina urządzenia, lecz osoby. Gdzież bowiem istnieje jaki urząd, dzieło lub inna jaka rzecz dobra, której by swawolni, źli ludzie nie nadużywali”⁴.

Ksiądz dr Marcin Luter dostrzegając możliwości nadużyć, wskazywał na konieczność stosowania także w wojsku biblijnych, ewangelicznych zasad osobistej uczciwości, odpowiedzialności i posłuszeństwa nie tylko ludziom, lecz przede wszystkim Bogu. Uważał, że uczestnictwo chrześcijanina w służbie wojskowej wynika z powinności wobec zwierzchności świeckiej, lecz może być także zawodem, a więc rodzajem pracy zarobkowej służącej jednocześnie obronie kraju. Luter był przeciwny wykorzystywaniu siły militarnej do realizacji osobistych czy też partykularnych celów poszczególnych grup społecznych.

W przeciwieństwie do koncepcji średniowiecznych odrzucał ideę prowadzenia wojen krzyżowych, kwestionując ich wymiar religijny⁵.

Poglądy teologiczne XVI-wiecznych reformatorów Kościoła na temat roli wojska strzegącego przy użyciu broni porządku i bezpieczeństwa w skali lokalnych społeczności i państwa przetrwały aż do czasów współczesnych w księgach symbolicznych Kościołów ewangelickich. Podstawowe założenia tych koncepcji nie stanowią usprawiedliwienia gwałtu i przemocy, lecz umożliwiają chrześcijanom świadome i odpowiedzialne uczestnictwo w obywatelskim życiu publicznym. Duszpasterstwo wojskowe wychodziło naprzeciw naturalnej potrzebie wierzących – praktykowania życia religijno-kościelnego w warunkach służby wojskowej. Bliskość rozstrzygającej walki, możliwość śmierci na polu bitewnym lub szansa na zwycięstwo nad wrogiem wyzwalały pragnienie duchowego przygotowania i pokrzepienia, które chrześcijanie odnajdowali w religijnych praktykach zbliżenia i zjednoczenia z Bogiem. W realizacji tych celów istotną rolę pełnili kapelani. Często towarzyszyli oni żołnierzom podczas walki i po jej zakończeniu. Kapelani wojskowi mieli możliwość regularnego i bezpośredniego kontaktu z żołnierzami, czego na przykład nie mogłaby zapewnić okazjonalna i przypadkowa obecność cywilnych duchownych parafialnych, spełniających dorywczo czynności religijne na rzecz wojska. Odpowiednio przygotowani duchowni byli więc niezbędni dla zapewnienia właściwej opieki duchowej wiernym danego wyznania w wojsku, zarówno w warunkach pokoju, jak i w czasie działań wojennych, kiedy to kapelani wojskowi mieli do spełnienia szczególnie ważną i odpowiedzialną rolę. Mimo to w Kościołach ewangelickich różnych denominacji wyznaniowych i krajów pojawiały się i niekiedy nadal pojawiają dyskusje o dopuszczalności uczestnictwa chrześcijan w służbie wojskowej i posługiwaniu się bronią oraz zasadności funkcjonowania w wojsku kapelanów. Wydaje się jednak, że służba w wojsku, choć może budzić w sumieniach konflikty moralne, zasadniczo nie stoi w sprzeczności z zasadami wiary Kościołów głównych nurtów reformacyjnych – luterańskiego i reformowanego, a ponadto pozostaje w zgodzie z wielowiekową tradycją polską i europejską. W Polsce okresu międzywojennego neoortodoksyjna luterańska myśl teologiczna Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego nosiła także ślady XIX-wiecznych ideałów i refleksji romantycznych, których obecność dostrzegalna była szczególnie w obszarze działania ewangelickiego duszpasterstwa wojskowego.

W Rzeczypospolitej do końca XVIII wieku udział duchowieństwa ewangelickiego w pełnieniu obowiązków kapelanów wojskowych był niezwykle ograniczony, sprowadzając się w zasadzie do odprawiania w określonym miejscu i czasie nabożeństwa dla żołnierzy. Sytuacja taka wynikała przede wszystkim z ówczesnego położenia społeczności ewangelickiej, której pod wpływem kontrreformacji ograniczano prawa obywatelskie.

W tym okresie stosunkowo wielu ewangelików służyło w wojsku, także dlatego, iż w odróżnieniu od innych dziedzin aktywności zawodowej służba stwarzała im możliwość awansu zawodowego i społecznego.

Burzliwa sytuacja kraju i Kościołów ewangelickich w XIX wieku na ziemiach polskich nie sprzyjała stabilizacji ani rozwojowi duszpasterstwa ewangelickiego w wojsku, zwłaszcza po upadku powstania styczniowego. Zaborcy angażowali wówczas cywilnych duchownych (również ewangelickich) jako kapelanów wojskowych do wykonywania czynności religijno-kościelnych na rzecz swoich armii.

W tym czasie w społeczeństwie polskim zachodziły istotne zmiany. Na terenie Królestwa Kongresowego, zwłaszcza w dużych miastach, postępował proces polonizacji imigrantów, wzrastała też świadomość i solidarność obywatelska, tak że środowiska ewangelickie, w tym duchowieństwo i władze kościelne, coraz bardziej zdecydowanie i aktywnie popierały dążenia wolnościowe społeczeństwa polskiego. Wśród wybitnych postaci życia publicznego oraz uczestników i przywódców walk wyzwoleńczych było wielu ewangelików. Powstanie styczniowe rozbudziło patriotyczne zaangażowanie także niektórych duchownych ewangelickich, przygotowując klimat dla przyszłych pokoleń czasów zbliżającej się wolności.

Pierwsza wojna światowa i tworzenie polskich formacji wojskowych ożywiły potrzebę rozwoju służb duszpasterskich i przyczyniły się do stworzenia trzonu doświadczonej kadry kapelanów różnych wyznań i religii w powstających siłach zbrojnych niepodległego Państwa Polskiego. Polskie osiągnięcia w organizowaniu i funkcjonowaniu tych służb w okresie międzywojennym okazały się nowatorskimi rozwiązaniami systemowymi na tle innych armii ówczesnej Europy, a duszpasterstwo ewangelickie pojawiło się w armii polskiej jako pierwsze spośród duszpasterstw niekatolickich. Na jego temat opublikowano w owym czasie jedynie nieliczne i objętościowo skromne przyczynki. Stopniowo jednak w ewangelickiej prasie kościelnej zaczęły ukazywać się coraz liczniejsze artykuły i notatki prasowe na temat życia religijnego ewangelików w Wojsku Polskim, przeważnie autorstwa księży kapelanów.

W okresie PRL-u, gdy ewangelickie duszpasterstwo wojskowe zostało zlikwidowane, a o wielu aspektach jego minionej działalności nie można było publicznie mówić, wspominał o nim w swoich publikacjach historyk Kościoła i rektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, ks. Woldemar Gastpary. Zainteresowanie tematyką duszpasterstw wojskowych w Polsce wzrosło w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w związku z odzyskaniem niepodległości i reaktywowaniem duszpasterstw różnych wyznań.

We współczesnej literaturze przedmiotu o duszpasterstwie kapelanów ewangelickich pisano najczęściej przy okazji szerszej prezentacji wszystkich duszpasterstw wojskowych. Znalazło to odbicie w wielu opracowaniach, m.in. Janusza Odziemkowskiego⁶ i Zofii Waszkiewicz⁷. Na zagadnienie dotyczące kapelanów ewangelickich zwrócili uwagę m.in. Elżbieta Alabrudzińska⁸ oraz Jarosław Kłaczkow⁹. Służba kapelanów ewangelickich zasługuje bowiem na odrębne, własne opracowanie.

Poprzednia, skromna monografia ewangelickiej służby duszpasterskiej w Wojsku Polskim ukazała się nakładem Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego w 2000 roku¹⁰.

W 2005 roku Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP w Dzięgielowie koło Cieszyna wydało ilustrowany album pt.: „Z Ewangelią wśród żołnierzy. Dziesięciolecie Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego 1995–2005”. W albumie tym wykorzystano zdjęcia pochodzące z archiwum EDW, prezentując zagadnienia i główne wydarzenia pierwszego dziesięciolecia reaktywowanej służby kapelanów ewangelickich.

W 2014 roku Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe wydało pracę zbiorową obejmującą szkic dziejów tego duszpasterstwa w Polsce, od jego powstania do czasów najnowszych. Okres międzywojenny i wojenny ukazany został przez pryzmat losów księży kapelanów ewangelickich¹¹.

W prezentowanej obecnie publikacji wykorzystano materiały do monografii z roku 2000, a także fragmenty pracy doktorskiej autora z części zakreślonej tytułem niniejszego opracowania.

W pierwszym rozdziale tej publikacji, ograniczającej się w całości do prezentacji dziejów ewangelickiego duszpasterstwa wojskowego okresu dwudziestolecia międzywojennego, przedstawiono krótkie szkice historyczne ewangelickich Kościołów i związków wyznaniowych działających w II Rzeczypospolitej, orientacyjne dane liczbowe, jak również w wielkim skrócie tradycje duszpasterstwa, ukazane w perspektywie historycznej poprzedzającej utworzenie służby duszpasterskiej w Wojsku Polskim po odzyskaniu niepodległości.

Następny, drugi rozdział traktuje o powstaniu i działalności ewangelicko-augsburskiego duszpasterstwa wojskowego, jego działalności w poszczególnych Okręgach Korpusów i w oddziałach Korpusu Ochrony Pogranicza.

Rozdział trzeci przedstawia powstanie i działalność duszpasterstwa ewangelicko-reformowanego i pozostałych wyznań wywodzących się z tradycji protestanckich, niekiedy także bardzo od nich odległych.

W rozdziale czwartym omówiono podstawowe zagadnienia dotyczące przejawów życia religijnego w Wojsku Polskim.

Ostatni, piąty rozdział przybliża sylwetki kapelanów związanych ze służbą w niepodległej Ojczyźnie w latach 1918–1939. Nie uwzględnia natomiast biogramów niektórych księży ewangelickich, którzy w dwudziestoleciu międzywojennym zetknęli się wprawdzie ze służbą duchownego w wojsku, lecz kontynuowali ją i rozwinęli już jako kapelani podczas II wojny światowej i bezpośrednio po niej. Ze względu na szczupłość materiałów źródłowych, nie został uwzględniony biogram ks. starszego kapelana (majora) Wilhelma Fibicha, który w latach 1930–1935 pełnił obowiązki kapelana ewangelicko-reformowanego Okręgu Korpusu VIII (Toruń). W konstrukcji biogramów przyjęto zasadę, że po części zawierającej ogólny życiorys kapelana, w końcowym fragmencie, oddzielonym gwiazdkami, wyartykułowano przebieg jego służby w wojsku.

W aneksie prezentowane są załączniki – wybrane dokumenty oraz informacje dotyczące działalności ewangelickich służb duszpasterskich w Wojsku Polskim.

W kościołach protestanckich omawianego okresu na określenie zwierzchnika Kościoła używany był przeważnie tytuł generalnego superintendenta lub biskupa, w kościołach unijnych – prezydenta Kościoła. W przyjętej w niniejszym opracowaniu terminologii określeń takich, jak „ewangelik” czy „protestant” używa się wymiennie, podobnie jak terminów: „ewangelicko-augsburski” i „luterański”, „parafia” i „zbór”, „ksiądz ewangelicki” i „pastor”, „biskup – superintendent generalny” (zwierzchnik Kościoła), „superintendent – senior” (duchowny zwierzchnik diecezji – nazwa odpowiadająca godności biskupa diecezjalnego) itp. Określenia te posiadają swoje konotacje historyczne i terytorialne, tu jednak – dla jasności i przejrzystości tekstu – zostały niejako zunifikowane.

Autor wykorzystał zasoby archiwalne Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie¹², pochodzące z Biura Wyznań Niekatolickich i Oddziału II MSWojsk.¹³, dotyczące powstania, organizacji i przebiegu służby kapelanów ewangelickich. Cenne uzupełnienie stanowiły rozkazy wojskowe oraz prasa kościelna, przyczynki i wspomnienia publikowane przed II wojną światową i po jej zakończeniu, a także ustne przekazy i relacje świadków. W sferze dotyczącej badania działalności kapelanów wyznania ewangelicko-reformowanego istotną pomocą okazały się zasoby archiwalne Archiwum Komisji Dokumentacji Informacji i Wydawnictw Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie.

Prezentowane opracowanie przedstawia problem ewangelickiego duszpasterstwa wojskowego II Rzeczypospolitej głównie w aspekcie historycznym, z perspektywy teologii historycznej. Stanowi ono zarazem próbę chronologicznego ujęcia tematu w kontekście obywatelsko-patriotycznym.

Odczuwa się niedostatek szczegółowych badań tego zagadnienia z zakresu innych dziedzin nauki i wiedzy, w tym także teologicznej. Składają się na to różne przyczyny. Oprócz szczupłości danych źródłowych wymienić tu można problemy związane ze specyfiką zagadnienia, a także ówczesnego stanu i rozwoju poszczególnych nauk. Samo pojęcie „duszpasterstwa ewangelickiego”, jak również jego zadania i cele od czasów reformacji XVI wieku do dwudziestolecia międzywojennego w wieku XX przebyły długą drogę transformacji. Obecnie duszpasterstwo stanowi wyodrębnioną dziedzinę wiedzy teologicznej.

Materiał niniejszej publikacji nie wyczerpuje całości tematu, choć wydaje się, że omawiany okres działalności wojskowej służby duszpasterskiej należy do jednego z najlepiej udokumentowanych, poznanych i opracowanych. Jednakże niektóre zagadnienia wymagają w przyszłości pogłębienia i uzupełnienia.

Chciałbym podziękować wszystkim, którzy okazali mi życzliwość i pomoc w wydaniu niniejszej publikacji. Pragnę wyrazić wdzięczność czcigodnym recenzentom za merytoryczną ocenę mojej pracy, a także moim dzieciom za pomoc techniczną, a mojej żonie za wyrozumiałość i cierpliwość.

¹ M. Hintz, Chrześcijańskie sumienie. Rozważania o etyce ewangelickiej. Katowice 2006, s. 147.

² Wyznanie Augsburskie (Konfesja Augsburska). Księgi wyznaniowe Kościoła Luterańskiego. Bielsko-Biała 1999, s. 146.

³ M. Hintz, Wojna prewencyjna a wojna sprawiedliwa we współczesnej refleksji ewangelickiej. M. Hintz (red.), Kościół – Pluralizm – Europa. Warszawa 2005, s. 109.

⁴ Według tekstu. Śpiewnik i modlitewnik dla ewangelików w wojsku polskiem. Warszawa 1925, s. 259–261.

⁵ M. Hintz, Wojna prewencyjna…, _op. cit._, s. 110.

⁶ J. Odziemkowski, Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914–1945. Warszawa 1998.

⁷ Z. Waszkiewicz, Duszpasterstwo w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939. Toruń 2000.

⁸ E. Alabrudzińska, Duszpasterstwo ewangelickie w Wojsku Polskim w latach 1919–1939. Z. Karpus, W. Rezmer (red.), Mniejszości narodowe i wyznaniowe w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939. Toruń 2001, s. 233–254.

⁹ J. Kłaczkow, Andrzej Wantuła na Zachodzie (18 IV 1945–3 III 1948). B. Żyszkowska (red.), Losy wojenne ks. Andrzeja Wantuły. Cieszyn 2005, s. 103–133.

¹⁰ K.J. Rej, Ewangelicka służba duszpasterska w Wojsku Polskim 1919–1950. Warszawa 2000.

¹¹ P.A. Leszczyński (red.), W służbie Wojsku Polskiemu na przestrzeni dziejów: tradycje i współczesność Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego. Warszawa 2014. Pozycja ta jest pokłosiem sympozjum historycznego na temat tradycji i współczesności służby EDW w WP, które odbyło się w siedzibie Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego w Warszawie 22 marca 2012 roku.

¹² Dalej: CAW.

¹³ Dalej: BWN.