Filip II August. Król Francji 1180-1223 - ebook

PRZEDMOWA WYDAWCY

Panowanie Filipa Augusta niewątpliwie wywarło kluczowy wpływ na kształt historii Europy Zachodniej. Filip II, następca tronu królestwa Francji, gdzie władza wielu książąt dorównywała władzy królewskiej, królestwa, które zostało przyćmione przez władców imperium andegaweńskiego, zdołał doprowadzić do unicestwienia tego imperium oraz do konsolidacji władzy królewskiej – do tego stopnia, że w ostatnich latach jego życia i za panowania jego następców królowie Francji nie tylko uzyskali dominującą pozycję we własnym królestwie, ale i objawili się jako władcy najznamienitszej monarchii w Europie Zachodniej. Jego największymi momentami triumfu było wyparcie króla Jana z niemal wszystkich ziem imperium andegaweńskiego i słynne zwycięstwo w bitwie pod Bouvines w 1214 roku. Jednak jego osiągnięcia wykraczają poza wymiar militarny – dokonał on konsolidacji monarchii, a władzę królewską oparł na solidnych podstawach prawnych i administracyjnych.

Panowanie Filipa II od dawna stanowiło przedmiot badań naukowych. Słynne Rejestry po raz pierwszy opublikowano w drugiej połowie XIX wieku. Do tej pory wydano wszystkie edykty tego króla; opublikowano również główne źródła literackie. Panowaniu Filipa uwagę poświęcili historycy największego formatu, od Léopolda Delisle’a w XIX wieku po główne dzieło upamiętniające 800 rocznicę wstąpienia Filipa na tron Francji, w którym zamieszczono eseje najwybitniejszych francuskich mediewistów, i po monumentalne studium rządów Filipa pióra Johna Baldwina oraz nowe wydanie Rejestrów. Co dziwne, dotychczas nikt nie podjął się napisania pracy, w której dokonano by syntezy i omówienia obszernej literatury historycznej. Co równie zaskakujące, charakter i dokonania Filipa pozostawały dotąd w podobnej mierze niedoceniane i mało znane angielskojęzycznemu czytelnikowi. Znacznie bardziej skupiano uwagę na współczesnych Filipowi barwnych Andegawenach, zwłaszcza na Ryszardzie Lwie Serce i jego dalekim od doskonałości bracie królu Janie oraz na tak potężnych ówczesnych postaciach, jak papież Innocenty III. Natomiast człowiek, który prawdopodobnie odniósł większy sukces niż którakolwiek z wymienionych wyżej postaci, jest często postrzegany jako ktoś po prostu mający szczęście, podstępny lub nijaki.

Praca Jima Bradbury’ego ma na celu oddanie sprawiedliwości Filipowi II jako człowiekowi i królowi oraz przywrócenie równowagi ocen w odniesieniu do jego współczesnych. Podkreślono słynną zręczność i zaradność Filipa w realizacji podstawowych zadań związanych z rządzeniem. Znacznie bardziej oryginalny wkład stanowi jednak przekonujące wykorzystanie ówczesnych wydarzeń i źródeł w celu podkreślenia dużych umiejętności Filipa jako żołnierza i dowódcy. Wyraźnie ukazany został kontrast między jego umiarkowaniem i zwykłym humanitaryzmem a ostrym i otwarcie antypatycznym zachowaniem Ryszarda Lwie Serce w czasie III krucjaty i podczas wielkiego konfliktu o panowanie nad imperium andegaweńskim. Filip jawi się także jako religijny i nierzadko pryncypialny król sytuujący się w dawnej tradycji Kapetyngów. Nade wszystko jednak z książki Bradbury’ego wyłania się obraz wielkiej inteligencji Filipa, wyjątkowej umiejętności realistycznego oceniania sytuacji oraz determinacji, aby być skutecznym – która często przekraczała granice, przekształcając się w bezwzględność.

Jim Bradbury, znany przede wszystkim jako historyk wojskowości okresu średniowiecza, w niniejszej pracy porusza szeroki wachlarz zagadnień – od polityki przez kulturę po religię. Jego książka stanowi bardzo pożądane uzupełnienie serii wydawniczej dotyczącej świata średniowiecza dzięki temu, że stawia on sobie za cel dokonanie osobistej, a zarazem zrównoważonej i krytycznej oceny postaci ważnego średniowiecznego władcy.

David BatesPRZEDMOWA

Pomysł napisania tej książki pojawił się w dość niezwykły sposób, który – jako że jego realizacja zabrała kilka lat mojego życia – wydaje się wart odnotowania. Jeszcze w 1989 roku, kiedy rozważałem wybór nowego tematu pracy badawczej, usłyszałem od przyjaciela – Davida Croucha, o planach wydania serii Longmana na temat „Świata średniowiecza” („The Medieval World”) i rozważałem skontaktowanie się z wydawcą naukowym Davidem Batesem. Od dawna interesowałem się hrabiami Andegawenii, więc zasugerowałem mój wkład do tego tematu, lecz okazało się, że nie ma takiej możliwości, gdyż o dostarczenie pracy na temat jednego z hrabiów poproszono już pewnego historyka amerykańskiego. Jednakże nadal byłem skłonny zająć się jakąś biografią lub tematem, który obejmowałby węższy zakres niż moje książki: The Medieval Archer czy The Medieval Siege. Podczas miłego lunchu z Davidem Batesem i Andrew MacLennanem pojawił się temat Filipa II Augusta. Zajmuję się nim od tego właśnie momentu.

Mogę się teraz uśmiechnąć, choć może nieco krzywo, na wspomnienie pierwotnego założenia, że będzie to projekt bardziej ograniczony. Obszerność dostępnych materiałów dotyczących Filipa II – jego sążnisty życiorys pióra Alexandra Cartellieriego, tomy Actes, niemal nie kończący się poemat Wilhelma Bretończyka, olbrzymi współczesny tom prac na temat jego panowania wydany przez R.-H. Bautiera etc. – nie pozwala na szybkie badania. Wszystko, co dotyczy Filipa, wydaje się być obszerne i długie.

Ja jednak nie planowałem spędzić całego życia, prowadząc badania na temat tego panowania. Skoro moim celem było uzyskanie całościowego obrazu, mądrym podejściem wydawało się wykorzystanie pracy dokonanej przez rozmaitych współczesnych uczonych. Moim głównym celem było przekształcenie tego materiału w coś o rozsądnej długości i o podejściu odpowiednim dla inteligentnego czytelnika, posiadającego tylko określony zakres wiedzy na ten temat. Innymi słowy, ma to być tylko wstęp do panowania Filipa II. Nie jest możliwe napisanie biografii we współczesnym znaczeniu tego słowa, gdyż dostępne materiały na to nie pozwalają, lecz moim celem było skupienie się na życiu Filipa i jego osobistych zasługach, mimo że rezultat w takim samym stopniu dotyczy „panowania” jak „życia”.

Ci, którzy chcieliby głębiej zbadać panowanie Filipa Augusta, bardziej szczegółowe opisy znajdą w książkach Alexandra Cartellieriego, a więcej pracy badawczej nad oryginalnymi dokumentami – w pracy profesora Johna W. Baldwina. Jednakże nie przepraszam tu za podjęcie próby napisania stosunkowo zwięzłej książki na temat tego panowania. Przez wiele lat prowadziłem na ten temat zajęcia ze studentami i często natrafiałem na trudności przy zalecaniu im pracy wstępnej dotyczącej panowania, które jest przecież jednym z ważniejszych w historii Europy. Niewielu studentów czy zwykłych czytelników znalazłoby energię, nawet gdyby posiadali odpowiednie zdolności lingwistyczne, aby zmierzyć się z dziełem Cartellieriego. Natomiast praca Baldwina, choć nieoceniona i napisana w języku angielskim, koncentruje się tylko na opisie rządu, a poza tym jest bardzo szczegółowa. Ponadto te dwie prace prawdopodobnie uosabiają podział większości istniejących prac na temat Filipa Augusta: na te koncentrujące się na źródłach narracyjnych – jak Cartellieri, oraz te, które skupiają się na dokumentach administracyjnych – jak Baldwin. Niniejsza książka jest próbą połączenia tych dwóch podejść.

Ukończenie tej książki opóźniło się na skutek ataku serca, który przeszedłem jesienią 1993 roku, kiedy byłem na półmetku pracy. W rezultacie zrezygnowałem z pracy w ówczesnym West London Institute of Higher Education, aby móc skoncentrować się na pisaniu. Kiedy leżałem w szpitalnym łóżku, otrzymałem wiele miłych listów i kartek. Zwłaszcza jedna z nich okazała się szczególnie istotna dla tej monografii – od Johna Gillinghama z życzeniami szybkiego powrotu do zdrowia, abym mógł kontynuować pracę nad książką o „tym strasznym człowieku”, Filipie Auguście.

W szpitalnym łóżku człowiek ma mnóstwo czasu na rozmyślania. John Gillingham oczywiście droczył się ze mną i miał na myśli swe przywiązanie do Ryszarda Lwie Serce, lecz pobudziło mnie to do skrystalizowania rozważań o Filipie II, które już od jakiegoś czasu krążyły mi po głowie. Zdałem sobie sprawę, że był we mnie gwałtowny sprzeciw wobec tego ironicznego, lecz również, jak podejrzewałem, szczerego potępienia. W efekcie w tej książce podjąłem próbę przedstawienia Filipa nie tylko jako ważnego władcy, z czym zgodziłoby się wielu ludzi, ale także jako człowieka godnego podziwu, z czym z kolei wielu by się nie zgodziło. Zasługi Filipa, w o wiele większym stopniu niż Ryszarda, są jak mi się wydaje, tego rodzaju, że wiek współczesny powinien uznać je za godne pochwały.

Winien jestem podziękowania wielu osobom, ale żadnej z nich nie można obwiniać za błędy i pominięcia, które z pewnością się tu pojawiły. Po pierwsze dziękuję wydawcom: Davidowi Batesowi i Andrew MacLennanowi, za ich początkowy entuzjazm, nieustające wsparcie, trafną krytykę pierwszego szkicu, a zwłaszcza za życzliwą troskę i wyrozumiałość w czasie opóźnienia. David Bates był bardzo wnikliwym i skrupulatnym czytelnikiem i gdyby nie on, błędów i niedociągnięć byłoby znacznie więcej niż się ostatecznie pojawiło. Chciałbym również podziękować Billowi Jenkinsowi za nadzór nad książką na etapie druku.

Większość literatury potrzebnej do tej pracy uzyskałem w Londynie – w bibliotece Institute of Education, która jest moim ulubionym miejscem do pracy poza domem, i której pracownikom wdzięczny jestem za pomoc na przestrzeni wielu lat; a także w British Library, choć nie podoba mi się jej przeniesienie do nowej siedziby z dala od niebieskiego sklepienia Czytelni, i w bibliotece Senate House, której pracownikom dziękuję za dokonanie specjalnych ustaleń, by umożliwić mi wypożyczenie książek na okres jednego roku, zwłaszcza tomów Cartellieriego.

Jak to zwykle bywa, otrzymywałem też pomoc i inspirację ze strony różnych osób, na przykład tych, które spotykałem na seminariach w London Institute of Historical Research. Jako że w przedmowach do poprzednich prac wymieniłem większość osób, które organizują seminaria dotyczące wczesnego średniowiecza, w tym miejscu pragnę dodać do tej listy Michaela Clanchy’ego, którego praca o Abelardzie, w formie zaprezentowanej na owych seminariach, stanowi ogromną inspirację dla każdego badacza tego okresu; udało mu się również skontaktować mnie z profesorem Baldwinem. Brenda Bolton, Bernard Gauthiez i Cyril Edwards poprzez swoje prace lub uwagi także udzielali mi pomocy i wsparcia.

Podziękowania kieruję również jak zwykle do mojej żony Anny, która nadal pracuje codziennie jako dla księgowego, aby utrzymać mnie na poziomie, do którego przywykłem (bliskiego ubóstwu, lecz nie całkowitej biedy). Zanim w ogóle pojawił się pomysł napisania tej książki, spędziłem z Anną wakacje w Normandii, podczas których zwiedzaliśmy potężny Château-Gaillard. Podczas gdy ja spędziłem ten piękny, jasny, słoneczny dzień przemierzając każdy cal tego miejsca, Anna siedziała, robiąc szkic do akwareli. Nie mogłem znieść myśli, że ten obraz zostanie sprzedany, więc kupiłem go od niej. Nadal wisi on na ścianie jako skuteczny sposób na przywołanie dwóch rodzajów przeszłości: osobistej i historycznej. Myślę, że właśnie tam rozpoczęła się moja miłość do Filipa Augusta. Zadziwiające, jak życie i historia mogą się ze sobą splatać, lecz jakże mogłoby być inaczej?

Jim Bradbury

Selsey 1997UWAGI DOTYCZĄCE ŹRÓDEŁ

ŹRÓDŁA NARRACYJNE

Najważniejsze źródła narracyjne do panowania Filipa II to prace pochodzące z opactwa Saint-Denis. Pierwszą taką pracą jest kronika pióra mnicha Rigorda. Pisze on, że przybył do Paryża z południowej Francji i że był lekarzem, lecz poza tymi informacjami wiemy o nim niewiele. Przed wstąpieniem do klasztoru rozpoczął swoje wielkie dzieło, Gesta Philippi Augusti (znane jako Vie lub Żywot)¹. Rigord nie pełnił funkcji oficjalnego kronikarza, lecz miał dostęp do królewskich archiwów i miał na przykład możliwość skopiowania do swojej kroniki tekstu „Testamentu”, sporządzonego przed wyruszeniem Filipa II na III krucjatę. Pierwsza wersja dzieła Rigorda została ukończona przed rokiem 1196 i zadedykowana Filipowi II. Następnie sporządził on dwie kolejne wersje, rozszerzając swą pracę najpierw do roku 1200 wraz z dedykacją dla księcia Ludwika, a następnie do roku 1206, w którym to czasie zmarł. Dzieło Rigorda uznaje się za przychylne dla króla i za znacznie bardziej życzliwe dla niego niż kroniki anglo-normandzkie. Jest jednak również krytyczne, nie tylko w kwestii związku Filipa II z Agnieszką z Meranu.

Drugim, choć ważniejszym źródłem dla tego panowania jest praca Wilhelma Bretończyka, który rozpoczyna swoje dzieło od kontynuacji Żywotu Filipa Augusta pozostawionego przez Rigorda. Mimo że Wilhelm był księdzem, a nie mnichem z Saint-Denis, pracował w opactwie i korzystał z jego zasobów. Pochodził z Bretanii i został kapelanem na dworze królewskim, gdzie wszedł w bliskie relacje z samym królem. Wilhelm Bretończyk pełnił obowiązki ambasadorskie dla swojego pana, w ramach których reprezentował króla przed papiestwem w trakcie jego problemów małżeńskich. Został też wychowawcą syna Filipa II z nieprawego łoża – Filipa Charlot. Wskazuje to na bardziej tolerancyjny, niż w przypadku Rigorda, stosunek do kwestii, którą papiestwo uważało za cudzołóstwo. Relacje Wilhelma Bretończyka z królem oznaczały również, że był on naocznym świadkiem wielu najważniejszych wydarzeń jego panowania. Był obecny zarówno podczas oblężenia Château-Gaillard, jak i podczas bitwy pod Bouvines, kiedy w trakcie walki śpiewał przed królem psalmy. Wilhelm Bretończyk kontynuował relację Rigorda aż do bitwy pod Bouvines oraz skrócił ją, zamieszczając uzupełnienia w drugiej wersji, którą następnie doprowadził do 1220 roku. Po jego śmierci inny autor dodał dalszy materiał. Ta pisana prozą kronika to Gesta Philippi – znana też jako Vie lub Żywot.

Wilhelm Bretończyk jest również autorem jeszcze pełniejszej relacji dotyczącej wydarzeń z okresu panowania Filipa II – poematu znanego pod tytułem Philippide. Pisze on, że napisanie tego dzieła zajęło mu trzy lata, a naniesienie poprawek następne dwa, choć wydaje się, że w rzeczywistości pochłonęło to nieco więcej czasu. Pierwsza wersja została ukończona około 1222, a druga przed 1226 rokiem. Początkowo Wilhelm planował zamknięcie dzieła w dziesięciu księgach, lecz ostatecznie potrzebował dwunastu. Był to poemat w stylu epickim, do pewnego stopnia będący przedmiotem licencji poetyckiej i hiperboli; zawiera jednak bogactwo szczegółów, które w barwny sposób przywołują opisywany okres. Wilhelm Bretończyk podaje wersję wydarzeń, która sprzyja Filipowi II, i przez ten pryzmat należy oceniać jego dzieło. Dostarcza ono jednak najlepszych informacji z najbliższego otoczenia króla i z tego względu należy je postrzegać jako podstawowe źródło dla tego panowania.

Poza tymi dwoma autorami francuskie źródła narracyjne dla tego okresu rozczarowują. Pojawia się natomiast bogate piśmiennictwo historyczne pióra kronikarzy anglo-normandzkich. Nie dziwi fakt, że większość tych autorów patrzy na panowanie Filipa Augusta z perspektywy królów Anglii i ma zasadniczo do niego wrogi stosunek. Jakość tych źródeł, ich liczba i prawdopodobnie także dostępność dla historyków angielskich sprawiły, że stały się one głównym czynnikiem kształtującym nasz pogląd na panowanie Filipa II i tę dominację właśnie niniejsza książka chce przywrócić do właściwych proporcji. Jeśli musimy podchodzić ostrożnie do Wilhelma Bretończyka, gdyż faworyzuje on Filipa II, to w równym stopniu musimy być ostrożni wobec wielu prac, które powstały na ziemiach Plantagenetów (głównie po drugiej stronie kanału La Manche), i które w większości są wrogie wobec francuskiego króla. W tym krótkim streszczeniu nie ma miejsca na szczegółowy opis źródeł „andegaweńskich”. Wśród autorów znajdują się pisarze najwyższej próby, jak Roger z Howden – prawdopodobnie będący też autorem pracy zwanej dawniej „Benedyktem z Peterborough”, Roger z Wendover, Walter Map, Wilhelm z Newburgh, Ryszard z Devizes, Gerwazy z Canterbury, Robert z Torigny, Ralf Diceto (możliwe, że z Diss), Ralf z Coggeshall, Mateusz Paris, Jocelyn z Brakelond – by wymienić tylko niektórych. Bez tych dzieł znalibyśmy znacznie mniej szczegółów, zwłaszcza na temat relacji Filipa II z królami Anglii.

Pozycja niektórych kronikarzy anglo-normandzkich pozwoliła im na zdobycie wartościowych informacji. Robert z Torigny był opatem Mont-Saint-Michel, Ralf Diceto – dziekanem katedry św. Pawła, Mateusz Paris mieszkał w popularnym opactwie Saint Albans, natomiast Roger z Howden był sędzią królewskim pod koniec XII wieku. Nie możemy odrzucić tych wszystkich autorów jako „wrogo nastawionych”, gdyż dostarczają oni wielu różnorodnych punktów widzenia, ale jednocześnie nie powinno się ich faworyzować w stosunku do źródła najbliższego królowi, tzn. pracy Wilhelma Bretończyka. Na przykład Ryszard z Devizes wychwalał Ryszarda I tak bardzo, jak Wilhelm Bretończyk Filipa Augusta. Przynajmniej jeden kronikarz andegaweński był krytyczny wobec królów andegaweńskich ze względów osobistych, związanych z rozczarowaniem nieuzyskania awansu. Mowa tu o Geraldzie Walijczyku, którego kąśliwe dzieła, zwłaszcza „Wskazówki dla książąt”, mogą posłużyć jako pożyteczne antidotum dla bardziej pochlebnych prac. Wiadomo, że zarówno on, jak i Ralf Diceto spędzili trochę czasu w Paryżu, natomiast Roger z Howden wyruszył na III wyprawę krzyżową. Inni pisarze andegaweńscy, jak Gerwazy z Canterbury, byli krytyczni wobec Henryka II z powodu zamordowania Tomasza Becketa. Często zwraca się uwagę, że w zasadzie wszystkie angielskie źródła narracyjne z tego okresu były krytyczne wobec króla Jana ze względu na jego konflikt z Kościołem, lecz rzadko zauważa się, że w rezultacie nie stały się one przychylne królowi Francji Filipowi II. Z niewieloma wyjątkami trzeba przyjąć, że historycy anglo-normandzcy mieli wrogi stosunek wobec Filipa II.

Jest jeszcze jedna cenna praca, warta odnotowania w tym krótkim przeglądzie, a mianowicie dzieło Giselberta z Mons. Relacja tego kronikarza uzupełnia obraz innego ważnego związku z okresu panowania Filipa. Z racji tego, że kronikarz ten znajdował się blisko hrabiego Flandrii, a jeszcze bliżej hrabiego Hainaut, rzuca on światło na wydarzenia związane z pierwszym małżeństwem Filipa II oraz na sprawy regionu północnego. Giselbert z Mons był kanonikiem w Namur, został kanclerzem Baldwina V – hrabiego Hainaut, a następnie hrabiego Flandrii (1191-1194).

Oprócz dzieła Philippide istnieje szereg innych poematów, ważnych dla okresu panowania Filipa II. Do dziejów III krucjaty mamy poemat Ambrożego L’Estoire de la Guerre Sainte, a także wybitny poemat biograficzny Guillaume le Maréchal. Jednak również w tych dwóch dziełach widoczne są proandegaweńskie inklinacje.

ŹRÓDŁA URZĘDOWE

Za panowania Filipa II nastąpił istotny przyrost francuskich dokumentów urzędowych, zwiększony dodatkowo przez utratę wielu istniejących dokumentów na rzecz Ryszarda I we Fréteval. Wiele innych dokumentów uległo zniszczeniu podczas pożaru Paryża w XVIII wieku, a jeszcze więcej – podczas rewolucji francuskiej. Podobnie jak w Anglii, głównym źródłem informacji na temat działań władzy królewskiej w tym okresie są akty prawne, które można podzielić na takie kategorie, jak listy, nakazy sądowe i edykty. Królewskie akty prawne mają zwykle formę listów od króla, choć oczywiście inni feudałowie, zarówno świeccy, jak i duchowni, wydawali podobne dokumenty.

Królewskie akty prawne z okresu panowania Filipa II zostały zebrane w Recueil. Ponad jedna czwarta tych, które znamy, pochodzi ze zbiorów urzędowych, znanych jako rejestry. Dawniej te akty prawne zebrane w rejestrach były drukowane jako część uporządkowanych chronologicznie zbiorów wszystkich zachowanych królewskich aktów prawnych – zarówno w Catalogue Léopolda Delisle’a, jak i w Recueil Henri-François Delaborde’a. Nowe wydanie tych rejestrów opracowane przez Johna W. Baldwina, którego pierwszy tom obecnie pojawił się na rynku, będzie stanowiło cenny dodatek do dokumentów już opublikowanych. Praca ta powiela układ rozdziałów zastosowany w samych rejestrach, lecz nie stara się przytaczać w pełni każdego z nich, gdyż wiązałoby się to z wieloma powtórzeniami. Znajduje się tam – w formie fotografii – kopia Rejestru A zredagowanego przez Delisle’a, która jasno ukazuje specyfikę tych dokumentów w ich oryginalnej formie, lecz która niestety nie jest szeroko dostępna².

Królewskie akty prawne dotyczą wielu aspektów sprawowania władzy, w tym decyzji sądowych, nadań ziemi, nadań przywilejów oraz proklamacji. Dotąd nie udało się odtworzyć pełnej dokumentacji finansowej i sądowej, a nawet jeśli kiedyś do tego doszło, to nie przetrwała ona do naszych czasów. Istnieją jednak pewne szczątkowe dokumenty z interesującego nas okresu, które pozwalają ujrzeć początki archiwów narodowych i centralnych rejestrów, które w późniejszym okresie nazwano Trésor des Chartes. Za panowania Ludwika IX (1226-1270) dokumenty te zaczęto przechowywać w „królewskich kredensach”, ale należy zauważyć, że zbiór ten miał swe początki w czasach Filipa Augusta. Istnieją również pewne kluczowe fragmenty dokumentacji dotyczące przede wszystkim finansów, które zachowały się głównie dlatego, że zostały skopiowane z archiwów przed pożarem z 1737 roku. Praca Ferdinanda Lota i Roberta Fawtiera dotycząca tego, co błędnie nazwali „pierwszym budżetem”, zawiera pierwszy z tych fragmentów.

OPRACOWANIA

Okres panowania Filipa Augusta nie zyskał takiej uwagi historyków angielskich, na jaką zasługuje. Istnieje jedna krótka, lecz doskonała praca angielska na temat tego panowania, pióra W.H. Huttona, obecnie jest jednak dość przestarzała. Najważniejszą publikacją o charakterze opisowo-narracyjnym pozostaje praca niemieckiego historyka Alexandra Cartellieriego. Podobno wielki historyk francuski Achille Luchaire był pod tak wielkim wrażeniem tego skrupulatnego dzieła, że zrezygnował z napisania własnej pracy na ten temat. Jednak nie jest to do końca prawda, gdyż Luchaire napisał historię panowania Filipa II, która ukazała się w serii pod redakcją E. Lavisse’a; jest też autorem pracy na temat historii społecznej tego okresu. Ostatnio pojawiły się pewne uzupełnienia w języku francuskim, w tym biografia pióra G. Bordonove’a, a także cenny zbiór artykułów pod redakcją R.-H. Bautiera, który obejmuje praktycznie każdy możliwy aspekt tego panowania. Lecz najważniejszą współczesną pracą dotyczącą panowania Filipa jest książka amerykańskiego historyka Johna W. Baldwina. Praca Baldwina koncentruje się na źródłach administracyjnych i skupia się zwłaszcza na władzy centralnej, lecz zawiera też fragmenty o charakterze narracyjnym i stanowi obowiązkową lekturę dla każdego poważnego badacza tego panowania. Istnieją także różne opracowania na temat historii Francji tego okresu, w tym autorstwa Elizabeth Hallam, Roberta Fawtiera i Georges’a Duby’ego – wszystkie zawierają wartościowe fragmenty dotyczące Filipa.

Ten krótki przegląd podsumujemy przedstawieniem innych źródeł i opracowań dla poszczególnych rozdziałów. Rozdział I dotyczy głównie panowania Ludwika VII (1137-1180) i najważniejszą lekturą dla tego okresu musi być monografia na temat tego panowania autorstwa Marcela Pacaut. Istnieje również bardziej współczesna i solidna praca o Ludwiku VII pióra Yves’a Sassiera, która niestety w znikomym stopniu opatrzona jest przypisami. Wielki kronikarz panowania Ludwika VI (1108-1137) – Suger, który był ministrem u obydwu władców, także wspominał o Ludwiku VII.

Rozdział II, dotyczący pierwszej dekady panowania Filipa II, zdominowany został przez temat relacji z hrabią Flandrii i królem Anglii. Istotni są tu Giselbert z Mons dla Flandrii oraz liczni kronikarze dla panowania Henryka II (1154-1189), wspomniani powyżej. Najważniejszą pracą na ten temat musi być Henry II autorstwa Lewisa Warrena, ale są też inne biografie w języku angielskim – pióra Richarda Barbera i Johna T. Appleby’ego. Ważne są również: praca Johna Gillinghama o imperium andegaweńskim oraz odpowiedni fragment jego publikacji traktującej o Ryszardzie I.

Rozdział III, na temat krucjat, można badać za pośrednictwem wielu ogólnych prac o tym ruchu, na przykład Stevena Runcimana, Jonathana Riley-Smitha czy H.E. Mayera lub prac pod redakcją K.M. Settona. Biografia Ryszarda Lwie Serce pióra Johna Gillinghama jest najważniejszą pracą na temat panowania króla, który był głównym antagonistą Filipa II. Inne ciekawe książki dotyczące tego panowania to obecnie nieco przestarzała praca Kate Norgate oraz bardziej współczesne książki Philipa Hendersona i Anthony’ego Bridge’a. Poemat Ambrożego i blisko z nim związane, pisane prozą dzieło Itinerarium to najważniejsze źródła dla III krucjaty. Z kolei na temat IV krucjaty nieoceniona jest kronika Villehardouina; użyteczne są też prace Johna Godfreya i D.E. Quellera.

Rozdział IV na temat konfliktu z Ryszardem I oraz rozdział V o klęsce Andegawenów pod wodzą króla Jana wymagają licznych kronik anglo-normandzkich, jak na przykład kronika Rogera z Howden. W języku angielskim mamy wiele przydatnych prac dotyczących panowania Ryszarda I (1189-1199) i króla Jana (1199-1216), w tym biografia Ryszarda pióra Gillinghama i zbiór krótkich prac na temat jego panowania tegoż autora pt. Richard Coeur de Lion, w tym jego zwięzła, lecz ważna książka o imperium andegaweńskim. Inny użyteczny zbiór artykułów – pod redakcją Jinty Nelson – opublikowany został w pracy zatytułowanej Richard Coeur de Lion in History and Myth. Swoją użyteczność zachowuje książka Kate Norgate dotycząca panowania obydwu królów; istnieją też dobre prace o królu Janie autorstwa Lewisa Warrena i Ralpha Turnera. Praca Johna T. Appleby’ego England Without Richard wypełnia pewną lukę. Ponadto ważne miejsce nadal zajmuje świetna książka o utracie Normandii autorstwa F.M. Powicke’a.

Rozdział VI, o papiestwie, jest świetnie udokumentowany w archiwach papieskich, w tym w Rejestrze Watykańskim dla Innocentego III (1198-1216). Innocenty III był wybitnym papieżem tego okresu i na jego temat istnieje szereg prac angielskich. Wymienić tu należy takich autorów, jak Elliott Binns, C.H.C. Pirie-Gordon, C.R. Cheney oraz dostępną obecnie w tłumaczeniu książkę Heleny Tillmann. Bardziej współcześnie pojawiła się doskonała krótka praca Jane Sayers. Wśród ogólniejszych prac zawierających cenne fragmenty dotyczące tego okresu znajdują się historie papiestwa autorstwa I.S. Robinsona i C. Morrisa, przydatna jest też krótka historia papiestwa Ullmanna. Wiele pomocnych artykułów na ten temat znalazło się w tomie Bautiera.

Te same prace są istotne dla rozdziału VII, który dotyczy Kościoła we Francji. Na temat szczegółów problemów małżeńskich z Ingeborgą i z Agnieszką z Meranu nadal trzeba korzystać z pracy R. Davidsohna o Filipie II i Ingebordze oraz z dzieła na temat tego panowania autorstwa Cartellieriego. John W. Baldwin daje natomiast dobrą współczesną syntezę. Ponadto Baldwin przedstawia szczegółowe spojrzenie na administrację królewską, zwłaszcza na wkład klerków. Akty prawne Filipa, zawarte w Recueil, dostarczają wiele podstawowych informacji co do stosunków Filipa z Kościołem francuskim.

W kwestii rozdziałów VIII i IX na temat władzy królewskiej i administracji korzystać należy z pracy Baldwina o Filipie II. Jest też wiele użytecznych prac w zbiorze artykułów pod redakcją R.-H. Bautiera, zwłaszcza artykuł autorstwa M. Notiera. Zbiór aktów prawnych w Recueil jest podstawowym źródłem dla wszelkich badań nad rządami Filipa; nadal przydatny jest także Catalogue L. Delisle’a. Najważniejszym współczesnym uzupełnieniem źródeł drukowanych jest nowe wydanie rejestrów sporządzone przez Baldwina, z których w tej chwili dostępny jest tom pierwszy.

Rozdział X, na temat Bouvines, musi opierać się głównie na dziele Philippide, w którym bitwa ta stanowi centralny temat. Na temat Bouvines pisał wszechstronny historyk francuski Georges Duby, chociaż znaczna część jego książki poświęcona jest tematom pobocznym. Zawiera ona jednak wiele interesujących rozważań, a także niezwykle pomocny zbiór przekładów fragmentów rozmaitych źródeł na temat bitwy, w tym Anonima z Béthune, Wilhelma Bretończyka, Minstrela z Reims i Filipa Mouskes. Wspomnieć też należy o pracy dotyczącej tej bitwy autorstwa A. Hardengue’a, obecnie wznowionej. W kwestii militarnego kontekstu bitwy pod Bouvines kluczowe są prace Philippe’a Contamine’a i J.F. Verbruggena.

Rozdział XI, na temat ostatniej dekady panowania Filipa II, wymaga tych samych prac o królu Janie, które zostały wspomniane wyżej, łącznie z pierwszym tomem pracy Davida Carpentera o rządach Henryka III (1216-1272), obejmującym okres jego niepełnoletności. Dostarczają one również informacji na temat inwazji Filipa na Anglię. Istnieje szeroka literatura dotycząca krucjaty przeciwko albigensom. Najważniejszym źródłem jest prawdopodobnie dzieło Chanson de la Croisade contre les Albigeois; jest też literatura w języku angielskim, m.in. autorstwa Jonathana Sumptiona, Jacques’a Madaule’a (przekład), Bernarda Hamiltona i Josepha R. Strayera, nie licząc ogólnych prac na temat krucjat, wspomnianych przy okazji rozdziału III. Na temat Ludwika VIII (1223-1226) i Ludwika IX (1226-1270) pomocne są ogólne prace historyczne autorstwa Elizabeth Hallam i Roberta Fawtiera. Relację na temat panowania Ludwika VIII można odnaleźć w tym samym tomie pod redakcją E. Lavisse’a, w którym znajduje się opis rządów Filipa. Jest wiele prac na temat Ludwika Świętego, wśród których ważnym źródłem jest kronika pióra Joinville’a. W języku francuskim dostępna jest praca J. Richarda, a wśród książek o tym królu w języku angielskim należy wymienić prace W.C. Jordana i M.W. Labarge’a.------------------------------------------------------------------------

¹ Główne wydanie prac Rigorda i Wilhelma Bretończyka to Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, ed. H.-F. Delaborde, SHF, t. 210, 224 (Paris 1882-1885). Gesta, praca Rigorda i Wilhelma Bretończyka, czasem określana jest jako „Vie” lub „Żywot Filipa Augusta”. W przypisach w niniejszej książce określana jest w skrócie jako „Vie”.

² Kopia tych faksymiliów przechowywana jest w British Library. W czasie pisania tej książki nie była też szeroko dostępna – np. w głównych bibliotekach londyńskich – edycja rejestrów sporządzona przez Baldwina i musiałem korzystać z egzemplarza znajdującego się w bibliotece Uniwersytetu Cambridge, która roztropnie nabyła go wcześniej. Niewątpliwie sytuacja ta zostanie wkrótce naprawiona. Na dzień dzisiejszy mogę uzupełnić ten przypis o informację, że egzemplarz znajduje się w Institute of Historical Education w Londynie.------------------------------------------------------------------------

¹ Robert z Torigny, w: J. Stevenson, red., The Church Historians of England, 5 tomów (London, 1853-1858), IV, cz. II, s. 133; Robert z Torigny, „Chronicle”, w: R. Howlett, red., Chronicles of the Reigns of Stephen, Henry II and Richard I, 4 tomy, RS nr 82 (London, 1884-1889), IV, s. 283-284, gdzie pojawia się jako tytuł, przepowiednia: „et in vento vox terribilis audietur, et terrebit corda hominum”.

² H.E. Butler, The Autobiography of Giraldus Cambrensis (London, 1937), s. 37-38; Gerald Walijczyk, Opera, red. J.S. Brewer, J.F. Dimock, G.F. Warner, 8 tomów, RS nr 21 (London, 1861-1891) VIII, s. 292-293.

³ Bertran de Born, The Poems of the Troubadour Bertran de Born, red. W.D. Paden Jr, T. Sankovitch, P.H. Stäblein (Berkeley, CA, 1986), s. 114: „Del pauc rei de Terra Menor”.

⁴ A. Luchaire w: E. Lavisse, Histoire de France depuis les Origines jusqu’à la Révolution, III, cz. I (Paris, 1911), s. 57.

⁵ Suger, Vie de Louis VI, le Gros, red. H. Waquet (Paris, 1929), s. 266; Orderic Vitalis, The Ecclesiastical History, red. M. Chibnall, 6 tomów (Oxford, 1969-1981), VI, s. 240.

⁶ Georges Duby, France in the Middle Ages, 987-1460, przekł. ang. J. Vale (Oxford, 1991), s. 183.

⁷ R. Fawtier, The Capetian Kings of France, przekł. ang. L. Butler i R.J. Adam (London, 1964), s. 60; E.M. Hallam, Capetian France, 987-1328 (Harlow, 1980), s. 177.

⁸ T.F. Tout, The Empire and the Papacy, 918-1273 (London, 1924), s. 71.

⁹ Tout, s. 73.

¹⁰ Tout, s. 80.

¹¹ Hallam, s. 125; Walter Map, De Nugis Curialium, red. M.R. James, C.N.L. Brooke, R.A. Mynors (Oxford, 1983), s. 443.

¹² J-P. Poly, E. Bournazel, The Feudal Transformation, 900-1200, przekł. ang. C. Higgitt (New York, 1991), s. 193; Hallam, s. 176; Duby, s. 187; Map, ss. 461-3.

¹³ Duby, s. 87; J. Dunbabin, France in the Making, 843-1180 (Oxford, 1985), s. 135.

¹⁴ Fawtier, s. 53.

¹⁵ Fawtier, s. 58; Poly i Bournazel, ss. 337, 341; Dunbabin, s. 259.

¹⁶ Fawtier, ss. 56-7; Duby, s. 206.

¹⁷ Map, s. 441.

¹⁸ J.F. Benton, Self and Society in Medieval France: The Memoirs of Abbot Guibert of Nogent (Toronto, 1984), ss. 199, 204; Hallam, s. 115.

¹⁹ Orderic, VI, s. 158; Suger, s. 62.

²⁰ Map, s. 443.

²¹ Map, s. 457.

²² Hallam, s. 114.