Family Office. Teoria i praktyka działania na rynkach polskim i międzynarodowym - ebook

WSTĘP

Druga fala globalizacji rynków finansowych, która rozpoczęła się w gospodarce światowej w latach 90. XX w., przyniosła przebudowę globalnych struktur gospodarczych w wymiarze znacznie szerszym niż finansowy. W efekcie zmian, będących następstwem liberalizacji rynków finansowych, rozwoju korporacji transnarodowych i gwałtownego przyśpieszenia technologicznego, otworzyły się nowe możliwości działania podmiotów w skali międzynarodowej. Ostatnie dekady to okres gwałtownego przyrostu bogactwa w skali globalnej i liczby osób postrzeganych jako zamożne, tworzenia i pomnażania majątków. Wzrost liczby zamożnych rodzin spowodował pojawienie się zapotrzebowania na nowy rodzaj usługi – kompleksową obsługę majątku wraz z opieką nad rodziną będącą w jego posiadaniu. Obsługa rodziny i jej majątku nie sprowadza się do prostego zarządzania majątkiem, rozumianego jako zarządzanie tworzącymi go aktywami. Oczekiwania zamożnych jednostek są obecnie dużo dalej idące i dotyczą także organizacji życia rodziny w wielu zróżnicowanych aspektach – od życia prywatnego przez działania filantropijne aż do procesu sukcesji, która prędzej czy później staje się udziałem każdej z zamożnych rodzin. Przetrwanie i rozwój rodziny wraz z jej majątkiem zależą od wielu czynników. Nie wszystkie rodziny są w stanie utrzymać stan posiadania i dobre relacje, nie wszyscy sukcesorzy są w stanie sprostać wyzwaniom związanym z odpowiedzialnością za rodzinę i majątek. W tej sytuacji potrzebne są wyspecjalizowane podmioty, które przejmą ciężar dbania o rodzinę i jej aktywa w najszerszym możliwym zakresie.

W krajach wysoko rozwiniętych pierwsze tego typu instytucje pojawiły się już pod koniec XIX w. i były przeznaczone wyłącznie dla najzamożniejszych rodzin – zapewniały usługi na najwyższym poziomie, często na wyłączność, działając z pełną dyskrecją i oddaniem dla rodziny. Instytucje te, określane jako _Family Office_, stanowią na rynku usług wyodrębnioną i specyficzną grupę – działają na rzecz rodziny i jej majątku, są wynagradzane przez rodzinę i często przez nią także współzarządzane. Wraz ze zmianami zachodzącymi na rynkach krajów rozwijających się i rosnącą w nich liczbą milionerów także w tych krajach odnotowuje się rosnące zapotrzebowanie na wyspecjalizowaną obsługę najzamożniejszych rodzin i osób. Na razie rynek ten uznaje się za niszowy, jednak można prognozować jego znaczący rozwój w najbliższym okresie. Warto podkreślić, że wyspecjalizowane usługi oferowane na wyłączność najbogatszym rodzinom są bardzo kosztowne, tym samym rynek _Family Office_ jest _ex definitione_ rynkiem relatywnie niewielkim i zamkniętym.

Monografia ma za zadanie przybliżyć istotę _Family Office_, a także świadczonych przez ten podmiot usług, w kontekście rozwoju firm rodzinnych i wzrostu zapotrzebowania na ich wysoce wyspecjalizowaną obsługę. Szczególną uwagę poświęcono sytuacji na rynku polskim, na którym brakuje opracowań w sposób kompleksowy i przekrojowy traktujących o problematyce funkcjonowania _Family Office_ – rynek ten w Polsce dopiero zaczyna powstawać. W założeniu niniejsza monografia ma przyczynić się do wypełnienia istniejącej luki i usystematyzowania wiedzy w tym obszarze.

W pierwszym rozdziale poruszona została problematyka funkcjonowania firm rodzinnych jako takich, zależności pomiędzy rodziną a jej firmą, a także uwarunkowań relacji międzypokoleniowych. Rozdział drugi poświęcono w całości analizie procesu sukcesji – jednego z najbardziej newralgicznych i krytycznych momentów w funkcjonowaniu rodziny i firmy rodzinnej. Zagadnienie to jest szczególnie ważna w kraju takim jak Polska, w którym dominują majątki jednopokoleniowe i nie ma wypracowanych procedur prawno-organizacyjnych związanych z przekazywaniem majątku. W rozdziale trzecim przedstawiono charakterystykę _Family Office_ – genezę powstania tego typu podmiotów, a także misję, cele działania i funkcje pełnione przez _Family Office_ w tzw. przedsiębiorstwie rodzinnym (_family enterprise_). Rozdział czwarty prezentuje różnorodne klasyfikacje _Family Office_ – podmioty te tworzą wysoce heterogeniczną grupę, ich działania są nakierowane na obsługę konkretnej rodziny, przez co niemożliwe staje się wystandaryzowanie świadczonych przez nie usług. W tym rozdziale została również poruszona tematyka „zarządzania rodziną” (_family governance_), w którą wpisuje się m.in. działalność _Family Office_. W rozdziale piątym dokonano przeglądu funkcjonowania _Family Office_ na rynku międzynarodowym, ze szczególnym uwzględnieniem rozwiązań formalno-prawnych konstytuujących działalność tych podmiotów w różnych regionach gospodarki globalnej. Rozdział szósty jest rozdziałem o charakterze empirycznym. Jego pierwsza część stanowi krótki przegląd firm obecnych na rynku polskim, które świadczą usługi z obszaru _Family Office_. Zestawienie to ma charakter subiektywny, brakuje bowiem opracowań zawierających charakterystykę działających w Polsce instytucji typu _Family Office_. Autorzy niniejszej monografii dokonali wyboru firm, kierując się dostępnymi w przestrzeni publicznej informacjami w tym zakresie, z tego względu są to podmioty zewnętrzne w stosunku do rodzin i ich majątków typu _Professional Family Office_. Druga część rozdziału zawiera charakterystykę wyników badań prowadzonych z wykorzystaniem autorskiej ankiety kierowanej do osób już korzystających z usług z zakresu _Family Office_ w Polsce bądź mogących w przyszłości stać się klientami tych podmiotów. W trzeciej części rozdziału zamieszczone zostały wywiady z osobami związanymi z rynkiem usług z zakresu _Family Office_ w Polsce, które korzystają z usług _Family Office_, pracują w _Family Office_ lub w instytucjach finansowych świadczących usługi zarządzania majątkiem bądź z nimi współpracują. Całość kończy się podsumowaniem zawierającym kluczowe wnioski z prowadzonych w monografii analiz.

Niniejsza książka jest rezultatem badań naukowych prowadzonych przez autorów oraz ich współpracy z otoczeniem biznesowym realizowanej w ramach Centrum Badań Inwestycji Kapitałowych Uniwersytetu Łódzkiego (CBIK UŁ). CBIK UŁ zajmuje się badaniem stanu i rozwoju rynku inwestycji kapitałowych w Polsce na tle gospodarki europejskiej i światowej. Autorzy wyrażają wdzięczność firmie Long Term Management Sp. z o.o. (LTM) za inspirującą współpracę, która umożliwiła poszerzenie wiedzy zarówno o _Family Office_, jak i o najlepszych praktykach biznesowych stosowanych w Polsce i za granicą. Na ostateczny kształt monografii wpłynęły cenne i konstruktywne sugestie Prezesa Zarządu LTM – Pana Michała Zawiszy. Autorzy pragną wyrazić wdzięczność za jego wsparcie merytoryczne w realizacji projektu _Family Office_. Autorzy dziękują również recenzentom – Pani Profesor Leokadii Oręziak oraz Panu Profesorowi Sławomirowi Bukowskiemu za przygotowanie wnikliwych recenzji, a także za ich opinie na temat publikacji.ROZDZIAŁ I
SPECYFIKA FUNKCJONOWANIA FIRM RODZINNYCH

1.1. Firmy rodzinne we współczesnej gospodarce

Współczesna gospodarka rynkowa w dużej mierze opiera się na firmach rodzinnych (ang. _family business_), które można uznać z jednej strony za jedną z najstarszych form prowadzenia działalności gospodarczej, z drugiej zaś za swoisty fundament światowej gospodarki rynkowej. Wprawdzie przedsiębiorstwa rodzinne funkcjonują już od czasów starożytnych, jednakże problematyka wpływu rodziny na prowadzenie biznesu była przez wiele dziesięcioleci pomijana zarówno w dyskusjach z zakresu nauk społecznych, jak i politycznych, co jednocześnie dyskredytowało rolę rodziny w kształtowaniu polityki gospodarczej. Współcześnie prezentowane stanowiska wskazują na istotny wkład firm rodzinnych w rozwój gospodarki rynkowej, często także w wymiarze globalnym. W obliczu połączenia silnej gospodarki globalnej, nowych technologii, rosnących możliwości rynkowych i udziału nowych pokoleń w procesie zarządzania przedsiębiorstwami rola i znaczenie firm rodzinnych mogą wzrastać. W szczególności jest to możliwe w długoterminowej perspektywie prowadzenia takich przedsiębiorstw przez pokolenia, a przede wszystkim skutecznego łączenia funkcji rodzinnych z funkcjami menedżerskimi (zarządczymi), które stanowią ważne wyzwanie dla współczesnych _family business_.

Na każdym etapie funkcjonowania przedsiębiorstw rodzinnych, tak tworzenia, jak i rozwoju, ich właściciele borykają się nie tylko z trudnościami dotyczącymi pozyskania i alokacji zasobów niezbędnych do prowadzenia działalności (rzeczowych, kapitałowych, ludzkich czy informacyjnych), ale także z familistyczną (rodzinną) kulturą organizacji, lojalnością, samodzielnością, odpowiedzialnością i zaangażowaniem członków rodziny, osobistymi relacjami, wskrzeszaniem „ducha” przedsiębiorczości i innowacyjności, zaufaniem do angażowania zewnętrznych partnerów czy z problemami sukcesji. Strategie współczesnych firm rodzinnych powinny dotyczyć zatem kwestii ekonomiczno-finansowych, prawnych, socjologicznych, a nawet psychologicznych, co wiąże się z koniecznością dostosowania tych jednostek do zrównoważonego rozwoju w aktualnej sytuacji gospodarczej. Mając na uwadze dość różnorodne i złożone współczesne otoczenie rynkowe przedsiębiorstw, firmy rodzinne powinny być coraz bardziej „wyrafinowane” w zakresie zarządzania kondycją ekonomiczno-finansową, a także długoterminowego planowania biznesu rodzinnego w oparciu o przemyślany przegląd oczekiwań, celów, przedsięwzięć, misji czy wartości ważnych dla członków rodziny, uwzględniając jednocześnie indywidualne i rodzinne cykle życia.

Za jedno z najtrudniejszych współczesnych wyzwań stojących przed przedsiębiorstwami rodzinnymi należy uznać perspektywę prowadzenia firmy z pokolenia na pokolenie, co czyni problem sukcesji nadal istotnym i aktualnym. Proces przekazania firmy rodzinnej młodszym pokoleniom może być przeprowadzany stopniowo, płynnie i ewolucyjnie, bez większych zakłóceń w jej funkcjonowaniu, albo rewolucyjnie, niespokojnie, w atmosferze szeregu konfliktów, które finalnie mogą prowadzić do utrudnień we współpracy, zachwiania relacji rodzinnych, a w efekcie do wycofania się kontrahentów, inwestorów i marnotrawstwa zgromadzonego majątku czy wręcz upadku przedsiębiorstwa rodzinnego. Abstrahując od powyższych scenariuszy, można bezsprzecznie uznać, że splatanie więzów rodzinnych z relacjami biznesowymi jest niewątpliwie trudniejsze niż prowadzenie przedsiębiorstwa nierodzinnego, co stanowi wyróżnik firm rodzinnych na tle współczesnego, dość anonimowego świata biznesu.

Rola i znaczenie firm rodzinnych w gospodarce są uzależnione od długości trwania tradycji gospodarki rynkowej. W byłych krajach socjalistycznych, w których dość długo dominowała własność państwowa przy jednoczesnej dyskredytacji własności prywatnej, doświadczenie większości firm rodzinnych sięga maksymalnie 20–30 lat. Do krajów lub terytoriów o największej aktywności i najmocniejszej pozycji firm rodzinnych w gospodarce zaliczyć można Stany Zjednoczone, Meksyk, Argentynę, Chile, Japonię, Singapur oraz Hongkong. Na kontynencie europejskim najwyższy poziom aktywności firm rodzinnych obserwuje się na obszarze Niemiec, Włoch, Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Belgii, Danii, Szwecji, Szwajcarii oraz Francji, gdzie firmy rodzinne stanowią ok. 90% przedsiębiorstw na rynku. Warto zaznaczyć, iż w Unii Europejskiej firmy rodzinne stanowią średnio ok. 60% wszystkich przedsiębiorstw. W Polsce z kolei, jak wynika z raportu _Firma rodzinna to marka_, 36% przedsiębiorstw uważa się za rodzinne. Za najstarszą firmę rodzinną na świecie uznaje się japoński hotel Awazu Onsen, który jest prowadzony od 718 r., obecnie przez 46. pokolenie jednej i tej samej rodziny. Ogromnym doświadczeniem może pochwalić się także włoska firma rodzinna La Pontificia Fonderia Di Campane Marinelli, prowadząca rodzinny biznes od 1000 r. Wśród znanych światowych marek firm rodzinnych można wymienić m.in. takie firmy, jak: IKEA, Wal-Mart, Volkswagen, Ford, Porsche, BMW, Fiat, Michelin, Auchan, Carrefour, Leroy Merlin, Bosch, LG, Dell, Hewlett-Packard, Levi-Strauss, L’Oréal, Heineken czy wytwórcę klocków Lego. W Polsce można wskazać z kolei m.in. firmy: Blikle, Duda, Fakro, Roleski czy Kruk.

Bazując na tzw. TOP500 – rankingu 500 największych firm rodzinnych na świecie w 2019 r. pod względem osiągniętych przychodów – opracowanym przez Centrum Firm Rodzinnych z Uniwersytetu w St. Gallen w Szwajcarii, można wskazać, że aż 230 z nich pochodzi z Europy, głównie z Niemiec (79 przedsiębiorstw), 150 zaś z Ameryki Północnej, w tym przede wszystkim ze Stanów Zjednoczonych (122 przedsiębiorstwa). Znaczącą grupę w TOP500 tworzą również azjatyckie przedsiębiorstwa rodzinne w liczbie 94. Na liście znalazły się także cztery firmy rodzinne z Afryki, dwie firmy z Oceanii oraz 20 z Ameryki Południowej. Nie obserwuje się jednak znaczącej zmiany w geograficznej dywersyfikacji największych firm rodzinnych na świecie w stosunku do 2017 r. (zob. rysunek 1).

Rysunek 1. Zróżnicowanie geograficzne największych firm rodzinnych na świecie w latach 2019 i 2017

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://familybusinessindex.com (dostęp 30.01.2020).

Firmy rodzinne odgrywają znaczącą rolę w każdej gospodarce – w tworzeniu nie tylko produktu krajowego brutto, ale również miejsc pracy. Uwzględniając jedynie 20 największych firm rodzinnych z przywołanego rankingu Uniwersytetu w St. Gallen w Szwajcarii, można zaobserwować, iż wygenerowały one w 2017 r. łącznie ok. 2,5 bln USD, co stanowiło ok. 34% przychodów całej grupy 500 przedsiębiorstw rodzinnych, oraz zatrudniały blisko 4,7 mln pracowników (35% całej grupy) – zob. tabela 1.

Tabela 1. Charakterystyka 20 największych firm rodzinnych na świecie

---- ----------------------------------- --------------------------------------- ------------------ --------------- ----------- ---------------------- ---------------------- -------------------------------------- ----------------
Nr Firma Rodzina Państwo Rok założenia Charakter Przychód (w mld USD) Liczba zatrudnionych Udział rodziny w akcjonariacie (w %) Prezes zarządu
1 Wal-Mart Inc. Walton USA 1962 PB 485,9 2 300 000 50,8 M/Z
2 Volkswagen AG Porsche Niemcy 1937 PB 287,9 642 300 52,2 M/Z
3 Berkshire Hathaway, Inc. Buffet USA 1955 PB 242,1 402 166 32,0 M/R
4 EXOR SpA Agnelli Włochy 1927 PB 170,8 307 637 53,0 M/Z
5 Ford Motor Company Ford USA 1903 PB 156,8 202 000 40,0 M/Z
6 Bayerische Motoren Werke AG (BMW) Quandt Niemcy 1916 PB 118,8 129 932 46,8 M/Z
7 Koch Industries Inc. Koch USA 1940 PR 110,0 100 000 84,0 M/R
8 Cargill, Incorporated Cargill USA 1865 PR 109,7 153 000 100,0 M/Z
9 Schwarz Group Schwarz Niemcy 1930 PR 109,7 360 000 100,0 M/Z
10 Robert Bosch GmbH Bosch Niemcy 1886 PR 94,6 402 166 99,0 M/Z
11 ALDI Group Albrecht Niemcy 1913 PR 84,9 162 579 100,0 M/Z
12 Comcast Corp. Roberts USA 1963 PB 84,5 164 000 33,3 M/Z
13 Arcelor Mittal Mittal Luksemburg 1976 PB 68,7 197 108 37,4 M/R
14 Gunvor SA Törnqvist Szwajcaria 2000 PR 64,0 1 600 63,0 M/R
15 Dell Technologies Inc. Dell USA 1984 PB 61,6 138 000 75,0 M/R
16 Metro AG Haniel / Schmidt-Ruthnbeck / Beisheim Niemcy 1996 PR 60,2 57 852 53,2 M/Z
17 Roche Holding AG (Roche Group) Hoffman i Oeri Szwajcaria 1896 PB 56,5 93 734 50,1 M/Z
18 LG Corporation Koo Korea Południowa 1947 PB 55,7 37 902 37,5 M/R
19 Continental AG Schäffler Niemcy 1871 PB 53,2 235 473 46,0 M/Z
20 Groupe Auchan SA Mulliez Francja 1961 PR 53,2 355 107 90,0 M/Z
---- ----------------------------------- --------------------------------------- ------------------ --------------- ----------- ---------------------- ---------------------- -------------------------------------- ----------------

Oznaczenia: PB – publiczny, PR – prywatny, M – mężczyzna, Z – osoba z zewnątrz, R – członek rodziny.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://familybusinessindex.com (dostęp 30.01.2020).

Wśród największych firm rodzinnych na świecie aż 255 to spółki publiczne, pozostałe zaś to spółki prywatne. Godny podkreślenia jest również fakt, iż w większości firm rodzinnych rolę prezesów zarządu pełnią wyłącznie mężczyźni (ok. 95% przypadków). Prezesi 215 największych firm rodzinnych są członkami rodzin, pozostali pochodzą z zewnątrz. Średni udział członków rodziny w akcjonariacie firm rodzinnych (z prawem głosu) wynosi ok. 74,5%. Należy przy tym zaznaczyć, iż w cytowanym raporcie szwajcarskiego Uniwersytetu w St. Gallen za firmy rodzinne uznano przedsiębiorstwa, w których:

• biznes rodzinny był prowadzony przez co najmniej drugie pokolenie,

• co najmniej jeden członek rodziny był zaangażowany w prowadzenie firmy rodzinnej (był prezesem, członkiem zarządu lub dyrektorem zarządzającym),

• rodzina posiadała pakiet kontrolny udziałów (50% praw głosu) w przypadku firm prywatnych lub co najmniej 32% udziałów w przypadku spółek publicznych.

Uznaje się, że firmy rodzinne odgrywają znaczącą rolę w gospodarce rynkowej także z uwagi na wspieranie i rozwój talentów przedsiębiorczych w kolejnych pokoleniach. Ponadto budują one odpowiedzialność za sukces przedsięwzięć gospodarczych, zapewniają długookresową orientację w działalności, utrzymując autonomiczność przedsiębiorstw. W efekcie obserwuje się wzrost zainteresowania działalnością firm rodzinnych w ostatnich latach. Co ważne, rosnące zainteresowanie badaniem firm rodzinnych dotyczy rozlicznych dyscyplin naukowych – nie tylko ekonomii, finansów bądź socjologii, ale także zarządzania, psychologii, nauk politycznych, prawnych, biologii, fizyki, a nawet informatyki. Badania nad przedsiębiorstwami rodzinnymi pojawiły się już w latach 70. XX w., w ramach różnorodnych nurtów i kierunków badawczych, wskazując na coraz to nowsze atrybuty przedsiębiorstw rodzinnych. Tendencja wzrostowa zainteresowania zagadnieniami firm rodzinnych wynika głównie ze znaczącego udziału tych przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, rozwoju przedsiębiorczości rodzinnej oraz postępujących przemian ekonomiczno-społecznych.

Świadectwem ważności tematu firm rodzinnych w gospodarce rynkowej jest powołanie różnych międzynarodowych instytucji naukowo-badawczych, które łącząc naukę z praktyką gospodarczą, wspierają działalność firm rodzinnych na świecie, np.:

• Center for Family Business (Centrum dla Firm Rodzinnych) założone w Stanach Zjednoczonych w roku 1962,

• FFI – Family Firm Institute (Instytut Firm Rodzinnych) z siedzibą w Stanach Zjednoczonych,

• FBN International – Family Business Network International __ (Międzynarodowa Sieć Firm Rodzinnych) w Szwajcarii,

• IFERA – International Family Enterprise Research Academy (Międzynarodowa Akademia Badań Przedsiębiorstwa Rodzinnego) w Stanach Zjednoczonych.

Cenny wkład organizacji IFERA w wypełnianie luki między badaniami, teorią i praktyką jest udokumentowany w postaci licznych forów i konferencji oraz publikacji naukowych. W tym względzie na podkreślenie zasługuje również uznane na całym świecie czasopismo naukowe „Family Business Review”, na łamach którego od 1988 r. są prezentowane rezultaty badań naukowych na temat firm rodzinnych.

W Polsce również można dostrzec rosnące zainteresowanie tematem firm rodzinnych, czego dowodem są liczne konferencje i publikacje naukowe, np. Społecznej Akademii Nauk w Łodzi, bądź różnego rodzaju instytucje stworzone z myślą o firmach rodzinnych. Jako przykład mogą posłużyć Fundacja Instytut Biznesu Rodzinnego, Fundacja Firmy Rodzinne czy Stowarzyszenie Inicjatywa Firm Rodzinnych, które wydaje czasopismo „Relacje. Magazyn Firm Rodzinnych”.

Podsumowując, można stwierdzić, że nietuzinkowa specyfika i niejednorodność firm rodzinnych są niewątpliwie przesłanką podejmowania przez światowe, europejskie i krajowe instytucje naukowo-badawcze oraz otoczenie biznesowe szeregu badań i analiz dla wyjaśnienia wszelkich zjawisk z nimi związanych, które można zaobserwować w krajach o ugruntowanej gospodarce rynkowej.

1.2. Heterogeniczność postrzegania i wyodrębniania firm rodzinnych

Ze względu na ważność firm rodzinnych w gospodarce rynkowej istotnego znaczenia nabiera problem precyzyjnego ich zdefiniowania. Firmy rodzinne należą bowiem do dość niejednorodnych podmiotów rynkowych, cechują się znaczną indywidualizacją, a ich kształt jest zależny od szeregu czynników, np. wieku przedsiębiorstwa bądź branży, w której działa. Brak porozumienia w kwestiach formalnego wyodrębniania _family business_ z ogółu przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku, tak jak zostało to ugruntowane ustawowo w przypadku podziału na przedsiębiorców mikro-, małych czy średnich, skutkuje przynależnością do grupy firm rodzinnych podmiotów o bardzo zróżnicowanej formie organizacyjno-prawnej, wielkości, zdywersyfikowanej własności i różnych parametrach ekonomiczno-finansowych.

Heterogeniczność definicyjna firm rodzinnych może wynikać z wielorakich czynników. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na połączenie dwóch odrębnych etymologicznie i semantycznie terminów – „rodzina” oraz „przedsiębiorstwo”. Są one nie tylko różnie definiowane w wielu dyscyplinach naukowych, ale także odmiennie interpretowane i odbierane przez społeczeństwo. Rodzina, postrzegana zwykle poprzez pryzmat socjologiczny, określana jest jako instytucja społeczna, zawierająca właściwe danej kulturze normy regulujące zachowania seksualne, reprodukcję gatunku, wychowanie dzieci i wzajemne stosunki różnych grup wydzielonych według wieku, płci i stosunków pokrewieństwa. Przedsiębiorstwo, z ekonomiczno-finansowego punktu widzenia, należy traktować z kolei jako wyodrębnioną prawnie, organizacyjnie i ekonomicznie jednostkę prowadzącą działalność gospodarczą. Inaczej mówiąc, jest jednostką zorganizowaną i organizującą całość wszystkich czynników produkcji i kapitału dla efektywnego i trwałego realizowania określonych zadań i celów na własny rachunek, własne ryzyko i własną odpowiedzialność. Za K. Safinem w pojmowaniu firm rodzinnych można wyróżnić trzy podejścia:

• socjologiczne (społeczne) – przyjmujące za punkt wyjścia więzi społeczne,

• zasobowe (ekonomiczne) – kładące nacisk na zasoby przedsiębiorstwa,

• integracyjne (zintegrowane) – łączące obie sfery: ekonomiczną i społeczną.

Wydaje się, że w celu uniknięcia postrzegania firm jako bardziej lub mniej „rodzinnych” zasadne jest zastosowanie podejścia zintegrowanego, będącego próbą ujęcia w jednej definicji dwóch elementów składowych: rodziny i przedsiębiorstwa. W zagranicznej literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji firm rodzinnych, akcentujących różnorodne aspekty i kryteria, za pomocą których można uznać dane przedsiębiorstwo za rodzinne. Tylko w ostatnim trzydziestoleciu XX w., jak podają J.H. Chua, J.J. Chrisman i P. Sharma, pojawiło się ich ponad 20. Jedne z pierwszych naukowych opracowań na temat _family business_, powstałych w latach 60. i 70. XX w., jak __ wskazują __ P.Z. Poutziouris, K.X. Smyrnios oraz S.B. Klein, koncentrowały się głównie na aspektach praktycznych i studiach przypadków. Za pierwszy artykuł naukowy na temat firm rodzinnych uważa się opublikowane w czasopiśmie „Harvard Business Review” w 1964 r. opracowanie R.G. Donnelly’ego, którego uznaje się także za pioniera definicji firmy rodzinnej. Określił ją jako jednostkę, w której można wyodrębnić przynajmniej dwa pokolenia rodziny i w której ten związek (połączenie między pokoleniami) oddziałuje na politykę firmy oraz na interesy i cele rodziny. Tego rodzaju związki występują w sytuacji, gdy spełniony jest jeden z następujących warunków:

• relacje rodzinne są determinantą procesu sukcesji,

• członkowie rodziny zasiadają w zarządzie,

• ważne wartości firmy są identyfikowane z rodziną,

• działania członków rodziny wpływają na reputację przedsiębiorstwa,

• zaangażowani członkowie rodziny czują się zobligowani do utrzymywania udziałów w firmie rodzinnej,

• pozycja członków rodziny w firmie wpływa na ich pozycję w rodzinie,

• członek rodziny identyfikuje się ze swoim związkiem z firmą przy planowaniu własnej kariery.

Podobne założenia postrzegania firm rodzinnych prezentują M.C. Shanker i J.H. Astrachan, ujmując je jako swego rodzaju „wszechświat” firm rodzinnych (ang. _Family Business Universe_) – zob. rysunek 2.

Rysunek 2. „Wszechświat” firm rodzinnych

Źródło: J.H. Astrachan, M.C. Shanker, _Family Businesses’ Contribution to the U.S. Economy: A Closer Look_, „Family Business Review” 2003, vol. 16, no. 3, s. 212.

Na podstawie przeglądu zagranicznej literatury przedmiotu można wskazać na liczne i różnorodne określenia firmy rodzinnej, akcentujące jej wiodące cechy i wyróżniki (zob. tabela 2).

Tabela 2. Wybrane definicje firmy rodzinnej

------------------------------------------------------------------ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Autor/Autorzy Definicja firmy rodzinnej

R.G. Donnelley (1964) Przedsiębiorstwo, w którym można wyodrębnić przynajmniej dwa pokolenia rodziny i ten związek (połączenie między pokoleniami) oddziałuje na politykę firmy oraz na interesy i cele rodziny

P. Davis (1983) Firma, w której polityka i kierunek rozwoju pozostają pod znacznym wpływem jednej lub kilku rodzin ze względu na własność i niekiedy uczestnictwo członków rodziny w procesie zarządzania

N.C. Churchill i K.J. Hatten (1987) Przedsiębiorstwo, w którym młodszy członek rodziny ma nad nim kontrolę lub przejmie ją od starszych

I.S. Lansberg, E.L. Perrot i S. Rogolsky (1988) Jednostka, w której członkowie rodziny mają prawną kontrolę własności

D.R. Dreux (1990) Firma, która jest kontrolowana przez jedną lub więcej rodzin, mających wystarczający wpływ na zarządzanie organizacją i kluczowy wpływ na podejmowanie decyzji

R. Donckels, E. Fröhlich (1991) oraz M.A. Gallo, J. Sveen (1991) Przedsiębiorstwo, w którym członkowie rodziny posiadają co najmniej 60% kapitału

A. Lyman (1991) Firma, której własność należy do członków rodziny, co najmniej jeden właściciel jest w niej zatrudniony, a jeden inny członek rodziny albo jest zatrudniony, albo regularnie pomaga, nawet jeśli nie jest oficjalnie zatrudniony

P.G. Holland i J.E. Oliver Każda firma, w której na decyzje dotyczące jej własności lub zarządzania ma wpływ związek z rodziną lub rodzinami

(1992)

J.H.M. Welsch (1993) Firma, w której koncentruje się własność, a właściciele lub krewni rodziny właścicieli są zaangażowani w proces zarządzania

D. Harris, J.I. Martinez i J.L Ward (1994) Przedsiębiorstwo przekazywane następnym pokoleniom, które nim zarządzają i je kontrolują

A.L. Carsrud (1994) Firma, w której ma miejsce ściśle kontrolowana własność, polityka firmy zaś zdominowana jest przez członków „emocjonalnej grupy pokrewieństwa”

P.A. Frishkoff (1995 Przedsiębiorstwo o dowolnej formie prawnej, którego kapitał w całości lub w zdecydowanej części znajduje się w posiadaniu rodziny, przynajmniej jeden jego członek wywiera decydujący wpływ na kierownictwo lub sprawuje funkcję kierowniczą z zamiarem trwałego utrzymania przedsiębiorstwa w rękach rodziny

E. Venter, C. Boshoff i G. Mass (2005) Firma będąca własnością członków tej samej rodziny, którzy za jej pośrednictwem realizują formalną lub nieformalną wizję działalności biznesowej i mają za zadanie przekazać ją następnym pokoleniom

S.B. Klein (2005) Firma, na którą duży lub znaczący wpływ ma rodzina

M. Bertrand i A. Schoar (2006) Przedsiębiorstwo cechujące się koncentracją własności, kontroli i często kluczowych stanowisk kierowniczych wśród członków rodziny, nawet po przejściu jego założycieli na emeryturę
------------------------------------------------------------------ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R.G. Donnelley, _The Family Business_, „Harvard Business Review” 1964, vol. 42, no. 4, s. 94; P. Davis, _Realizing the Potential of the Family Business_, „Organizational Dynamics” 1983, vol. 12, no. 1, s. 47–56; N.C. Churchill, K.J. Hatten, _Non-Market-Based Transfers of Wealth and Power: A Research Framework for Family Businesses_, „American Journal of Small Business” 1987, vol. 12, no. 2, s. 51–64; I.S. Lansberg, E.L. Perrow, S. Rogolsky, _Family Business as an Emerging Field_, „Family Business Review” 1988, vol. 1, no. 1, s. 1–8; D.R. Dreux, _Financing Family Business: Alternatives to Selling Out or Going Public_, „Family Business Review” 1990, vol. 3, no. 3, s. 225–243; R. Donckels, E. Fröhlich, _Are Family Businesses Really Different? European Experiences from STRATOS_, „Family Business Review” 1991, vol. 4, no. 2, s. 93–105; M.A. Gallo, J. Sveen, _Internationalizing the Family Business: Facilitating and Restraining Factors_, „Family Business Review” 1991, vol. 4, no. 2, s. 181–190; A. Lyman, _Customer Service: Does Family Ownership Make a Difference?_, „Family Business Review” 1991, vol. 4, no. 3, s. 303–324; P.G. Holland, J.E. Oliver, _An Empirical Examination of the Stages of Development of Family Business_, „Journal of Business and Entrepreneurship” 1992, vol. 4, no. 3, s. 27–38; J.H.M. Welsch, _The Impact of Family Ownership and Involvement on the Process of Management Succession_, „Family Business Review” 1993, vol. 6, no. 1, s. 31–54; D. Harris, J.I. Martinez, J.L Ward, _Is Strategy Different for the Family-Owned Business?_, „Family Business Review” 1994, vol. 7, no. 2, 159–173; A.L. Carsrud, _Meanderings of a Resurrected Psychologist or, Lessons Learned in Creating a Program_, „Entrepreneurship Theory and Practice” 1994, vol. 19, no. 1, s. 39–48; P.A. Frishkoff, _Understanding Family Business. What Is a Family Business?_, Austin Family Business Program, Oregon State University, Corvallis 1995; E. Venter, C. Boshoff, G. Maas, _The Influence of Successor-Related Factors on the Succession Process in Small and Medium-Sized Family Businesses_, „Family Business Review” 2005, vol. 18, no. 4, s. 283–303; S.B. Klein, _Beiräte in Familienunternehmen. Zwischen Beratung und Kontrolle_, „Zeitschrift für KMU und Entrepreneurship” 2005, B. 53, s. 185–207; M. Bertrand, A. Schoar, _The Role of Family in Family Firms_, „Journal of Economic Perspectives” 2006, vol. 20, no. 2, s. 73–96.

Analiza powyższych definicji skłania do wyodrębnienia trzech wiodących ujęć pojmowania i postrzegania firmy rodzinnej, na które zwracają uwagę m.in. M.C. Shanker i J.H. Astrachan (zob. rysunek 3). Najszersze definicje koncentrują się na dość ogólnych założeniach, opartych głównie na kwestiach kontroli członków rodziny nad decyzjami strategicznymi w firmie rodzinnej. Przykładowo definicja firmy rodzinnej zaprezentowana przez R.K.Z. Heck i E.S. Trent ukazuje ją jako „biznes rodzinny, którego właścicielem lub zarządcą jest przynajmniej jeden członek rodziny”. W węższym rozumieniu firmy rodzinnej zwraca się z kolei uwagę na prowadzenie firmy przez członków rodziny z pokolenia na pokolenie oraz kontrolę własności, w najwęższym zaś akcentuje się dość mocno zaangażowanie więcej niż jednego członka rodziny w operacyjne i strategiczne zarządzanie wielopokoleniową firmą rodzinną.

W przykładowej ogólnej definicji firmy rodzinnej prezentowanej w polskiej literaturze przedmiotu za przedsiębiorstwo rodzinne uznaje się podmiot, w którym „założyciel i/lub następcy wśród jej udziałowców zajmują główne stanowiska w zarządzie firmy lub w radzie nadzorczej. Za pośrednie można uznać podejście prezentowane przez Ł. Sułkowskiego i A. Marjańskiego. Sugerują oni, że firma rodzinna to „podmiot gospodarczy, w którym kontrola własnościowa lub zarządzanie podmiotem pozostają w rękach przedstawicieli rodziny, a w jego funkcjonowanie gospodarcze jest zaangażowany więcej niż jeden członek rodziny”. Nieco węższe ujęcie firmy rodzinnej zaprezentowano w statucie Stowarzyszenia Inicjatywa Firm Rodzinnych, które pojmuje ją jako __ „przedsiębiorstwo o dowolnej formie prawnej lub osobę prowadzącą działalność gospodarczą, gdzie kapitał w całości lub w decydującej części znajduje się w posiadaniu rodziny, przynajmniej jeden jej członek wywiera decydujący wpływ na kierownictwo lub sam sprawuje funkcję kierowniczą z zamiarem trwałego utrzymania przedsięwzięcia w rękach rodziny”.

Rysunek 3. Trzy ujęcia istoty firmy rodzinnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: M.C. Shanker, J.H. Astrachan, _Myths and Realities: Family Businesses’ Contribution to the US Economy – A Framework for Assessing Family Business Statistics_, „Family Business Review” 1996, vol. 9, no. 2, s. 109.

W niektórych opracowaniach popularno-naukowych można odnaleźć mylne założenie, iż firmy rodzinne przynależą do sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Przykładowo, według R. Sobieckiego, w polskiej literaturze przedmiotu przedsiębiorstwem rodzinnym określa się podmiot gospodarczy spełniający kryteria mikro-, małego lub średniego przedsiębiorstwa, w którym wyłącznym lub dominującym bezpośrednim właścicielem jego majątku jest rodzina jedno- lub wielopokoleniowa. Wprawdzie sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi niejednokrotnie dominujące środowisko przedsiębiorstw rodzinnych, jednakże w rozwiniętej gospodarce rynkowej firmy rodzinne to także duże korporacje, w tym spółki notowane na giełdzie papierów wartościowych. Wielkość przedsiębiorstwa nie może być zatem uznana za kryterium wyodrębniania firm rodzinnych. Podobnie, ustalony w sposób arbitralny graniczny udział członków rodziny w kapitale własnym przedsiębiorstwa (np. powyżej 60%), jak sugerują M.A. Gallo i J. Sveen, nie jest czynnikiem wystarczającym do ujmowania firmy jako rodzinnej. Członkowie rodziny będący w posiadaniu kontrolnego pakietu udziałów mogą nie angażować się w zarządzanie rodzinnym biznesem i nie zajmować się długoterminowym rozwojem firmy, co dyskredytuje poniekąd uznawanie takiego przedsięwzięcia za w pełni rodzinne. Ważne zatem, aby członkowie rodziny mieli „ducha” przedsiębiorczości i innowacyjności, a także wolę i kompetencje do sterowania długofalowym rozwojem firmy, zgodnym z misją i wartościami rodziny, nawet w sytuacji, gdy przedsiębiorstwem bezpośrednio zarządza wyspecjalizowany menedżer.

Jeśli odejdzie się od dość dużej swobody interpretacyjnej, szerszego bądź węższego ujęcia firm rodzinnych, ich istota sprowadza się do uwzględnienia kilku wiodących kryteriów, stanowiących poniekąd charakterystyczne cechy składające się na specyfikę przedsiębiorstw tego rodzaju. Można zatem uznać, że firma rodzinna to każde przedsiębiorstwo, bez względu na jego wielkość czy formę organizacyjno-prawną, które cechuje się dominującą własnością w rękach rodziny, zarządzaniem przez członków rodziny oraz ich zaangażowaniem we wspólny, rodzinny biznes, odpowiedzialnością finansową i ukierunkowaniem członków rodziny na przedsiębiorczość i innowacyjność, troską o wielopokoleniowe przekazanie władzy oraz przestrzeganiem wartości i postaw reprezentowanych przez rodzinę.PRZYPISY

Mając na uwadze ujęcie ekonomiczne, bez wnikania w możliwe semantyczne różnice definicyjne, pojęcia „przedsiębiorstwo rodzinne”, „firma rodzinna”, „przedsiębiorczość rodzinna” czy _family business_ lub _family firm_ będą stosowane zamiennie.

J.H. Astrachan, M.C. Shanker, _Family Businesses’ Contribution to the U.S. Economy: A Closer Look_, „Family Business Review” 2003, vol. 16, no. 3, s. 211.

E. Bracci, E. Vagnoni, _Understanding Small Family Business Succession in Knowledge Management Perspective_, „The IUP Journal of Knowledge Management” 2011, vol. 9, no. 1, s. 7–36.

J. Horak, _Firmy rodzinne zmieniają oblicze kapitalizmu_, „Relacje. Magazyn Firm Rodzinnych” 2015, nr 3(11), s. 12.

_Firma rodzinna to marka_, Instytut Biznesu Rodzinnego, Poznań 2016, s. 26. Raport stanowi podsumowanie badania przeprowadzonego w ramach projektu „Statystyka firm rodzinnych”.

http://familybusinessindex.com (dostęp 30.01.2020).

Ibidem.

A. Surdej, K. Wach, _Przedsiębiorstwa rodzinne wobec wyzwań sukcesji_, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, s. 22.

Centrum dla Firm Rodzinnych założone w 1962 r. przez Léona i Katy Danco w Cleveland w Ohio było wyraźnie wyspecjalizowaną grupą doradczą dla firm rodzinnych – por. H. Kormann, R. Wimmer, _Vom Ursprung der Forschung zu Familienunternehmen_, „Zeitschrift für Familienunternehmen und Strategie” 2018, H. 5, s. 149.

https://www.ffi.org (dostęp 30.01.2020). Instytut Firm Rodzinnych został założony przez Richarda Beckharda w 1983 r. i jest do dziś bardzo aktywną jednostką konsultingową, w której pracowali znani badacze firm rodzinnych, m.in. C. Aronoff, J.L. Ward i K. Gersick – por. H. Kormann, R. Wimmer, op. cit., s. 149.

https://www.fbn-i.org (dostęp 30.01.2020).

https://ifera.org (dostęp 30.01.2020).

P.Z. Poutziouris, K.X. Smyrnios, S.B. Klein, _Introduction: The Business of Researching Family Enterprises_, _Handbook of Research on Family Business_, eds. P.Z. Poutziouris, K.X. Smyrnios, S.B. Klein, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2006, s. 2.

https://journals.sagepub.com/home/fbr (dostęp 30.01.2020).

Jako przykład można podać cykliczne konferencje naukowe poświęcone firmom rodzinnym – por. http://konferencja.firmyrodzinne.san.edu.pl (dostęp 30.01.2020).

http://www.ibrpolska.pl (dostęp 30.01.2020).

https://ffr.pl/pl (dostęp 30.01.2020).

http://firmyrodzinne.pl (dostęp 30.01.2020).

Por. ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. 2018 poz. 646).

C. Kirkpatrick, _The Family as Process and Institution_, Ronald Press, New York 1964, s. 14.

Działalnością gospodarczą jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły. Por. ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. 2018 poz. 646, art. 3).

J. Duraj, _Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa_, PWE, Warszawa 2004, s. 18.

K. Safin, _Przedsiębiorstwa rodzinne – istota i zachowania strategiczne_, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 22.

J.H. Chua, J.J. Chrisman, P. Sharma, _Defining the Family Business by Behavior_, „Entrepreneurship Theory and Practice” 1999, vol. 23, no. 4, s. 19–39.

H. Kormann, R. Wimmer, op. cit., s. 149.

R.G. Donnelley, _The Family Business_, „Harvard Business Review” 1964, vol. 42, no. 4, s. 94.

J.H. Astrachan, M.C. Shanker, op. cit., s. 212.

R.K.Z. Heck, E.S. Trent, _The Prevalence of Family Business from a Household Sample_, _Family Business Sourcebook_, eds. C.E. Aronoff, J.H. Astrachan, J.L. Ward, Family Enterprise Publishers, Marietta 2002, s. 610.

M.C. Shanker, J.H. Astrachan, _Myths and Realities: Family Businesses’ Contribution to the US Economy – A Framework for Assessing Family Business Statistics_, „Family Business Review” 1996, vol. 9, no. 2, s. 107–119.

A. Surdej, K. Wach, op. cit., s. 15–16.

Ł. Sułkowski, A. Marjański, _Firmy rodzinne. Jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń_, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2011, s. 37.

Statut Stowarzyszenia Polska Firma Rodzinna (tekst jednolity obowiązujący od 15 kwietnia 2019 r.), http://firmyrodzinne.pl/o-nas/statut (dostęp 30.01.2020).

R. Sobiecki, _Jak uczyć przedsiębiorców – na podstawie przedsiębiorczości rodzinnej_, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2010, nr 3, s. 35.

M.A. Gallo, J. Sveen, _Internationalizing the Family Business: Facilitating and Restraining Factors_, „Family Business Review”, vol. 4, no. 2, s. 181–190.