Ewolucja instytucjonalna systemów finansowych w Holandii i w Japonii - ebook

Spis treści

Wstęp

Część I – Instytucjonalna teoria ewolucji systemu finansowego

U1. Uwagi wstępne

Podsumowanie

Rozdział 1. Czynniki ewolucji systemów finansowych w Holandii i w Japonii

1.1. Wojna

1.2. Religia

1.3. Naciski zewnętrzne (presja obcych – gaiatsu)

1.4. Modele kapitalizmu

1.5. Analiza przypadku

Podsumowanie

Rozdział 2. Specyficzne czynniki rozwoju systemów finansowych w Holandii i w Japonii

2.1. Tradycja międzynarodowej bankowości prywatnej

2.2. Bankowość publiczna opóźnionej industrializacji

2.3. Banki centralne jako sojusznik banków międzynarodowych

Podsumowanie

Część II – Przeszłość systemów finansowych w Holandii i w Japonii

U2. Uwagi wstępne

Rozdział 3. Stadia rozwoju instytucjonalnego w Japonii

3.1. Stagnacyjna równowaga instytucjonalna rządów Tokugawa(1603–1868)

3.2. Rozwojowa równowaga instytucjonalna (Japan Incorporated)

3.3. Stagnacyjna nierównowaga instytucjonalna straconych dekad Japonii

3.4. W poszukiwaniu nowego ładu instytucjonalnego w Japonii

Rozdział 4. Charakterystyka rozwoju systemów finansowych w Holandii i w Japonii

4.1. Japonia

4.2. Holandia

Podsumowanie

Część III – Teraźniejszość systemów finansowych w Holandii i w Japonii

U3. Uwagi wstępne

Rozdział 5. Rozwój systemów bankowych w Holandii i Japonii w XXI wieku

Podsumowanie

Rozdział 6. Rozwój rynków finansowych w Holandii i w Japonii w XXI wieku

6.1. Przesłanki, przebieg i następstwa kryzysu deflacji

Podsumowanie

Część IV – Przyszłość systemów finansowych w Holandii i w Japonii

U4. Uwagi wstępne

Rozdział 7. Shadow banking w Holandii i w Japonii

7.1. Shadow banking – definicje

7.2. Shadow banking w Holandii i w Japonii

7.3. Hybrydowe pośrednictwo finansowe na świecie

7.4. Systemowe innowacje

7.5. Inne formy pieniądza ponadnarodowego

7.6. Szanse i zagrożenia dla globalnego ładu gospodarczego i społecznego wynikające z podważenia monopolu banków centralnych na emisję pieniądza

Rozdział 8. Starzenie się ludności i jej wpływ na przyszłość systemów finansowych w Holandii i w Japonii

8.1. Osobliwości gospodarstw domowych seniorów

8.2. Majątek gospodarstw domowych seniorów

8.3. Transfery międzypokoleniowe i wewnątrzpokoleniowe

8.4. Ład instytucjonalny gospodarstw domowych seniorów

Podsumowanie

Zakończenie

Summary

Bibliografia

IndeksWstęp

Tradycja akademicka nakazuje, aby we wstępie postawić pytanie poznawcze oraz zaprezentować metodę rozstrzygania o poprawności odpowiedzi na nie. Jednocześnie należy przedstawić motywację, dlaczego książka jest warta uwagi Czytelnika i wydawcy.

Wybór metody badawczej zawsze jest ściśle powiązany z przedmiotem badania. Ani metoda jakościowa, związana z badaniami terenowymi, ani metoda ilościowa, czyli metoda ekonometrycznego modelowania, nie zostały tutaj użyte. Pierwsza metoda nie została wykorzystana, gdyż wymaga ona znajomości języka holenderskiego i japońskiego oraz zaakceptowania obecności badacza w danej społeczności. Druga metoda – ilościowa, czyli metoda modelowania ekonometrycznego na podstawie danych z wiarygodnych źródeł, pozwala badać jedynie to, co jest już opisane za pomocą odpowiednio długich ciągów danych statystycznych. W ten sposób bada się efektywność instytucjonalną. Do jej pomiaru wykorzystuje się ratingi swobody gospodarowania, jakości systemu tworzenia i egzekucji prawa oraz jakości instytucji finansowych. Tego typu badania z natury obejmują krótki okres 7–15 lat.

W niniejszej pracy zastosowano metodę porównawczą. Do przeprowadzenia tego typu badania niezbędna jest teoria ewolucji ładu instytucjonalnego, która pozwala na porównanie, oraz dane pozwalające na zastosowanie metody analizy przypadku. Wadą tego typu badań porównawczych jest zasadnicza trudność przy uogólnianiu uzyskanych wyników badań.

Przyjęta metoda badacza, czyli porównawcza analiza przypadków, wymusza pewien nadmiar informacji o kontekście historycznym i instytucjonalnym badanych zjawisk. Metoda analizy przypadków wystawia autora na krytykę ze strony Czytelników znających opisywane kraje. Japończycy zapewne uważają, iż są na tyle wyjątkowi, że nikt, kto nie jest Japończykiem, nie jest w stanie rzetelnie i w pełni opisać ich praktykę. Bardzo szeroko i skrupulatnie tłumaczą na japoński książki o sobie, przy czym niezbyt często tłumaczą książki rodzimych autorów na temat własnego kraju na języki kongresowe.

Asymetria informacji o Japonii jest trudna do przezwyciężenia. Autor szeroko wykorzystał publikacje japońskich uczonych dostępne w językach kongresowych. W znakomitej większości przypadków są to książki pisane przez emigrantów z Japonii. W ten sposób nadmiernie eksponowane są głosy tych uczonych, którzy mogą mieć zastrzeżenia do tego, co się dzieje w Japonii.

Japońscy Czytelnicy mogą mieć za złe autorowi dobranie do porównania Holandii. W świadomości współczesnych Japończyków jest to kraj peryferyjny, niegodny porównania z Japonią. Nie przyjmują oni do wiadomości, że holenderski system bankowy jest siódmy co do wielkości na świecie oraz że w międzynarodowych badaniach jakości życia Holandia znalazła się w 2014 r. na trzecim miejscu, a Japonia na miejscu dziesiątym. To prawda, że Japonia ma trzy instytucje finansowe o globalnym, systemowym znaczeniu, a Holandia tylko jedną tego typu instytucję. Jednak skala sytemu finansowego Holandii wielokrotnie przekracza skalę jej gospodarki realnej i lokuje Holandię w jądrze globalnego systemu finansowego. Tak czy inaczej Holandia i Japonia mieszczą się w grupie rówieśniczej państw o wysokiej jakości życia, wysokim kapitale ludzkim i społecznym oraz stabilnym systemie finansowym (wg ratingu MFW w 2010 r. Japonia – 5 miejsce, Holandia – 7 miejsce).

Zarzuty Czytelników holenderskich mogą dotyczyć zbyt nikłej reprezentacji ich historii, teraźniejszości i przyszłości. Aktywa holenderskiech funduszy emerytalnych to 130% PKB, gdy w Japonii jest to zaledwie 43,9% (według danych z 2011 r.). W tym przypadku nie mówi się o przecenianiu, lecz niedocenianiu znaczenia holenderskiego systemu finansowego.

Polscy Czytelnicy mogą zasadnie spytać, jakie są pożytki z przeprowadzonego badania dla nich. Po pierwsze, jest uzasadnienie dla budowania modelu systemu finansowego w Polsce od dołu, na podstawie rodzimych doświadczeń i preferencji, a nie od góry. Po drugie, badanie potwierdza, że oczekiwania deflacyjne to zjawisko odrębne od oczekiwań inflacyjnych. Raz powstałe oczekiwania deflacyjne z trudem poddają się modyfikacjom. Po trzecie, ryzyko długowieczności jest uniwersalnym doświadczeniem ludzkości. Musimy jednoznacznie określić, kto opowiada za zarządzanie tego typu ryzykiem: państwo, rodziny czy jednostki. Po czwarte, w krajowej literaturze nie ma analizy porównawczej w tak długim okresie czasowym. W ten sposób udało się zneutralizować wpływ różnego rodzaju cykli politycznych i gospodarczych formułujących ład instytucjonalny w systemie finansowym na badane systemy finansowe. Była to próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego obserwujemy tak duże zróżnicowanie przedmiotu badania. Nie ulega wątpliwości, że zdolność do przetrwania decyduje o miejscu danej instytucji w systemie finansowym obu badanych krajów.

Holandię i Japonię łączą ponad czterystuletnie bezpośrednie kontakty handlowe i wzajemne obserwowanie swojego rozwoju. Oba kraje dokonały odmiennego wyboru. Niderlandy stały się kolebką kapitalizmu, państwem otwartym na świat. Japonia schroniła się przed zewnętrznym światem w swojej kulturze i świadomym izolacjonizmie. Od końca XIX wieku Japonia, w wyniku restauracji władzy cesarza, szybko nadrabiała zaległości w stosunku do krajów dojrzałego kapitalizmu. Kolejne fale globalizacji przynosiły jedynie pewne korekty tych wyjściowych strategii rozwoju. Oba kraje są zatem dobrymi „grupami rówieśniczymi” w porównaniach międzynarodowych zorientowanych na uchwycenie ewolucji ładu instytucjonalnego właściwego kapitalizmowi.

W tradycji badań nad różnorodnością modeli kapitalizmu Holandia i Japonia są zaliczane do tego samego modelu kapitalizmu skoordynowanego. Z punktu widzenia ewolucji systemu finansowego nie ulega wątpliwości, że Holandia to „system finansowy zorientowany na rynki kapitałowe”, a Japonia to „system zorientowany na banki”. Oznacza to, że dynamiczna koncepcja różnorodności kapitalizmu wymaga istotnych modyfikacji koniecznych, jeśli do porównania wybierze się Holandię i Japonię.

Oba kraje zadbały o dostępność do wykształcenia, początkowo podstawowego, później średniego, obecnie wyższego. Równocześnie przywiązywano wagę do jakości kształcenia, w szczególności do kształcenia w dziedzinie medycyny, matematyki, astronomii, nawigacji oraz innych nauk ścisłych. Japonia zajmuje pierwsze miejsce na świecie z punktu widzenia umiejętności poznawczych ludności, Holandia od czasu do czasu ją zamienia na pierwszym miejscu w tym wyścigu do dostępnej i dobrej edukacji. Bez sukcesów na polu edukacji nie ma samopodtrzymującego się wzrostu gospodarczego. Porównanie rozwoju Holandii i Japonii pozwala uznać ten czynnik za jednakowy w obu krajach, a tym samym skupić się na pozostałych instytucjonalnych aspektach rozwoju systemów finansowych.

Oba kraje dokonały na szeroką skalę restauracji instytucji, znanych i wykorzystywanych, a następnie zapomnianych, by przy sprzyjających okolicznościach znów umieścić je w centrum uwagi społecznej. W Japonii była to instytucja cesarza wywodząca się z mitycznych czasów i trwająca nieprzerwanie aż do dnia dzisiejszego. W Holandii były to „republiki państwa−miasta” wzorowane na tradycji greckiej cywilizacji. W ten sposób powstały w Japonii i Niderlandach nowe konfiguracje instytucji „kapitalizmu rozwojowego” oraz „republiki kupieckiej”. Restauracja instytucji w Japonii dokonała się od góry na dół, w Holandii zaś od dołu do góry aż doprowadziła do powstania suwerennego państwa. W każdym przypadku ład instytucjonalny rodził się jako starcie starego i nowego porządku.

Oba kraje cechował i cechuje wysoki poziom urbanizacji. Oznacza to, że wyróżniają je wysokie nakłady na infrastrukturę komunikacji lądowej i śródlądowej oraz morskiej. Szoguni dbali o stan dróg i rzek, którymi dostarczano podatek ryżowy do stolicy, holenderskie wspólnoty kupieckie prowadziły długoterminową gospodarkę wodną. Zatem w obu krajach kapitał relacyjny i kapitał wiedzy miały do powiedzenia więcej niż tradycyjne czynniki produkcji. W badanych krajach przed rewolucją przemysłową dokonała się zmiana struktury od agrarnej do kreatywnej, której ważnym elementem jest pośrednictwo finansowe.

Japonia reprezentuje kulturę zbiorowej uprawy ryżu, Holandia – morskiego handlu międzynarodowego, w tym również zbożami. Łączy je globalna kultura uprawy i handlu bawełną. Japonia to kapitalizm reński zorientowany na banki, Holandia to kapitalizm anglosaski zorientowany na rynki kapitałowe. Dziś aktualne staje się pytanie, jaki powinien być kapitalizm XXI wieku. Na pewno nie będzie to kapitalizm ani reński, ani kapitalizm anglosaski. Otwarta pozostaje odpowiedź na pytanie, czy będzie to kapitalizm zamknięcia się w narodowych granicach, czy otwarcia się na problemy ludzkości. Nadal nie wiemy, czy to będzie hybryda istniejących rozwiązań instytucjonalnych, czy konwergencja w jeden dominujący globalnie model.

Holandia to liberalna gospodarka rynkowa. Japonia to gospodarka z epizodem liberalnego modelu gospodarki, z własnym modelem gospodarki skoordynowanej i próbami powrotu do klasycznej liberalnej gospodarki rynkowej. Rodzi się pytanie, co jest skuteczniejsze: czy wielokrotna zmiana modeli kapitalizmu, czy trzymanie się jednego i dobrze zakorzenionego. Czy obecnie mamy do czynienia z konwergencją japońskiego modelu na holenderski, czy lokalnym optimum, modelem hybrydowym?

Japonia przyciąga moją uwagę od początku mojej 50-letniej pracy zawodowej jako badacza społecznych aspektów zarządzania. Początkowo była to fascynacja japońskim narodowym stylem zarządzania, odmiennym od amerykańskiego i radzieckiego. Analiza porównawcza zarządzania alternatywnego wobec zaleceń naukowej organizacji pracy pozwoliła na ustalenie, że koncepcje i instrumenty zarządzania zawsze muszą być zakorzenione w kulturze narodowej, nie ma zarządzania poza kulturą, czy to organizacyjną, czy narodową.

Kolejny etap poznawania Japonii to próba określenia wkładu głównych banków w doganianie uprzemysłowionej czołówki świata oraz szybki rozwój gospodarczy tego kraju. Efektywna alokacja środków finansowych za pomocą banków i aktywnej polityki przemysłowej jawiła się przez dziesiątki lat jako przykład godny naśladowania dla kraju transformującego swoją gospodarkę z niedoboru do nadmiaru.

Fascynacja Japonią, po upływie ponad dwóch dekad jej stagnacji gospodarczej, ustąpiła zdziwieniu, kiedy okazało się, że oczekiwania deflacyjne w tym kraju utrzymują się tak długo i są tak trudne do usunięcia. Wydaje się, że oczekiwania deflacyjne i oczekiwania inflacyjne to dwie różne sprawy. Badania oczekiwań inflacyjnych w okresie niskich lub wręcz ujemnych stóp procentowych w obu krajach powinny wskazać na drogę poszukiwania źródeł instytucjonalnych odrębności oczekiwań deflacyjnych i oczekiwań inflacyjnych. Dekady stracone dla rozwoju to ostrzeżenie, że nie zawsze japońskie innowacje, takie jak niestandardowa polityka pieniężna oraz harmonijny ład instytucjonalny prowadzą do sukcesu. Być może inne modele ładu instytucjonalnego i systemu finansowego dają w długiej perspektywie lepsze wyniki. Do wyboru są: amerykański model gospodarki rynkowej i europejski model gospodarki rynkowej.

Japonia była postrzegana jako numer jeden w światowej konkurencji. Z czasem jednak zaczęto ją postrzegać jako źródło globalnej nierównowagi gospodarczej. Później jako pasywną biurokrację niezdolną do nadążania za zmianami w gospodarce światowej i popełniającą strategiczne błędy – jeden za drugim. Obecnie dla niektórych studia nad Japonią są stratą czasu. Ci, którzy tak myślą, są w błędzie, bowiem Japonia jest trzecią gospodarką świata i chce być numerem jeden w najbardziej przyszłościowych technologiach i w nich uzyskuje nagrody Nobla w naukach ścisłych. Japonia ciągle ma olbrzymi potencjał rozwojowy, wysoko mierzy i nadal chce być znaczącym państwem na mapie świata.

Aktualnie traktuję Japonie jako interesujące laboratorium, w którym odbywają się eksperymenty naturalne mające teoretyczne i praktyczne znaczenie dla Polski i Unii Europejskiej. Japonia jest polem doświadczalnym dla wielu kryzysów finansowych oraz błędów w polityce gospodarczej. W szczególności dotyczy to spraw związanych z wyborem modelu systemu finansowego gwarantującego płynne przejście od modelu zorientowanego na banki do modelu wspartego na rynkach kapitałowych. W szerszej perspektywie jest to przeciwstawienie kapitalizmu wspartego na rynkach finansowych, kapitalizmowi bazującemu na zaufaniu i uczciwych praktykach rynkowych. W najszerszym ujęciu teoretycznym Holandia i Japonia stanowią przykład krajów ponoszących koszty zewnętrzne bycia pionierem zmian instytucjonalnych w sektorze finansowym. W obu tych krajach kultura narodowa i instytucje mają początkowo charakter endogeniczny, w wyniku szoku kulturowego nabierają cech egzogenicznych, by ostatecznie zachować swój endogeniczny charakter w zmienionym kontekście funkcjonowania.

Ewolucja mojej postawy emocjonalnej wobec Japonii, od fascynacji do realizmu, od akceptacji wyjątkowości do sceptycyzmu wobec argumentu o wyjątkowości Wysp Japońskich, pozwala mieć nadzieję, że przedstawione Czytelnikom wyniki badań są wolne od emocjonalnego zachwytu i uprzedzeń. Są oparte na krytycznej analizie faktów w ramach teoretycznych pozwalających na ich porównanie. Tymi ramami jest koncepcja światowej historii i globalizacji jako wspólnego dziedzictwa ludzkości.

Holandia pojawiła się w kręgu moich zainteresowań badawczych w trakcie opisu rozwoju systemu bankowego Europy. Przemieszczanie się centrum finansowego Europy z północy Włoch, Florencji i Wenecji do Brugii, Antwerpii, Amsterdamu uświadomiło mi, że od wieków Holendrzy są kredytodawcami świata i ich potencjał finansowy jest znacznie większy niż wskazywałoby na to PKB Holandii. Gdy uświadomimy sobie, że Holandia w okresie od 1400 r. do 1700 r. była krajem o najszybciej rosnącym PKB na głowę mieszkańca, to jej zestawianie z Japonią jest uzasadnione bardziej, niż to by się wydawało na pierwszy rzut oka. Warto pamiętać, że mówimy o potencjale gospodarczym obszaru obejmującego terytorium części dzisiejszego Luksemburga, części Belgii oraz całości współczesnej Holandii. Na tym terenie od 1600 r. do 1820 r. poziom życia był najwyższy w Europie. Holandia to splot wiary w Boga i w złoto, wiary w przeznaczenie oraz w wielość serów, ewangelizacja i handel to dwie strony tego samego ładu instytucjonalnego. Po okresach wzlotów następują tu długie okresy zastoju gospodarczego. Ta zdolność do odbudowy dynamiki rozwojowej jest tym, co łączy Holandię i Japonię.

Wybór Holandii jako „grupy rówieśniczej” (peer group) dla Japonii wynika z kilku poznawczych przesłanek. Pierwsza to wspólny moment historyczny na dokonanie przełomowego wyboru, który zaciążył na rozwoju obu krajów. Na początku XVII wieku w Holandii ukształtował się instytucjonalny ład nowoczesnego systemu finansowego. Jest to harmonijne połączenie międzynarodowej bankowości publicznej i prywatnej. Udana próba pogodzenia tradycyjnej monarchii z innowacyjnym republikanizmem. W tym samym czasie w Japonii wybrano świadomie politykę izolacjonizmu, utrwalenia feudalnego ładu instytucjonalnego bazującego na władzy samurajów i podatku wyrażonym w ryżu. Druga to dokonanie w Holandii i Japonii w latach 1650–1850 rewolucji produkcyjnej (industrious revolution) polegającej na wysoce pracochłonnym wzroście gospodarczym. Okres przed rewolucją przemysłową nie był stracony dla wzrostu wydajności pracy w porównywanych krajach. Ład instytucjonalny tego okresu zmieniał się i trwał, by ujawnić się w formie, jaką znamy współcześnie.

Trzecia przesłanka to ścisłe i nieprzerwane kontakty Japonii i Holandii przez cały badany okres. W Japonii funkcjonowało specjalne obserwatorium poświęcone badaniu dorobku holenderskiej nauki i techniki, a język holenderski był nauczany w elitarnych szkołach dla samurajów. Czwarta to zwrot Holandii w kierunku obecności na oceanach, a tym samym szczególna pozycja Holandii jako drugiego pod względem terytorium zamorskiego kraju kolonialnego po Wielkiej Brytanii, co w wyniku nieprzewidywanych zbiegów okoliczności uchroniło, przez pewien czas, Japonię przed zbrojną amerykańską okupacją. Piąta to unikatowa droga Holandii i Japonii do pozycji w czołówce gospodarczej świata. Holandia rozwijała transport morski, rybołówstwo, handel, hotelarstwo, była światowym kredytodawcą i twórcą najbardziej rozwiniętego systemu finansowego na świecie w stosunku do skali gospodarstwa narodowego. Japonia stała się liderem naukowego zarządzania jakością i uprzemysłowienia przy wykorzystaniu najnowocześniejszych technologii wytwórczych, w tym robotów. Szósta przesłanka to wspólny i pierwotny brak surowców energetycznych potrzebnych do rozwoju przemysłowego opartego na własnych kopalinach i bezpośrednie narażenie na katastrofy przyrodnicze zarówno w Holandii, jak i Japonii. Konieczność odbudowy życia po katastrofach naturalnych wykształciła w obu krajach nadzwyczajną zdolność do przetrwania, powstawania na nowo z ruin.

W perspektywie ewolucji instytucjonalnej, dokonane porównanie Holandii i Japonii da się uzasadnić lepiej, niż to się wydawało na pierwszy rzut oka, po przeczytaniu samego tytułu monografii. Porównanie obu krajów pozwala przybliżyć się do odpowiedzi na pytania: dlaczego te kraje różnią się trajektorią rozwoju instytucjonalnego systemów finansowych oraz dlaczego Japonii udało się z sukcesem adaptować system instytucjonalny zorientowany na rynki kapitałowe, a potem od niego odstąpić na rzecz biurokratycznej koordynacji, a także dlaczego bankowość holenderska jest międzynarodowa od początku, a bankowość japońska pozostaje lokalna i z trudem poddaje się umiędzynarodowieniu.

Celem książki jest zastosowanie dorobku ekonomii instytucjonalnej do opisu rozwoju systemów finansowych Holandii i Japonii. Głównym zadaniem porównawczej i instytucjonalnej analizy rozwoju systemów finansowych jest opisanie, jak współczesne systemy finansowe się ukształtowały, jak dokonywała się ich zmiana stopniowa i szokowa oraz jaki to miało wpływ na efektywność pośrednictwa finansowego.

Dorobek ekonomii instytucjonalnej pozwala rozbudować konceptualizację systemu finansowego o bankowość równoległą oraz transfery międzygeneracyjne. Instytucje finansowe to zasady racjonalności i etyczności postępowania oraz towarzyszące im sankcje, co powoduje, że pośrednictwo finansowe staje się mniej ryzykowne i mniej kosztowne, co sprzyja transakcjom na odległość i zwiększa dobrobyt.

Przedmiotem badania w niniejszej analizie przypadków jest porównanie instytucjonalnej ewolucji systemu finansowego Holandii i Japonii w latach 1603–2015 w ich wzajemnym powiązaniu i z pespektywy światowego systemu finansowego. Tak długi okres porównania wynika z czasu niezbędnego do dokonania zmian w instytucjach nieformalnych. Zgodnie z koncepcją „ścieżki dojścia” (path dependence) dziś widzimy wpływ powstałych w przeszłości zdarzeń, m.in. na obecną ewolucję instytucji systemu badanych państw. Część z nich ma egzogeniczny charakter i stanowi zwrotnicę w ewolucji instytucjonalnej, część ma charakter endogeniczny i stanowi element inercji instytucjonalnej. Część zmian wynika z instytucjonalnej komplementarności oraz niedorozwoju instytucjonalnego. Ten instytucjonalny wgląd w przedmiot badania jest ściśle powiązany z pytaniem poznawczym monografii: na ile ewolucja instytucji tworzących systemy finansowe Holandii i Japonii dokonuje się na podstawie tych samych wzorców, a na ile jest odrębna, unikatowa i dlaczego? Zgodnie z funkcjonalną teorią systemu finansowego jego funkcje są niezmienne, zmienia się jednak kontekst, w jakim on funkcjonuje oraz jego skuteczność, efektywność oraz etyczność. Kultura i instytucje mają charakter endogeniczny, warunki przyrodnicze, technologia, epidemie, wojny mają charakter egzogeniczny. Przeplatanie się czynników endogenicznych i egzogenicznych nadaje ewolucji instytucjonalnej systemów finansowych niepowtarzalny, zindywidualizowany charakter, warty porównania w czasie i przestrzeni.

Czas w tym porównaniu nie jest traktowany jako wymiar zjawisk gospodarczych, lecz jako zjawisko społeczne samo w sobie. „Długie trwanie” kształtuje się wiekami i załamuje się nagle. Cechą konstytuującą zarówno czas, jak i przestrzeń jest ich sposób podziału; ten podział na generacje i niejednorodność czasu pochodzą wprost od badanych społeczeństw.

W strukturze książki czas przeszły i czas teraźniejszy są ujęte jako element historii gospodarczej badanych krajów. Przyszłość jest opisana przez pryzmat kluczowych problemów ludzkości, gwałtownego starzenia się ludności, oczekiwań deflacyjnych oraz szerokiego wykorzystania nieformalnych instytucji finansowych.

Dominacja spojrzenia na ekonomię jako naukę o alokacji rzadkich dóbr tu i teraz utrudnia historyczne i ewolucyjne spojrzenie na ład instytucjonalny wokół systemu finansowego i w nim. Nowa ekonomia instytucjonalna proponuje punkt centralny analiz przemieścić na efektywność adaptacyjną oraz ewolucję instytucjonalną systemu finansowego pod wpływem zmian kontekstu, w którym funkcjonuje. Uznaniu ewolucyjnego charakteru zjawisk ekonomicznych powinno towarzyszyć przekonanie, że instytucje mają znaczenie w ujęciu teoretycznym i praktycznym.

Teza główna monografii brzmi: kontekst, w którym funkcjonuje ład instytucjonalny systemu finansowego, powoduje, że funkcja pośrednictwa finansowego jest realizowana w badanych krajach w różnym stopniu efektywnie, skutecznie i etycznie. Efektywność pośrednictwa finansowego możemy mierzyć PKB na głowę mieszkańca: w 2013 r. wynosił on 71 430 euro w Holandii i 71 190 euro w Japonii. Skuteczność pośrednictwa finansowego można mierzyć jakością życia: długością życia, brakiem wykluczenia społecznego. Oba kraje plasują się tu wysoko i mniej więcej na tej samej pozycji. Etyczność z trudem poddaje się stopniowaniu i pomiarowi. Można jednak zwrócić uwagę na wysokie i powszechne poszanowanie własności prywatnej w obu krajach, życie przy „otwartej kurtynie” i unikanie konfliktu między lojalnością wobec własnej rodziny, pracodawcy oraz państwa. Czynnikiem różnicującym oba przypadki jest pokusa nadużyć właściwa systemowi politycznemu Japonii oraz powszechność zachowań stadnych w obu krajach.

Japonia stała się poligonem doświadczalnym zaburzeń ładu instytucjonalnego systemu finansowego. Koszty zewnętrzne pełnienia przez Japonię funkcji pioniera zarządzania kryzysowego systemem finansowym są znaczące. Stagnacja ekonomiczna Japonii ma wiele konkurujących ze sobą wyjaśnień. Jedne odwołują się do struktury bilansu gospodarstw domowych, inne mówią, że jest to splot błędów w polityce gospodarczej. W przyjętej perspektywie badawczej stagnacja gospodarcza w Japonii jest następstwem zewnętrznego i odgórnego zmieniania ładu instytucjonalnego. Jeśli władze w systemie scentralizowanym opóźnią się w reagowaniu na szoki, to dochodzi do niesprawności ładu instytucjonalnego, która przejawia się między innymi opóźnieniem w uruchomieniu sieci bezpieczeństwa finansowego dla banków ponoszących straty w wyniku przekucia bańki cenowej oraz uznaniem biflacji za problem cyklu koniunkturalnego, a nie problem strukturalny Japonii.

W toku dalszej analizy będzie broniona teza, że uporczywa stagnacja gospodarki japońskiej ostatnich dwóch dekad jest efektem zewnętrznym odgórnego narzucania ładu instytucjonalnego systemu finansowego temu krajowi w wiekach XIX i XX. Transformacja od modelu skoordynowanej gospodarki do modelu gospodarki liberalnej pociąga za sobą stagnację transformacyjną. Jest to zarazem uszczegółowienie ogólniejszej tezy o negatywnym znaczeniu utraty ciągłości ładu instytucjonalnego oraz tezy o dużej niespójności instytucjonalnej systemów finansowych funkcjonujących obecnie na świecie. Hybrydowy charakter współczesnych systemów finansowych łączy w sobie regulację i nadzór nad instytucjami finansowymi z innowacyjnością i swobodą rynków kapitałowych.

Instytucjonalne podejście do przedmiotu badania wpisuje opracowanie w nurt ekonomii instytucjonalnej. Część pierwsza przedstawia teoretyczne podstawy dokonanego porównania. Jest to próba wyjaśnienia, na ile szybki rozwój lub stagnacja gospodarcza mogą i powinny być powiązane z ewolucją instytucji tworzących współczesny system finansowy.

Podstawowe poznawcze i faktograficzne części monografii zostały uporządkowane na osi czasu: przeszłego, teraźniejszego i przyszłego. Historyczne uwarunkowania aktualnego ładu instytucjonalnego są powszechnie uznawane za istotne i wyjaśniające współczesność. Teraźniejszość to stopy procentowe banku centralnego bliskie zeru lub wręcz nominalnie ujemne i biflacja, tj. równoczesne współwystępowanie oczekiwań inflacyjnych i oczekiwań deflacyjnych. Przyszłość to czas, którego nikt nie jest w stanie odgadnąć. Można i należy się zastanawiać, na ile jest wykorzystywany nagromadzony już potencjał rozwojowy kraju i jak ten fakt wpłynie na możliwe scenariusze rozwoju wydarzeń w przyszłości. W czwartej części książki porównywane są teorie oczekiwań inflacyjnych i oczekiwań deflacyjnych, teorie shadow banking, przesłanek powstania i rozwoju bankowości równoległej oraz teorie zarządzania ryzykiem finansowym długowieczności. Porównawcza perspektywa ma pozwolić na lepsze wyjaśnienie, dlaczego badane zjawiska stały się czynnikami podważającymi ład instytucjonalny systemu finansowego w obu badanych krajach. Zamiana przedmiotu porówania z historycznie zakorzenionych systemów finansowych na teorie wyjaśniające charakter wyzwań stojących przed nimi pozwala na ocenę ich zdolności do wyjaśniania megatendencji dotyczących przyszłości gospodarek i społeczeństw obsługiwanych przez badane systemy finansowe.

Na zakończenie wstępu trzeba również odpowiedzieć na pytanie, na ile ta monografia problemowa może być przydatna dla naszego kraju. Polska, podobnie jak Japonia, jest niejednokrotnie pouczana, że powinna być jak Stany Zjednoczone. Japońskie doświadczenie w przyjmowaniu standardów globalnych może być interesujące dla Polski w aspekcie jej członkostwa w Unii Europejskiej oraz przyszłego członkostwa w Unii Gospodarczej i Walutowej.

Polska w dłuższej perspektywie będzie ewoluowała od systemu finansowego zorientowanego na instytucje kredytowe do systemu finansowego zorientowanego na rynki kapitałowe, od systemu finansowego zbliżonego do Niemiec i Japonii do systemu finansowego podobnego do holenderskiego. Warto zatem równocześnie poznać wady i zalety ładu instytucjonalnego obu systemów finansowych w warunkach nieuniknionej ich współpracy w ramach światowego systemu finansowego. Konwergencja lub hybryda systemu finansowego – ten wybór pojawia się również przed nami. Nikt jeszcze nie nauczył się na cudzych błędach, niemniej jednak cenne będzie zapoznanie się z doświadczeniami obu krajów w przezwyciężaniu negatywnych następstw starzenia się społeczeństw. Tego typu monografie problemowe nie powstają szybko, wymagają lat doskonalenia warsztatu badawczego i gromadzenia faktów. Są wynikiem szczęśliwych zbiegów okoliczności i mrówczej pracy. W tym miejscu pragnę szczególnie podziękować zespołowi Centralnej Biblioteki Narodowego Banku Polskiego oraz Radcy Ambasady RP w Japonii, Elizie Klonowskiej-Siwak. Dzięki jej kompetencji i sprawności udało mi się odbyć w Tokio konsultacje z Profesorem Masato Shizume z Waseda University oraz z Profesorem Tomohiko Takahashi z Takushoku University. W Kioto Profesor Satoshi Mizobata z Instytutu Ekonomii Uniwersytetu Kioto umożliwił mi skonfrontowanie wyników moich badań z japońskimi badaczami, za co jestem mu bardzo wdzięczny.

Osobne słowa podziękowania kieruję do Pierwszego Czytelnika, który wybrał anonimowość, a którego uwagi pozwoliły mi na skorygowanie koncepcji książki i nakierowanie jej silniej w nurt ekonomii instytucjonalnej.

Szczególne słowa podziękowania należą się Profesorowi Stanisławowi Flejterskiemu za recenzję wydawniczą książki z punktu widzenia finansów porównawczych oraz ekonomii instytucjonalnej. Dzięki niej uniknąłem wielu z pułapek na długiej drodze od zbierania faktów do ich uogólnienia. Nie zwalnia mnie to od zapewnienia, że wszelkie usterki tekstu są moją wyłączną zasługą.

Last but not least, dziekuję moim przełożonym profesorom: Konradowi Raczkowskiemu – dyrektorowi Instytutu Ekonomicznego i Łukaszowi Sułkowskiemu ze Społecznej Akademii Nauk za życzliwe wspieranie moich wysiłków badawczych.

Moment spotkania książki z Czytelnikiem rodzi silne emocje i wysokie oczekiwania, by instytucjonalna i porównawcza teoria rozwoju instytucjonalnego systemów finansowych w Holandii i w Japonii stała się częścią dorobku nauki krajowej, a w perspektywie nauki światowej.

------------------------------------------------------------------------

1 Rada Stabilności Finansowej systematycznie stosuje metodę peer goup do opisu analizowanych przypadków systemów finansowych przez osoby trzecie, niepochodzące z porównywanych państw.