Felice Milena Dora - ebook

MILENA

Zanim między Franzem Kafką a Mileną Jesenską pojawiła się aura erotyczna, wydarzyło się kilka epizodów, które nie zapowiadały romansu. Żaden _coup de foudre_ nie nastąpił. Zaczęło się od lektury, lektury opowiadań Kafki, bo Milena jeszcze nie publikowała. Najpierw zaproponowała Kafce tłumaczenie jego opowiadań na czeski, a nikt jeszcze jego utworów na inny język nie przekładał. Jesienią 1919 roku spotkali się w praskiej kawiarni, zapewne w Café Arco. Kiedy był w sanatorium w Meranie, we włoskim Tyrolu, zaczęli do siebie systematycznie pisywać. Frank, jak nazywała Kafkę Milena, wspominał ich spotkanie w kawiarni. Nie zapamiętał jej twarzy, ale zachował obraz jej postaci, jak szła między stolikami. Reszta należała do listów, które zaczęły krążyć między Meranem a Wiedniem jak jaskółki. List jest świadkiem życia intymnego. Co byśmy o nim wiedzieli, gdyby ludzie nie przechowywali listów; co byśmy wiedzieli o miłości Heloizy i Abelarda, gdyby zniknęła ich korespondencja?

Ich romans miał wiele cech związku intelektualistów. Zanim obudziła się namiętność, łączyła ich wspólna pasja – literatura. Oboje szukali bratniej duszy. Byli samotni, Milena doznała zawodu w małżeństwie, Kafka tęsknił za kimś bliskim, z kim miałby głęboką więź duchową, z kim mógłby się nie tylko śmiać, ale i rozmawiać o tym, co najważniejsze, i o tym, co mniej ważne. Wzajemnej fascynacji sprzyja korespondencja, zwłaszcza gdy brak bliskości zmysłowej i wspólnego doświadczenia codzienności. Element kreacji jest w epistolografii równie silny, jak w innych dziedzinach ekspresji artystycznej. Wykreowany zostaje nie tylko tekst, ale i obraz realnego człowieka. Euforyczna reakcja Kafki na listy Mileny przekonuje nas, że również ona potrafiła wykreować w listach swój wizerunek.

Nie wiemy, jak sobie wyobrażali przyszłość. W przypadku Kafki konwencjonalne małżeństwo nie wchodziło w grę. Stała relacja seksualna z kobietą nie była dla niego czymś oczywistym. Milena aż do spotkania w Wiedniu o tym nie wiedziała. Nie zdawała sobie też sprawy ze stanu zdrowia Kafki. Nie potrafiła zdobyć się na porzucenie męża nie tylko dlatego, że wciąż ją fascynował, ale również dlatego, że związek z Kafką zamknąłby ją w kręgu jego problemów zdrowotnych, psychicznych, twórczych. A on sam wydawał jej się osobą kompletnie oderwaną od życia1.

Ich miłość rozgorzała (Kafka chętnie odwoływał się do metaforyki ognia) w kwietniu 1920 roku i wygasła w listopadzie. Rozeszli się w różne strony, ale kontaktowali się; ostatnia karta pocztowa pisarza datowana jest 25 grudnia 1923 roku w Berlinie-Steglitz. Milenie, która nieodmiennie cieszyła się jego zaufaniem, dał kilka rękopisów, w 1920 roku – _List do ojca_, a w rok później, a więc już po rozstaniu – _Dziennik_ obejmujący lata 1910–1920. Dzieła te przekazała Maksowi Brodowi, listy miłosne zatrzymała. Po agresji Niemiec na Czechy w marcu 1939 roku Milenie, która zaangażowała się w działalność konspiracyjną, groziło w każdej chwili aresztowanie. Listy Kafki powierzyła swemu przyjacielowi Willy’emu Haasowi. Ten przed ucieczką z Czech ukrył je u rodziny, a po wojnie odzyskał i opublikował w oficynie Salmana Schockena. Nie oparł się pokusie cenzury, skracał listy, nie zaznaczając ingerencji. Schocken, wydawca skądinąd poważny, wzbraniał się drukować kilka lat po Zagładzie ostre sformułowania Kafki dotyczące Żydów. Haas uznał, że pewnych listów i akapitów jeszcze nie należy wydobywać na światło dzienne: „Listy – pisał w posłowiu do pierwszej edycji w roku 1952 – zawierają literackie portrety, czy raczej karykatury, które nie mają związku z rzeczywistością i dziś nie mogą zostać opublikowane. Ogromną niezgodność tych portretów z prawdą trzeba ciągle podkreślać, także mając na względzie przyszłe – i mam nadzieję – pełne wydanie. Z oczywistych względów także niemal wszystkie odniesienia do rodziny Mileny zostały pominięte”2.

A jednak listów, które warto wydać, nie warto cenzurować. W kilkadziesiąt lat później ukazała się niemal pełna edycja listów w starannym opracowaniu Jürgena Borna i Michaela Müllera3. Listy Mileny do Kafki nie zachowały się.

Milena Jesenská urodziła się w Pradze w roku 1896. Ojciec Mileny, Jan Jesenský, był dentystą i chirurgiem szczękowym o europejskiej renomie. Wykładał na Fakultecie Medycznym Uniwersytetu Karola. Po przedwczesnej śmierci żony i syna została mu tylko córka, którą chciał ukształtować na własne podobieństwo. Z przekonań był nacjonalistą. Na nacjonalistycznej pożywce doktor Jesenský hodował swoją nienawiść do reżymu austro-węgierskiego, do Niemców i Żydów. Nie wiemy, jak profesor Jesenský komunikował się z bliźnimi, którzy nie byli jego pacjentami. Swoją córkę musztrował i bił, co nie jest najlepszym programem pedagogicznym4. Niemniej szkołę dla córki wybrał doskonałą. Prywatne liceum Minerva, pierwsza w Austro-Węgrzech średnia szkoła dla dziewcząt, wolne było od austriackiego drylu panującego w zakładach państwowych. Do Minervy posyłały swoje córki zamożne rodziny praskie. Ale uczennice nie zamierzały kopiować losu swoich matek. Milena stała się przywódczynią grupy dziewcząt, które manifestowały nonkonformizm i epatowały mieszczańską Pragę swoimi strojami i swoim zachowaniem. Milena posunęła się dalej, wykradała z gabinetu ojca narkotyki i dziewczęta raczyły się nimi po lekcjach albo na wagarach. Podkradała nie tylko morfinę, sfałszowała podpis profesora Jesenskiego na czeku, co na pewien czas zapewniło jej obfitość gotówki. Oczywiście minerwianki bywały w Café Arco, gdzie Milena się zadomowiła i stała się, jak pisze Ernst Pawel, „uwielbianą i rozpieszczaną maskotką koła Franza Werfela”, a więc młodszych kolegów Kafki, Broda, Bauma i Weltscha. Fascynowała ją literatura niemiecka, ale czytała wszystko, co na początku XX wieku dystansowało stary świat. Kwestionowała konwencje i zasady, wszystko gotowa była rzucić na szalę, gdy w grę wchodziła namiętność. „Trwoniła wszystko na niewiarygodną skalę – wspominał Willy Haas w przedmowie do listów Kafki – swoje życie, pieniądze, uczucia – własne i te, którymi ją darzono, a ona traktowała je jak swoją własność, którą może dowolnie szafować”.

Adresatem prowokacji Mileny był jej ojciec. Wiele wytrzymał. Chciał, żeby poszła w jego ślady, i skłonił ją, by po maturze rozpoczęła studia medyczne. Musiała mu asystować przy operacjach rannych na froncie żołnierzy, którym profesor Jesenský rekonstruował twarze. Były to rzecz jasna makabryczne spektakle. Milena nie potrafiła się zdobyć na obiektywny stosunek do cierpienia, jaki manifestował ojciec. Wytrzymała na medycynie kilka semestrów i przeniosła się do konserwatorium. Miała doskonały słuch, ale brakowało jej wytrwałości i studia przerwała.

------------------------------------------------------------------------

1 „Dla niego życie jest czymś zupełnie innym niż dla wszystkich innych ludzi – pisała do Broda w roku 1920 – przede wszystkim pieniądze, giełda, centrala dewizowa, maszyna do pisania to dla niego rzeczy całkowicie mistyczne, dla niego to najdziwniejsze zagadki, do których ma zupełnie inny stosunek niż my. Dla niego urząd – również jego własny – jest czymś równie zagadkowym i godnym podziwu jak dla małego dziecka lokomotywa. Nie potrafi on zrozumieć najprostszej rzeczy w świecie. Człowiek, który szybko pisze na maszynie, czy ktoś, kto ma cztery kochanki, jest dla niego równie niepojęty jak owa korona w urzędzie pocztowym . Niepojęty dlatego, że przemawia przez niego życie. Frank zaś nie potrafi żyć. Frank jest pozbawiony zdolności do życia. Frank nigdy nie będzie zdrów. Frank wkrótce umrze” (cyt. według: M. Brod, _Franz Kafka. Opowieść biograficzna_, przeł. T. Zabłudowski, wstępem opatrzył M. Wydmuch, Czytelnik, Warszawa 1982, s. 301–303).

2 Cyt. za: E. Pawel, _Franz Kafka. Koszmar rozumu,_ przeł. I. Stąpor, Wyd. Książkowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 492. Kafka listów na ogół nie datował, a Haas nie potrafił ułożyć ich chronologicznie. Brak oryginalnej paginacji sprawił, że pewne fragmenty listów znalazły się nie na swoim miejscu. Chronologia listów i inne błędy Haasa poprawione zostały dopiero w edycji Jürgena Borna i Michaela Müllera: F. Kafka, _Briefe an Milena._ _Erweiterte und neu geordnete Ausgabe_, S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1983. Polscy wydawcy aż do dziś ignorują tę uzupełnioną i poprawioną edycję, wznawiając _Listy do Mileny_ w takiej postaci, jaką nadał im niefortunny edytor Willy Haas. Niemniej należy podkreślić walory polskiego przekładu Feliksa Konopki. Listy do Mileny Jesenskiej cytuję w jego tłumaczeniu według wydania drugiego (F. Kafka, _Listy do Mileny_, przeł. F. Konopka, przedmowę napisał Z. Bieńkowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969). Jeżeli odwołuję się do edycji Jürgena Borna i Michaela Müllera, zaznaczam to.

3 F. Kafka, _Briefe an Milena_, op. cit., hrsg. von J. Born und M. Müller, Fischer Taschenbuch. Posługuję się szesnastym wydaniem: Frankfurt am Main 2019. Wydawcy zaznaczają, że usunęli cztery fragmenty tekstu, które mogłyby zostać odczute jako obraźliwe czy nawet zniesławiające. Sama adresatka w wielu miejscach zamazała skutecznie fragmenty liczące od kilku słów do kilku zdań.

4 Syn Hermanna Kafki wiedział, co mówi, kiedy radził swojej siostrze Elli wysłanie syna, Feliksa, do szkoły z internatem: „Rodzina jak każdy organizm dąży do równowagi. Jak długo ma miejsce owo dążenie do równowagi między rodzicami a dziećmi, nazywa się je wychowaniem. Dlaczego tak się je nazywa, jest rzeczą niezrozumiałą, bo nie ma tu śladu prawdziwego wychowania, a więc spokojnego, bezinteresownego rozwijania zdolności tego, który staje się człowiekiem, albo też tylko spokojnego znoszenia samodzielnego rozwoju. Kiedy ojciec «wychowuje» (z matką jest zresztą podobnie), wynajduje w dziecku rzeczy, które znienawidził już w sobie i nie mógł przezwyciężyć, i które ma teraz nadzieję na pewno przezwyciężyć, słabe dziecko wydaje się bowiem bardziej w jego mocy niż on sam, i tak oto ingeruje, zaślepiony wściekłością, nie czekając na rozwój, w tego, który staje się człowiekiem . Oto dwa zrodzone z egoizmu środki wychowawcze rodziców: tyrania i niewolnictwo we wszystkich stopniach, przy czym tyrania może wyrażać się bardzo delikatnie («musisz mi wierzyć, jestem twoją matką!»), a niewolnictwo bardzo dumnie («jesteś moim synem, dlatego uczynię cię moim wybawcą»), ale są to dwa straszliwe środki wychowawcze, dwa środki antywychowawcze, zdatne do tego, by dziecko wdeptać w ziemię, z której wyszło. Rodzice mają właśnie do dzieci miłość jedynie zwierzęcą, bezsensowną, bezustannie się z dziećmi utożsamiającą, wychowawca ma wobec dziecka szacunek, a to w sensie wychowawczym nieporównanie więcej. Jeżeli N. nazywa siebie kwoką, ma całkowitą słuszność, każda matka w zasadzie nią jest, a ta, która nie jest, jest albo boginią, albo chorym zwierzęciem, skoro jednak ta kwoka N. nie chce mieć kurcząt, lecz ludzi, nie wolno jej samej wychowywać własnych dzieci” (list do Elli Hermann z jesieni 1921, w: F. Kafka, _Listy do rodziny_..., op. cit., s. 384–387).INDEKS

A

Abélard Pierre

Altman Heinz

Ambrožova Jarmila

B

Baal Szem Tow Israel

Badeni Kazimierz

Balint Benjamin

Barth Bernd-Rainer

Bauer Anna

Bauer Carl

Bauer Erna

Bauer Felice

Bauer Ferdynand (Ferri)

Baum Oskar

Baumer Sara

Bażyńska-Chojnacka Katarzyna

Becker Anatolij

Becker Carola

Ben-Tovim Puah

Beneš Edvard

Bergmann Hugo

Bieńkowski Zbigniew

Bloch Grete

Born Jürgen

Braak Menno ter

Brecht Bertold

Brenner Josef Chaim

Broch Hermann

Brod Elsa

Brod Max

Buber Martin

Buber Rafael

Buber-Neumann Margarete

Burian Vaclav

C

Canetti Elias

Černá Jana

Chojnacki Piotr

D

Dante Alighieri

David Helene

David Josef

David Otilie (Ottla), z d. Kafka

David Vera

Diamant Avner

Diamant David

Diamant Dora (ps. Maria Jelen)

Diamant Kathi

Dostojewski Fiodor

Dymant Frajda

Dymant Herszel

E

Ehrenstein Albert

Engelking Leszek

Engels Fryderyk

F

Franciszek Józef, cesarz

Friedländer Ernst

Friedländer Ruth

Frisch Shelley

Fučik Julius

G

Gazda Grzegorz

Goebel Rolf J.

Goethe Johann Wolfgang von

Gray Richard T.

Grimm Jacob

Grimm Wilhelm

Gross Ruth V.

H

Haas Willy

Habsburgowie

Hajek Markus

Hansi, kelnerka

Hašek Jaroslav

Helm Sara

Heloiza

Henschel Lotte

Hermann Feliks

Hermann Gabriele (Elli)

Hermann Gerti

Hermann Hanne

Hermann Karl

Hertz Paweł

Hilsner Leopold

Himmler Heinrich

Hitler Adolf

Hoffe Esther

Hoffmann Camill

Hoffmann Hugo

Hoffmann E. T. A.

Höß Rudolf

J

Jacobsohn-Lask Louis

Jesenská Milena

Jesenský Jan

Jezus Chrystus

K

Kafka Gabriele (Elli) zob. Hermann Gabriele (Elli)

Kafka Franz _passim_

Kafka Hermann

Kafka Julie

Kafka Ottilie (Ottla) zob. David Ottilie (Ottla)

Kafka Valerie (Valli) zob. Pollak Valerie

Kamieniew Lew

Kaufmann Gertrude

Kirchner Margarete

Kirow Siergiej

Kisch Egon Erwin

Kleist Heinrich von

Klopstock Robert

Klinger Evžen

Koelb Clayton

Konopka Feliks

Kopřiva Ladislav

Kozak Jolanta

Krejcar Jana (Honza)

Krejcar Jaromír

Krońska Irena

Kurek Krzysztof

L

Langefeld Johanna

Langer Jiři

Lask Alice

Lask Berta

Lask Ernst

Lask Hermann

Lask Ludwik (Lutz)

Lask Marianne

Lehmann Siegfried

Lenin Włodzimierz

Lindström Carl

Löwy Icchak

Löwy Siegfried

Lubiejewska Magdalena

Lubiejewski Tadeusz

M

Majewski Tomasz

Marasse Heinz

Marasse Moritz

Marasse Ursula

Marks Karol

Masaryk Tomáš

Mennecke Friedrich

Michoels Solomon

Mołotow Wiaczesław

Müller Michael

Musil Robert

Mussolini Benito

N

Nettel Käthe

Neumann Heinz

Nowotniak Justyna

O

Ostrowska Barbara

P

Pasley Malcolm

Pawel Ernst

Peroutka Ferdinand

Piscator Erwin

Pollak Ernst

Pollak Josef

Pollak Lotti

Pollak Marianne zob. Steiner Marianne

Pollak Oskar

Pollak Valerie (Valli), z d. Kafka

Q

Quernheim Gerda

R

Ramdohr Ludwig

Reiner Josef

Ribbentrop Joachim von

Rosenthal Rolf

Rössler Tile

Rowohlt Ernst

Rybicki Andrzej (ps. Jan Werter)

S

Salveter Emmy

Schaffgotsch Xaviere von

Schiller Friedrich von

Schmidhäuser Elsbeth

Schnitzler Arthur

Schocken Miriam

Schocken Salman

Schönbornowie

Sonntag Walter

Stach Reiner

Stalin Józef

Stąpor Irena

Steiner Marianne, z d. Pollak

Stempowski Jerzy

Stencl Avrom Nochem

T

Treite Percival

Trepper Leopold

U

Urbańska Anna

Urbański Robert

Urzidil Johannes

W

Wagenbach Klaus

Werter Jan zob. Rybicki Andrzej

Weiler Hedwig

Weiss Ernst

Weltsch Feliks

Werfel Franz

Werner Josef

Wimmler Elizabeth

Wohryzek Julie

Wójcik Maja

Wydmuch Marek

Z

Zabłudowski Tadeusz

Zedtwitz Joachim von

Zeidler-Janiszewska Anna

Zinowiew Grigorij

Ziółkowski Jarosław 160BIOGRAM AUTORA

ANDRZEJ STANISŁAW KOWALCZYK – ur. 1957, historyk literatury, edytor, pracuje w Instytucie Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego (Zakład Literatury XX i XXI w.) i w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza (Dział Rękopisów). Zajmuje się kulturą polską XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości emigrantów po roku 1939. Obok książek eseistycznych: _Sawinkow_ (1992, 2017), _Pan Petlura?_ (1998, nagroda Fundacji Kultury oraz nominacja do nagrody Nike, przekłady: węgierski i ukraiński), _Miejskie_ (2001), _Pessoa lizboński_ (2020) opublikował książki historycznoliterackie: _Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej 1945–1977. Vincenz –_ _Stempowski –_ _Miłosz_ (1990), _Nieśpieszny przechodzień i paradoksy. Rzecz o Jerzym Stempowskim_ (1997), _Giedroyc i „Kultura”_ (1999), _Od Berdyczowa do Lafitów. Jerzego Giedroycia Rzeczpospolita epistolarna_ (2006), _Wena do polityki. O Giedroyciu i Mieroszewskim_ (2014, nagroda UMCS im. J. Giedroycia).