Facet przyzwoity. Od patriarchatu do nowych rodzajów męskości - ebook

WPROWADZENIE.

Zrewolucjonizowanie męskości

Mężczyźni walczyli o wszystko – z wyjątkiem płci. Snuli marzenia o wszystkich możliwych emancypacjach poza emancypacją kobiet. Z nielicznymi wyjątkami odpowiadało im patriarchalne funkcjonowanie społeczeństwa, bo przecież było dla nich korzystne. W dzisiejszym świecie, tak jak w przeszłości, przywileje związane z płcią są wszędzie zjawiskiem powszechnym.

Tymczasem kształtowany przez tysiące lat panowania stereotypów i zakorzenionych instytucji tradycyjny model męskości się zestarzał. Jest archaicznym i zarazem złowrogim systemem służącym do podporządkowywania kobiet, ale nie tylko ich, bo również wszystkich mężczyzn, których męskość uznaje się za niewłaściwą. I tak staje przed nami nowe utopijne wyzwanie: stworzenie nowych rodzajów męskości. Przekształcenie męskości tak, aby współgrała z prawami kobiet i przestała pasować do patriarchalnych hierarchii. Może to przyczynić się do przewrotu w bardzo wielu obszarach – w rodzinie, religii, polityce, gospodarce, funkcjonowaniu społeczeństw, związkach romantycznych, seksualności i języku.

Niezależnie od tego, jak wygląda sytuacja kobiet w różnych krajach na świecie, konieczne jest znalezienie odpowiedzi na następujące pytanie: na czym polega moralność męskości we wszystkich działaniach związanych z życiem społecznym? Jak przeszkodzić mężczyznom w łamaniu praw kobiet? I jak w kwestii równości płci powinien zachowywać się „przyzwoity facet”? W dzisiejszych czasach potrzeba nam mężczyzn o poglądach równościowych, wrogich patriarchatowi, dla których ważniejszy jest szacunek niż władza. Po prostu mężczyzn – ale mężczyzn sprawiedliwych.

W 1791 roku Olympe de Gouges1 rozpoczęła swoją Deklarację praw kobiety i obywatelki takim oto pytaniem: „Mężczyzno, czy jesteś zdolny do tego, aby być sprawiedliwym? Pyta cię o to kobieta ”. Kiedy ponad dwieście lat po jej śmierci patrzymy na skład rządów na całym świecie, nierówności w systemie płac, zachwianą równowagę w pracach domowych, przemoc zarówno w domu, jak i przestrzeni publicznej, trudno nie zastanawiać się, czy mężczyźni rzeczywiście „są zdolni do tego, aby być sprawiedliwymi”. Wynalezienie nowoczesnej demokracji w XVIII wieku, rewolucja przemysłowa w XIX wieku, socjalizm i dekolonizacja w wieku XX nic w tej sytuacji nie zmieniły: nasza nowoczesność nadal kuleje.

Wiele instytucji mimochodem zwraca pewną uwagę na równość płci. A jednak prawa kobiet pozostają aspektem pomijanym w naszym pojmowaniu demokracji. Filozofowie – od Arystotelesa do Rawlsa przez Kartezjusza i Rousseau – niemal nie interesowali się tym tematem. W swoich rozmyślaniach o sprawiedliwości nie uwzględniali sprawiedliwości między płciami. Rewolucjoniści z kolei poświęcali się dla wolności – z wyjątkiem wolności dla kobiet. Jeśli uświadomimy sobie te pominięcia i oprzemy nową definicję męskości na zasadzie równych praw dla wszystkich, niezależnie od płci, możemy wzbogacić nasze wspólne aspiracje jako ludzkiej wspólnoty.

Od czego jednak zacząć? Posłużmy się dwoma przykładami: podziałem obowiązków domowych i przemocą seksualną. W XX wieku społeczeństwo zmieniało się szybciej niż mężczyźni. Obecnie w krajach cywilizacji zachodniej większość kobiet pracuje, robi karierę zawodową, decyduje o swoim życiu seksualnym, mężczyźni jednak nie wyciągnęli z tego wszystkich koniecznych wniosków. Horyzonty kobiet poszerzyły się wręcz niewiarygodnie, a horyzonty mężczyzn niespecjalnie; mężczyźni nie wyzbyli się swoich przyzwyczajeń, takich jak rozkazywanie i bycie obsługiwanymi. W życiu każdej pary zderzają się głębokie zmiany społeczne i opór przeciwko nim. Napięcia związane z podziałem obowiązków domowych – kwestia, w której krystalizują się nierówności związane z płcią – stanowią indywidualne doświadczenia w ramach przemian zbiorowych. Z tego względu uruchomienie przemiany w pojmowaniu męskości wymaga nie tylko dobrej woli i wysiłku osobistego, ale musi również wynikać z logiki politycznej.

Ruch #MeToo pokazał, że potrzebna jest debata na temat definicji męskości, a także skłonił mężczyzn do rozważenia problemu przemocy seksualnej. Nie poskutkował raczej masową mobilizacją, ale przynajmniej zapoczątkował refleksję w tej dziedzinie. Skąd tyle nadużyć, molestowań i gwałtów, przyjmowanych w dodatku przez innych z obojętnością lub odbywających się w atmosferze powszechnej tolerancji? Gdzie znajduje się granica, za którą ktoś staje się Weinsteinem, na małą lub dużą skalę? Tylko podrywam czy jednak jestem draniem?

To zdrowy niepokój, ale przemyśleć powinniśmy również mnóstwo innych spraw. Kto z punktu widzenia sprawiedliwości płci jest dobrym ojcem? Kto jest dobrym partnerem życiowym, dobrym kolegą z pracy, dobrym szefem, dobrym kochankiem, dobrym wierzącym, dobrym rządzącym, dobrym obywatelem? Pytania te składają się wspólnie na refleksję – indywidualną i zbiorową – nad tym, co we współczesnych czasach oznacza być mężczyzną.

Kobiety nie powinny już więcej kwestionować własnego postępowania, dręczyć się, czy dokonują słusznych wyborów w życiu, bezustannie się usprawiedliwiać, nadludzkim wysiłkiem godzić kariery zawodowej z macierzyństwem, życiem rodzinnym i czasem wolnym. Do pracy powinni się za to wziąć mężczyźni, aby dogonić przemiany w świecie, bo pozostali za nimi daleko w tyle. Powinni zastanowić się nad tym, na czym polega bycie mężczyzną, bez sięgania po mit bohatera czasów współczesnych, zasługującego na medal, bo nastawił pranie. Taka introspekcja nie będzie jednak miała żadnego sensu ani nie stanie się skuteczna bez udziału całego społeczeństwa, i to we wszystkich dziedzinach – prawa, podatków, opieki społecznej, organizacji pracy, kultury przedsiębiorstw, związków uczuciowych, wychowania w rodzinie, pedagogiki, edukacji, wspólnego rodzinnego życia.

W naszych państwach, stawiających na piedestale równość i sprawiedliwość, brakuje rozpaczliwie mężczyzn kochających równość i sprawiedliwość. Kraje demokratyczne cierpią na wybiórczą ślepotę: nie dostrzegają sprawiedliwości płci, która wymaga usunięcia nierówności między płciami. Zadaniem mężczyzn nie jest „pomaganie” kobietom w uzyskiwaniu niezależności, ale zmiana pojęcia męskości tak, aby nie wiązało się ono z podporządkowaniem kobiet.

Nowe rodzaje męskości

W przeciwieństwie do innych radykalnych przemian – rewolucji neolitycznej, powstania religii monoteistycznych, podróży w kosmos, tworzenia się nowoczesnej nauki, praw człowieka, wybijania się narodów na niepodległość – rewolucja feministyczna zmobilizowała mężczyzn w bardzo niewielkim stopniu. Jakie były przyczyny ich niemal całkowitego braku udziału w związanych z nią wydarzeniach? Mężczyźni czuli się wrogim celem tej rewolucji, uznając, że stanowi ona dla nich zagrożenie. Okazali się niezdolni do zrozumienia jej istoty, czyli do myślenia o niej właśnie jako o rewolucji. W dodatku wielu widziało w niej jedynie jałowy protest; w najlepszym razie przemianę obyczajów, w najgorszym tylko jakieś „babskie wymysły”.

Obojętny lub wrogi stosunek mężczyzn tłumaczy, dlaczego feministki musiały zwykle liczyć tylko na siebie. Stąd właśnie bierze się panująca we współczesności atmosfera wojny płci: wielu mężczyzn uznaje żądania feministek za atak na siebie, zaś niektóre z feministek otwarcie odmawiają współpracy ze swoimi „ciemiężycielami”. Te dwa stanowiska wypływają z tego samego założenia – że mężczyzn sprawa równości płci jakoby nie dotyczy. Tymczasem to zupełna nieprawda. W ١٩٦٦ roku antropolożka Germaine Tillion napisała, że nigdzie nie ma „nieszczęścia tylko i wyłącznie kobiecego ani upokorzenia, które by raniło tylko córki, bez splamienia ojców”2. Wraz z nią przypomnijmy, że prawa kobiet wynikają po prostu z praw człowieka – i to właśnie w tej walce nie chcą uczestniczyć mężczyźni. Ale czy jest za późno, żeby stworzyć front postępu obejmujący obie płcie – feminizm włączający?

W przeszłości zdarzali się mężczyźni, tacy jak Nicolas de Condorcet, Charles Fourier, William Thompson, John Stuart Mill, Léon Richer, Jin Tianhe czy Tahar Haddad, którzy wspierali emancypację kobiet. Bronili ich integralności cielesnej, wolności przemieszczania się, równości intelektualnej, obywatelskiej czy politycznej; żądali dla nich prawa do nauki, pracy, głosowania, miłości, niezależności. Zaangażowanie tych pionierów ratuje honor męskiej płci. Pokazuje, że dominacja, której jarzma zaznają kobiety, nie jest kwestią płci biologicznej, ale społecznej; nie jest przekleństwem wypływającym z biologii, ale zjawiskiem kulturowym, a w związku z tym każdy może z nią walczyć: feminizm to wybór polityczny.

A jednak, choć ci odważni myśliciele pragnęli dać kobietom równouprawnienie, nie zamierzali zmieniać życia mężczyzn, nie chcieli naruszać ich władzy w społeczeństwie ani ich przewagi związanej z płcią. Reprezentowali więc stanowisko szlachetne, ale niekonsekwentne, ponieważ ich starania leczyły skutki, nie ingerując w przyczyny. Dlatego właśnie zakaz obrzezania kobiet, sprawiedliwy podział obowiązków domowych w rodzinie, parytety w polityce czy przedsiębiorstwach – feminizm, który stawia kobiety na równej stopie z mężczyznami – są celami oczywiście niezbędnymi, lecz niewystarczającymi.

Zasada równości (kobieta jest „równa mężczyźnie”), która inspirowała feminizm od końca XVIII wieku, w gruncie rzeczy nie naruszała przywilejów płci męskiej – kobiety musiały same domagać się praw, które mężczyźni już posiadali, i uzyskiwały je powoli, stopniowo. Tymczasem tę relację powinno się odwrócić. Dynamika płci społecznych wymaga przyjęcia systemu, w którym to męskość musi się na nowo zdefiniować w odniesieniu do praw kobiet. Jako że to kobiety wywalczyły sobie wolność i równość, to one stanowią uosobienie normy społeczeństwa demokratycznego. Mężczyźni powinni dostosować się do tego stanu rzeczy pod względem prawnym i faktycznym.

Każde działanie w celu wprowadzenia zmian musi się rozpocząć od rachunku sumienia. Taką pracę nad sobą powinni podjąć przede wszystkim ci, którzy mają władzę: politycy, wysocy urzędnicy państwowi, szefowie przedsiębiorstw, menedżerowie, ludzie reklamy, urbaniści, sędziowie, lekarze, dziennikarze, nauczyciele, naukowcy. Wszyscy powinni zastanowić się zarówno nad istotą swojej męskości, jak i męskości w ogóle. Czy zdarzają się sytuacje, w których korzystam z tego, że jestem mężczyzną, nawet niechcący, a może i zupełnie bezwiednie? Czy definicja męskości obejmuje siłę, agresywność, kult władzy i pieniądza, poniżanie innych? Dlaczego mężczyźni gardzący kobietami gardzą również niektórymi mężczyznami, postrzegając ich jako zboczeńców albo zdrajców własnej płci?

Istnieje tysiąc sposobów bycia mężczyzną – stąd właśnie bierze się idea wielu rodzajów męskości. Można sobie przecież wyobrazić mężczyznę feministę, ale także mężczyznę, który akceptuje kobiecą cząstkę siebie, mężczyznę, którego brzydzą przemoc i mizoginia, mężczyznę odrzucającego narzucone mu role, mężczyznę bez władzy, arogancji, przywileju; takiego, który nie rości sobie prawa do reprezentowania całej ludzkości. Nowe rodzaje męskości mogą wyleczyć męską płeć z kompleksu wyższości.

Sprawiedliwość płci i wspólny postęp

Zrewolucjonizowanie męskości wymaga stworzenia teorii sprawiedliwości płci. Ta z kolei wymaga redystrybucji płci społeczno-kulturowej, tak jak sprawiedliwość społeczna wymaga redystrybucji bogactw. Lecz przed przeanalizowaniem implikacji społecznych, politycznych, kulturowych i seksualnych takiego przedsięwzięcia należy przyjrzeć się naszemu światu i jego dwóm paradoksalnym cechom – długowieczności patriarchatu i wadom męskości.

Jedną z przyczyn powolności postępu jest niewielka wiedza o historii męskiej dominacji. Wielu mężczyzn i wiele kobiet codziennie konstatuje, że to mężczyzna dzierży lejce władzy, ale nie wiedzą ani dlaczego, ani od jak dawna tak się dzieje. A zatem aby refleksja na ten temat była możliwa, trzeba najpierw omówić paleolit, neolit i starożytność, wszystkie te okresy, w których męskość przestała stanowić jeden z punktów widzenia, a stała się ucieleśnieniem wyższości i powszechności. W ten sposób można dotrzeć do korzeni problemu. Kto pragnie wpływać na teraźniejszość, musi przyjąć bardzo dalekosiężną perspektywę, aby uświadomić sobie, jak rozległe zmiany wciąż pozostają do przeprowadzenia. To również od tego może się rozpocząć przekształcanie definicji męskości.

Zakłada się, że mężczyźni mają szlachetną naturę; to obliguje ich do jej okazywania. Dlatego właśnie pozostają nieustannie – potencjalnie – w kryzysie, wyobcowani wskutek własnej dominacji. Od XIX wieku hierarchię płci podważają zwycięstwa feminizmu i dostęp kobiet do stanowisk kierowniczych, a także przemiany w rolach pełnionych w rodzinie. W ostatniej ćwierci XX wieku zniknięcie bastionów przemysłowych i rosnąca rola sektora usług w zatrudnieniu wstrząsnęły statusem mężczyzn. Zarówno na uczelniach wyższych, jak i na rynku pracy coraz większą konkurencję dla chłopców stanowią dziewczęta, lepiej dostosowujące się do gospodarki opartej na wiedzy.

Z jednej strony mamy zatem trwałość patriarchatu, a z drugiej narastające obawy... Jak wytłumaczyć ten paradoks? Wśród osób płci męskiej panuje niepokój – boją się utraty dominującej pozycji. Wykorzystajmy to. Nadszedł czas budowy nowego projektu społecznego: sprawiedliwości płci. Wiąże się to ze stosowaniem kryteriów sprawiedliwości (brak dominacji, szacunek, równość), etyki płci (zasad wskazujących męskości drogę) i działań dywersyjnych (rozbijanie patriarchatu) w celu osiągnięcia relacji społecznych wysokiej jakości („aby żyć z równymi”3, jak pisał John Stuart Mill). To właśnie tak można dokonać zmiany w relacjach płci społecznych.

Niniejsza książka składa się z czterech części. Pierwsza ukazuje tworzenie się społeczeństw patriarchalnych, druga skupia się na walce o prawa kobiet i ważnych osobistościach feminizmu, trzecia analizuje przemiany, które pogłębiają dziś niedociągnięcia męskości. Wszystkie razem przedstawiają, jak władza mężczyzn była budowana, a następnie jak ją podważano. Czwarta część dowodzi, że w wyniku zakwestionowania męskości możliwe jest jej zdefiniowanie na nowo. Mężczyźni mają inną historię poza patriarchatem, a tym samym inną przyszłość w postaci nowych rodzajów męskości, takich, które uznają prawa kobiet, a także prawa wszystkich mężczyzn.

Moje rozważania opierają się na dwóch nierozłącznych kwestiach: tym, jak mężczyźni się zachowują, i tym, jak powinni się zachowywać. Używając terminologii filozoficznej, dobrze jest najpierw zdiagnozować rzeczywistość, zgodnie z tradycją heglowską, a dopiero potem sformułować, na czym polega działanie moralne w perspektywie kantowskiej. Dokonać konceptualizacji tego, co jest; chcieć tego, co być powinno. W jakim celu? Wspólnego postępu.

Książka ta – esej z dziedziny nauk społecznych i manifest polityczny – mówi o naszym szczęściu. Wpisuje się w bardzo dawne tradycje, z czasów, gdy filozofowie doby oświecenia odkryli ideę szczęścia, a ojcowie amerykańskiej niepodległości pragnęli to szczęście wprowadzać w życie tu i teraz. Twórcy Republiki Francuskiej oświadczyli w 1793 roku, że „celem społeczeństwa jest szczęście powszechne”4. Bardzo wyraźnie jednak pomijali to, że jeden z jego składników to równość płci – a tymczasem walki o nią nie można wygrać bez udziału mężczyzn.

Zapewne zdziwią kogoś te częste nawiązania do rewolucyjnych przemian wieku XVIII, przeprowadzonych przez mężczyzn w epoce, w której wszystkie przemowy rozpoczynano od „szanownych panów”. A jednak to ci mężczyźni stworzyli zaczątki nowego świata. Można by zatem mieć nadzieję, że w naszych czasach w dziedzinie sprawiedliwości płci nastąpi wreszcie to, co oni ośmielili się uczynić dla sprawiedliwości społecznej. Kiedy nastąpi kolejny rok 1789, w którym mężczyźni zbiorowo wyrzekną się swoich przywilejów? Szczęśliwszy świat, oparty na takich samych prawach dla wszystkich kobiet i mężczyzn, z wolnymi kobietami i sprawiedliwymi mężczyznami – oto piękne zadanie na kolejne wieki.

Olympe de Gouges (1748–1793) – francuska pisarka, abolicjonistka i obrończyni praw kobiet. W 1791 roku opublikowała Deklarację praw kobiety i obywatelki (wzorowaną na Deklaracji praw człowieka i obywatela), w której domagała się przyznania kobietom praw równych z mężczyznami – prawa do wykształcenia, rozporządzania własnością i dostępu do urzędów oraz równości płci w rodzinie. Z deklaracji tej pochodzi słynne zdanie: „Skoro kobieta może zgodnie z prawem zawisnąć na szubienicy, winna również mieć prawo stanąć na mównicy” (przeł. Tomasz Wysłobocki w: Obywatelki. Kobiety w przestrzeni publicznej we Francji przełomu wieków XVIII–XIX, Universitas 2014). Choć popierała rewolucję francuską, została skazana na śmierć przez zgilotynowanie za krytykę rządów Robespierre’a .

G. Tillion, Le Harem et les Cousins, Paris: Seuil 1982 (1966), Points, s. 14 (przeł. Marta Duda-Gryc).

J.S. Mill, O rządzie reprezentatywnym. Poddaństwo kobiet, przeł. G. Czernicki, Kraków-Warszawa 1995.

W Konstytucji roku I, zwanej konstytucją jakobińską, uchwalonej przez Konwent Narodowy w 1793 roku. Dr Iwo Jaworski, Konstytucja Jakobińska z 1793 roku, ,,Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne”, Kraków 1923, nr 1, http://bibliotekacyfrowa.pl/Content/64193/Jaworski_Iwo_Konstytucja_jakobinska_z_1793.pdf, dostęp: 06.02.2021.Część pierwsza

PANOWANIE MĘŻCZYZNY

1. Globalizacja patriarchatu

Co łączy Kościół katolicki, Nowojorską Giełdę Papierów Wartościowych i rytuały plemienia Baruya z Nowej Gwinei? To, że główną rolę pełnią w nich mężczyźni. Władza mężczyzn jest jednym z najpowszechniejszych zjawisk na naszej planecie. Tak jak pieniądze, stanowi sposób komunikacji zrozumiały dla wszystkich ludzi.

Powszechność dominacji mężczyzn

Nie jest znane żadne społeczeństwo, w którym kobiety jako grupa sprawowałyby pełną władzę moralną, polityczną i gospodarczą poprzez ustalanie reguł życia społecznego (na przykład tego, na co pozwala prawo obu płciom) lub podejmowanie decyzji wiążących dla całej wspólnoty (takich jak wszczęcie wojny). Mężczyźni rządzą wszędzie – jako szefowie lub ustawodawcy, generałowie, właściciele firm, mężowie czy ojcowie, i to nawet wtedy, kiedy są stanu wolnego, jak księża. W latach sześćdziesiątych XIX wieku prawnik Johann Jakob Bachofen wysunął tezę, że w pradawnych czasach istniała ginekokracja (rządy kobiet), ale ustrój matriarchalny w jego wyobrażeniu odpowiadał romantycznemu obrazowi kobiecości, który dobrze współgra z władzą mężczyzn: to wuj – brat matki – wychowuje swoich siostrzeńców i przekazuje im majątek (taki system organizacji rodziny jest zwany awunkulatem). Takie samo rozczarowanie czeka nas przy plemieniu Chambri z Nowej Gwinei – w przeciwieństwie do tego, co sądzono przez długie lata, to mężczyźni rządzą tam kobietami.

Kobiety odgrywają z kolei ważną rolę u Irokezów w Ameryce Północnej, u ludu Mosuo w południowych Chinach, Khasi w Indiach, Akan w Afryce. Majątek dziedziczy tam córka po matce (system matrylinearny). W niektórych przypadkach to mąż dołącza do rodziny swojej żony po zawarciu małżeństwa (matrylokalność). W plemieniu Igbo (Ibo) w Nigerii istnieją zgromadzenia kobiet zwane umuada, których zadaniem jest dbanie o zdrowie mieszkańców wiosek i rozstrzyganie sporów. Te wyizolowane przypadki władzy kobiet współistnieją jednak z rządami mężczyzn i funkcjonują w obrębie państw patriarchalnych, a w dodatku wszędzie obserwuje się jednak zanikanie społeczeństw matrylinearnych. Z kolei lud Mosuo, w którym kobiety są głowami rodzin i prowadzą niezależne życie seksualne, stał się atrakcją turystyczną.

Skąd się wziął patriarchat i jakie są przyczyny jego niewiarygodnej stabilnej trwałości we wszystkich epokach, wszystkich religiach i wszystkich ustrojach? Nikt nie jest w stanie rozstrzygnąć jednoznacznie tak złożonej kwestii, obejmującej zarówno problematykę biologiczną, jak i społeczną, ekonomiczną, religijną, prawną oraz kulturową.

Aby zrozumieć instytucjonalizację dominacji mężczyzn nad kobietami (co francuska antropolożka Françoise Héritier nazywa „wartościowaniem różnicującym płci”), należy zacząć od zdefiniowania uczestników tej relacji podporządkowania za pomocą „głębokiej historii”, czerpiącej z biologii i psychologii ewolucji. Konieczne jest zatem przyjęcie bardzo długiej perspektywy, a do tego zachowanie dużej ostrożności, której wymaga niemal całkowity brak śladów materialnych z epok sprzed powstania pisma. Pierwsze źródło, którym dysponujemy, to my sami, bowiem człowiek współczesny pod względem anatomicznym, homo sapiens, pojawił się na świecie około 300 000 lat temu.

Dymorfizm płciowy

Wszystkie bez wyjątku społeczeństwa uznają binarność gatunku ludzkiego, który dzielą na dwie grupy: mężczyzn i kobiet. Tymczasem z biologicznego punktu widzenia różnice między tymi grupami są niewielkie.

Kobietę i mężczyznę cechuje taka sama fizjologia – mają taki sam szkielet, narządy wewnętrzne, układ krwionośny, oddechowy, pokarmowy i wydalniczy. Starzeją się, a potem umierają; ich mózg znajduje się w czaszce, mają dwie dolne kończyny przystosowane do poruszania się w pozycji dwunożnej i dwie zginające się górne kończyny z dłońmi z przeciwstawnym kciukiem. Postrzegają świat za pomocą pięciu zmysłów. Są obdarzeni rozumem, mogą więc się uczyć, odczuwać emocje, dokonywać sądów moralnych; mają takie same potrzeby fizjologiczne, uczuciowe i społeczne, a także taką samą inteligencję. Weźmy za przykład matematykę – w tej dziedzinie dziewczynki i chłopcy mają jednakowe zdolności i osiągają takie same efekty; ich równe wyniki podpowiadają, że rozumowanie naukowe opiera się na podstawach biologicznych. Między mężczyzną i kobietą istnieje zatem dużo więcej podobieństw niż różnic.

To, co ich różni, to płeć biologiczna. Płeć genetyczna ludzi określana jest w momencie zapłodnienia. Kobieta ma dwa chromosomy X, zaś mężczyzna jeden chromosom X i jeden chromosom Y. W siódmym tygodniu ciąży narządy płciowe płodu zaczynają się różnicować; gonady przekształcają się w jajniki lub jądra pod wpływem genów określających płeć biologiczną. U płodu płci męskiej chromosom Y uruchamia rozwijanie się jąder, wydzielających hormon – testosteron, powodujący wytworzenie się prostaty i penisa. U płodu płci żeńskiej rozwija się macica, jajowody i pochwa. Prawdopodobnie pod wpływem działania estrogenów wydzielanych przez jajniki i łożysko powstaje łechtaczka i wargi sromowe. Po narodzinach dziecka można określić jego płeć biologiczną po wyglądzie zewnętrznych narządów płciowych. W okresie dojrzewania ciała dziewcząt i chłopców jeszcze bardziej się różnicują. U dziewcząt rozwój piersi i poszerzenie się miednicy poprzedzają pierwszą menstruację, zaś u chłopców zwiększa się masa mięśniowa, poszerzają się ramiona, pojawia się owłosienie na twarzy i klatce piersiowej, zaczyna wystawać jabłko Adama. Zmiany zachodzące w strunach głosowych sprawiają, że głosy mężczyzn stają się na ogół niższe niż głosy kobiet.

Niezależnie od schorzeń określonych narządów kobiet i mężczyzn (nowotwór piersi, nowotwór prostaty), objawy tych samych chorób – na przykład to, co się dzieje tuż przed zawałem mięśnia sercowego – mogą wyglądać różnie w zależności od płci. W dodatku niektóre choroby mają płciowe preferencje. Jako że chłopcy mają tylko jeden chromosom X, są częściej niż dziewczęta dotykani pewnymi wadami genetycznymi związanymi z tym chromosomem, jak hemofilia A i B czy dystrofia mięśniowa Duchenne’a. Naukowcom udało się określić pewne pomniejsze różnice kognitywne pomiędzy płciami: mężczyznom zwykle lepiej wychodzą rzuty precyzyjne i testy rotacji mentalnych, zaś kobiety cechuje większa zręczność, a oprócz tego są lepsze w obliczeniach i ekspresji werbalnej.

Porządek płci społeczno-kulturowej

Społeczeństwa przypisują każdej z płci określony sposób zachowania, połączenie praw i obowiązków, które nazywamy płcią społeczno-kulturową (a czasami społeczną lub kulturową). U jednostki płeć społeczno-kulturowa określa imię, wygląd fizyczny, sposób ubierania się, zachowanie, a niekiedy również sposób wysławiania się. Płeć kulturowa jest obecna wszędzie: w edukacji, reklamie, języku i szaletach miejskich, a także w tym, że Julia maluje sobie paznokcie, a Paweł nosi krótkie włosy.

Płeć społeczno-kulturowa interpretuje i wyolbrzymia płeć biologiczną od naszego urodzenia. Społeczeństwo mnóstwo energii poświęca na rozdzielanie płci, zanurzając je w kulturze „kobiecej” lub „męskiej” – kultury te stają się spisem wyuczonych skłonności, drugą naturą. Człowiek uczy się swojej roli płciowej poprzez cały zespół zalecanych mu zachowań – innych dla chłopców, innych dla dziewczynek. Porządek społeczny to coś, co w danym społeczeństwie wzywa wszystkie kobiety i wszystkich mężczyzn do wykonywania swoich obowiązków związanych z płcią. I tak mężczyzna oczywiście może przyjść do pracy w spódnicy, ale naraża się wówczas na osłupienie lub zdecydowaną dezaprobatę otoczenia. Ludziom jako istotom społecznym trudno jest uciec od swojej płci kulturowej. To dlatego stanowi ona część kondycji ludzkiej.

Można zatem określić kobietę jako istotę ludzką płci żeńskiej, którą uczy się zasad kobiecości, a mężczyznę jako istotę ludzką płci męskiej, którą uczy się zasad męskości. Na szczęście istnieje wiele sfer wolności i zarówno mężczyźni, jak i kobiety mogą modyfikować, a nawet odrzucać przypisaną im płeć społeczną.

Istnienie płci społeczno-kulturowej zaczęto dostrzegać bardzo wcześnie: Ajschylos opisuje Klitajmestrę jako „męską”, czyli kobietę niedostatecznie kobiecą, a święty Paweł krytykuje mężczyzn „zniewieściałych”, czyli niedostatecznie męskich. Teorię płci społecznej stworzono jednak dopiero w XX wieku. Edward Carpenter, homoseksualista, feminista, anarchista i wegetarianin, ukazał w publikacji Intermediate Types Among Primitive Folk („Pośrednie rodzaje płci wśród ludów prymitywnych”, 1914), jak „mężczyźni mniej lub bardziej kobiecy” i „kobiety mniej lub bardziej męskie” zaburzają gamę zachowań płciowych, w odróżnieniu od mężczyzn „supermęskich” i kobiet „ultrakobiecych”. W latach trzydziestych XX wieku antropolodzy Margaret Mead i Gregory Bateson zwrócili uwagę na odstępstwa od ról dyktowanych płcią społeczną u plemion Nowej Gwinei – w których kobiety zachowują się jak mężczyźni i na odwrót.

Mężczyzna i kobieta według NASA

Na początku lat siedemdziesiątych wysłano w kosmos dwie sondy Pioneer. W obu umieszczono metalową płytkę z przedstawieniem dwojga ludzi – płci męskiej i płci żeńskiej. Te biologiczne wizerunki są zakodowane za pomocą płci kulturowej: kobieta ma długie włosy i stoi w pełnej wdzięku pozycji, a jej wargi sromowe pruderyjnie wymazano z istnienia. Przede wszystkim jednak warto zwrócić uwagę, że to mężczyzna podnosi rękę w geście pozdrowienia – w imieniu całej ludzkości. Kosmici od razu będą wiedzieli, co i jak…

Płeć społeczno-kulturowa stała się niezbędnym narzędziem w naukach humanistycznych, ale niektórzy zaczęli przez to sądzić, że stanowi podstawę wszystkiego: że podział płciowy jest konstruktem społecznym, a kategorie „kobieta” i „mężczyzna” są sztuczne, jeśli nie fikcyjne. Na całym świecie wśród noworodków jest 1–2% dzieci interpłciowych, to znaczy niewpisujących się w tradycyjną binarność: na przykład dziewczynka z chromosomami XY bez macicy, chłopiec XX z małymi jądrami, chłopiec XXY z różnymi zaburzeniami (zespół Klinefeltera), dziewczynka XXX czy chłopiec XXXY. Zdarzają się również osoby zwane transpłciowymi, które mają psychikę kobiecą i ciało mężczyzny lub na odwrót. Dzięki zabiegom hormonalnymi i chirurgicznym mogą one obecnie dokonać korekty płci biologicznej.

Chociaż płeć biologiczna jest uzależniona od złożonego połączenia genów, hormonów i anatomii, trudno raczej zaprzeczyć istnieniu dwóch płci, przede wszystkim z punktu widzenia ewolucji, ponieważ większość alternatywnych profili genetycznych wiąże się z bezpłodnością. Istnieją pewne naturalne, bazowe cechy umożliwiające zidentyfikowanie osobników ludzkich płci żeńskiej i męskiej, a podział XX–XY występował u ssaków (już 250 milionów lat temu) na długo przed pojawieniem się homo sapiens. Oczywiście ludzi cechują i inne różnice poza płcią biologiczną, ale jakoś tak się złożyło, że społeczeństwa nigdy nie klasyfikowały swoich członków według kształtu uszu czy długości stóp. Binarność płci biologicznej pozostaje niezmiennym składnikiem refleksji człowieka.

Jako że płeć biologiczna poprzedza płeć społeczno-kulturową, kusi przypisanie sukcesu patriarchatu właśnie biologii człowieka. W interesie mężczyzn leży posiadanie dużej liczby partnerek seksualnych, ponieważ dzięki temu rozpowszechniają swoje geny. U ludzi, podobnie jak u szympansów i pawianów, samiec chętnie staje do walki, aby pokonać rywali. W wyniku ewolucji mężczyźni są przeciętnie wyżsi i silniejsi od kobiet. Donald Brown uwzględnia na swojej liście uniwersaliów ludzkich skłonność mężczyzn do agresji, kradzieży i morderczej przemocy. Zapewne ma w tym swój udział biologia homo sapiens płci męskiej: androgeny, hormony płciowe (jak testosteron), mogą wpływać pobudzająco na takie skłonności.

Poza jednak tym, że kobiety lepiej znoszą ból i zmęczenie, i że ich rzekoma fizyczna niższość nie przeszkadzała w składaniu na ich barki najżmudniejszych prac, dominacja męska nie jest równoznaczna z prawem najsilniejszego: opiera się mniej na stosowaniu przemocy, a bardziej na mocy praw, instytucji i obyczajów. Moglibyśmy sobie wyobrazić przeciwną sytuację – że kobiety pomagają sobie i współpracują, aby rządzić mężczyznami. Jak u bonobo, u których samice są mniejsze i mniej umięśnione niż samce, ale ich siostrzana solidarność sprawia, że panuje wśród nich ustrój zdecydowanie ginekokratyczny. Pomimo więc pewnych cech genetycznych i hormonalnych wyróżniających homo sapiens płci męskiej, wypada oddzielić od siebie biologię mężczyzn i instytucje patriarchalne. A zatem w jaki sposób binarność płci przekształciła się w nierówność społeczną?

Koszty macierzyństwa

W skali gatunku homo sapiens rozmnażanie wymaga stosunku seksualnego samca i samicy. Samicy przypadają następnie trzy zadania: ciąża, podczas której płód (lub kilka płodów) rozwija się w jej ciele, poród, stanowiący trudne przeżycie zarówno dla matki, jak i dla dziecka, oraz karmienie piersią – żywienie noworodka mlekiem przez okres, w którym jego układ pokarmowy nie jest zdolny do przetwarzania pożywienia stałego (przed opracowaniem procesu pasteryzacji w XIX wieku nie istniały żadne substytuty mleka matki czy mamki).

Samica homo sapiens musi poświęcić dużo czasu i energii na stworzenie żywej istoty. Jeśli dodać do siebie dziewięć miesięcy ciąży i okres karmienia piersią, okaże się, że koszty macierzyństwa obejmują od dwóch do trzech lat na każde dziecko. Więź między matką i jej dzieckiem jest wzmacniana przez oksytocynę, neuropeptyd wytwarzany przez podwzgórze, który wydziela się podczas porodu i po nim. Oksytocyna sprzyja wytworzeniu się zachowań związanych z opieką nad dzieckiem (kontaktu fizycznego, spojrzeń, uśmiechów, zabawy), chociaż zależą one również od sytuacji i wcześniejszych doświadczeń matki. Ta fizyczna więź sprawia, że matka biologiczna jest zwykle również matką społeczną (znalazło się to wśród uniwersaliów wymienionych przez Browna). Stąd też bierze się fundamentalna rola kobiet w przekazywaniu dziecku wiedzy, w uczeniu go podstawowych rzeczy, języka i rozmaitych umiejętności.

W takim razie jaką rolę odgrywa homo sapiens płci męskiej? W królestwie zwierząt strategie wychowawcze rodziców często zależą od roli, którą odgrywali w akcie rozmażania: zaangażowanie przed narodzinami warunkuje zaangażowanie po narodzinach. Aktywna opieka rodzicielska ma zatem u ryb i płazów charakter dość egalitarny, wypływający z zapłodnienia zewnętrznego. U wielu ptaków jajami zajmuje się oboje rodziców. Samiec brodźca wysiaduje jaja i opiekuje się dziećmi po wylęgu; u gołębi również wole samca wydziela ptasie mleczko dla piskląt.

Z kolei u 95% ssaków to matka opiekuje się małymi, a samiec odgrywa tylko rolę rozpłodową. Dezercja ojca ma wiele przyczyn, takich jak duża liczba gamet męskich – plemników (w odróżnieniu od komórek jajowych), zapłodnienie wewnętrzne, brak pewności co do ojcostwa, korzyści wynikające z zapładniania innych partnerek. Aby zmaksymalizować szanse na przekazanie swoich genów gdzie indziej, samiec dokonuje swoistego „szantażu”, polegającego na pozostawieniu samicy samej z młodymi. Matka automatycznie się temu poddaje, ponieważ poniosła już i tak największy wysiłek fizjologiczny w wydaniu na świat dzieci. Jednak, podobnie jak wilk, małpy uistiti i tamaryny, samiec człowieka stanowi wyjątek od tej reguły. Przyjmuje na siebie obowiązki rodzicielskie, chroniąc partnerkę i wspólne potomstwo lub zaopatrując ich w pożywienie. Lecz ciągle ma możliwość ich opuszczenia – matka z kolei jest w rodzicielstwo zbyt zaangażowana, aby odejść. Podsumowując, ojciec pozostaje z partnerką, ale na swoich warunkach.

W przeciwieństwie do innych naczelnych, ludzie żyją w parach i (teoretycznie) odbywają akty seksualne tylko ze sobą, w atmosferze intymności. W porównaniu ze stosunkami seksualnymi z wieloma partnerami monogamia ma pewne korzyści, takie jak zmniejszenie wysiłku związanego z poligamią, zredukowanie rywalizacji między samcami, podwójna opieka rodzicielska nad dziećmi, utworzenie szerokich sieci społecznych poprzez związek między rodziną matki a rodziną ojca. Umiejętność współpracy przedstawicieli obu płci tłumaczy częściowo sukces rodzaju homo. Ważna rola przyjemności w seksualności ludzkiej, w połączeniu z gotowością kobiety do stosunków seksualnych również poza okresami płodności, stanowi istotny czynnik monogamii – miłość fizyczna staje się więzią cementującą parę.

Przyjemność seksualna i wygoda wspólnego wychowywania dzieci wyjaśnia, dlaczego rodzice nie idą swoimi drogami. Ich współpraca odbywa się jednak za cenę sprowadzenia kobiety do roli matki, której wartość społeczna wypływa z monopolu biologicznego: aby móc się rozmnażać, mężczyzna potrzebuje ciała kobiety. Niższość tę, raniącą dumę mężczyzny, można zniwelować poprzez uznanie, że to mężczyzna za pomocą nasienia „umieszcza” dziecko w brzuchu kobiety. Wyprodukowanie małego człowieka – od ciąży po zdobywanie pierwszych umiejętności przez dziecko – zajmuje bardzo dużo czasu i w związku z tym mężczyzna musi objąć władzę nad ciałem kobiety, jeśli chce zapobiec zagarnięciu swojego „owocu” przez innego mężczyznę.

Obejmuje tę władzę w zamian za swoją obecność: w rodzinie monogamicznej matka i dzieci należą do mężczyzny. Dając życie, samica homo sapiens traci niezależność nie tylko w stosunku do dziecka, które nosi w brzuchu i karmi, ale również wobec samca, który z nimi pozostaje.

Zagarnięcie przez mężczyzn na własność płodności kobiet, od której zależy przetrwanie rodzaju ludzkiego, tłumaczy tak częste powiązanie między tymi dwoma uniwersaliami: stabilnego związku małżeńskiego i różnicującego wartościowania płci. Wyspecjalizowanie się kobiet w macierzyństwie sprawia, że mężczyźni mogą się zająć innymi zadaniami, i inicjuje podział płciowy pracy – mężczyźni zajmują się produkcją, kobiety reprodukcją...

Kobiety wydają się „obiektywnie” istotami lepszymi od mężczyzn, ponieważ są zdolne do dawania życia i karmienia noworodka za pomocą własnego ciała. A jednak zapanowała przede wszystkim sytuacja odwrotna: podporządkowanie kobiet właśnie dlatego, że są matkami.

Podział pracy

Paleolit górny to okres zlodowacenia, w Europie panujący od 45 000 do 10 000 lat przed naszą erą. Ludzie byli koczowniczymi łowcami-zbieraczami, którzy potrafili wyrabiać skomplikowane narzędzia kamienne i kościane, zabijali duże zwierzęta roślinożerne, zbierali dziko rosnące rośliny i zdobili jaskinie.

Ówczesne społeczeństwa nie miały jeszcze zwierząt i przedmiotów, które płeć męska później sobie przywłaszczy (koń, miecz, wóz); potwierdzona obecność psów i łuków przypada dopiero na koniec tego okresu (14 000-10 000lat p.n.e.). Jednak dzięki porównawczym badaniom etnologicznym można wysunąć hipotezę, że już wtedy istniał podział płciowy pracy. W 186 społeczeństwach standardowej próby etnograficznej – obejmującej kultury afrykańskie, z basenu Morza Śródziemnego, Eurazji, Oceanu Spokojnego i obu Ameryk – łatwo zaobserwować zastrzeżone dla płci męskiej dziedziny. Polowanie na duże zwierzęta i ogólnie ubój zwierząt, a także przetwarzanie twardych materiałów to sprawy wyłącznie męskie, zaś kobiety zajmują się dziećmi, przygotowaniem pożywienia i pracą z materiałami miękkimi (przędzenie, tkanie, wyplatanie z surowców roślinnych). Mogą również brać udział w produkcji żywności, zbierając jagody czy łapiąc małe zwierzęta.

Ten podział zadań wyjaśniano wieloma argumentami: że mężczyźni są przecież silniejsi, a kobiety pozostawiano w bezpiecznym miejscu, aby zapewnić przetrwanie gatunku; że – na poziomie symbolicznym – płeć męska wybiera męstwo i śmierć, a płeć żeńska jest automatycznie związana z życiem. Czy monopol mężczyzn na myślistwo daje im władzę nad dystrybucją mięsa wśród kobiet, dzieci i starców? Czy może rezerwują dla siebie czynności prestiżowe, ale przynoszące małe efekty, podczas gdy zdobywanie większości codziennego pożywienia spoczywa w rzeczywistości na barkach kobiet? Polowanie na duże zwierzęta – nosorożce, mamuty, renifery, bizony – wymaga też raczej mobilizacji wszystkich członków wspólnoty na wszystkich etapach, od zabicia zwierzęcia po jego oprawianie.

Przyjmując tę hipotezę o podziale pracy, można założyć również, że pięściaki były raczej narzędziami mężczyzn, zaś kobiety posługiwały się drapaczami, igłami, szydłami i żarnami. Na stanowisku Ohalo II w Izraelu (ok. 20 000 lat p.n.e.) wytwarzanie narzędzi krzemiennych i mielenie ziarna odbywało się w dwóch osobnych miejscach – pierwsze przy wejściu do domostwa, przy świetle dziennym, a drugie w najciemniejszym miejscu w domu. Jednocześnie jest bardzo prawdopodobne, że kobiety posługiwały się ogniem, a także narzędziami tnącymi, i że opanowały techniki artystyczne. W wielu jaskiniach w Hiszpanii i Francji 75% dłoni namalowanych poprzez rozprowadzenie barwnika wokół dłoni przyciśniętej do skały należało do kobiet. W XX wieku w plemieniu Arawe na Nowej Gwinei i u syberyjskich Koriaków również kobiety zajmują się obróbką kamienia.

Kulturę paleolitu górnego reprezentują liczne figurki kobiet. Najstarsza, datowana na 35 000 lat przed naszą erą, została znaleziona w Hohle Fels w szwabskiej Jurze. Inne, wyrzeźbione w okresie kultury graweckiej (24 000–20 000 lat p.n.e.), odkryto w Laussel i Lespugue w południowo-zachodniej Francji, w Weinbergu w Bawarii, w Willendorfie w Austrii, w Awdiejewie oraz miejscowościach Gagarino, Kostenki i Zarajsk w Rosji. Łącznie znaleziono 250 figurek, wyrzeźbionych w zębach i kościach, kamieniu lub glinie, które świadczą o tym, że od Syberii po Atlantyk panowały takie same kanony piękna: figurki przedstawiają nagie kobiety, bardzo otyłe, być może w ciąży, z dużymi piersiami, szerokimi biodrami, wydatnymi pośladkami i wyraźnie zaznaczonym sromem. Rzeźbiarz skupił się na ukazanych przesadnie cechach płciowych, a pominął rysy twarzy i zlekceważył kończyny (do wyjątków należy Wenus z Brassempouy, o delikatnych rysach twarzy, i kościane figurki ze stanowiska Malta na Syberii, z fryzurami, ubrane w futra). Od kultury graweckiej po koniec kultury magdaleńskiej (około 12 000 lat p.n.e.) wizerunki kobiet reprezentowały bardzo określony styl – z uwydatnionymi cechami płciowymi lub, jak w jaskiniach w Akwitanii i Kantabrii, z wyraźnie ukazanymi wargami sromowymi, stanowiącymi swoistą metaforę ciała kobiecego.

Powstało wiele teorii na temat znaczenia tych figurek. Według jednej z nich wyobrażają one potęgę kobiety rodzicielki, źródła wszelkiego życia. Zdaniem Mariji Gimbutas, amerykańskiej archeolożki pochodzenia litewskiego, wizerunki te należą do „cywilizacji bogini”, egalitarnego społeczeństwa matriarchalnego opartego na pokoju i poszanowaniu życia, które jakoby miało istnieć w Europie – zniszczonego później przez najeźdźców, którzy przynieśli ze sobą kulturę wojny. Można jednak w nich również widzieć zredukowanie kobiet do ich płci. Tak jak ciało męskie, z mięśniami i owłosieniem, również i ciało kobiece składa się ze „znaków” przybierających znaczenie erotyczne; w szczególności chodzi o pośladki i piersi, które zostały uwydatnione poprzez wyprostowaną dwunożną postawę ludzi (mniej widoczny stał się za to srom). Figurki te mogą również stanowić informację o seksualizacji kobiet w filtrze męskiego spojrzenia. W każdym razie obfita nagość bogiń nie zaprzecza dominacji mężczyzn.

Więcej znajdziesz w wersji pełnej publikacji

Tematy publikacji w pełnej wersji

WPROWADZENIE.

Zrewolucjonizowanie męskości

Część pierwsza

PANOWANIE MĘŻCZYZNY

1. Globalizacja patriarchatu

2. Funkcja kobiety

3. Męskość dominacji

Część druga

PRAWA KOBIET – REWOLUCJA

4. Początki emancypacji

5. Podboje feminizmu

6. Na czym polega emancypacja?

7. Mężczyźni-feminiści

8. Feminizm państwowy

Część trzecia

PROBLEMY Z MĘSKOŚCIĄ

9. Mężczyzna wyobcowany

10. Męskie patologie

11. Zmierzch męskości jako cechy charakteru

Część czwarta

SPRAWIEDLIWOŚĆ PŁCI

12. Męskości niedominacyjne

13. Męskości szacunku

14. Męskości oparte na równości

15. Burzenie patriarchatu

Posłowie Co może mężczyzna niesprawiedliwy

Indeks osobowy

Podziękowania

Fotografie i ilustracje

Przygotowanie do wersji elektronicznej: RASTER studio, 603 59 59 71