Filozofia starożytna w Pigułce - ebook

WSTĘP

Uznanie dla filozofii starożytnej często kojarzy się z pełnymi powagi uniwersytetami i nieco oschłymi salami wykładowymi. Ten nacisk na wyjątkowość i wyspecjalizowaną wiedzę, widoczny na współczesnych uczelniach, może czasami powodować, że nowicjusz znajdzie się nagle w wyjątkowym położeniu, niezdolny do kultywowania koncepcji i pomysłów z przeszłości, tak niezwykłych, nowatorskich i wyszukanych. Prawdziwej naturze filozofii starożytnej daleko jednak do niedostępności, gdyż jest to sposób myślenia ze wszech miar ludzki i przyziemny w swojej istocie. Jest wyrazem trosk, które gnębią nas wszystkich, bez względu na to, czy jesteśmy młodzi czy starzy, bogaci czy ubodzy, sprawującymi władzę czy też jesteśmy jej pozbawieni. Filozofia starożytna zadaje pytania o to, co jest rzeczywiste, kim jesteśmy jako istoty ludzkie, czy istnieje dusza i czym mogłaby ona być. Pyta o to, jak żyć, do czego dążymy i jak mamy traktować innych ludzi. Zastanawia się, jak mamy myśleć i czy możemy ufać własnym zmysłom, a także czy rozumiemy nasze przekonania i w jaki sposób je usprawiedliwiamy.

Filozofia starożytna zadawała pytania o to, jak powinniśmy żyć i traktować innych ludzi

Istnieje przekonanie, że to Sokrates był tym, który sprowadził filozofię z niebios na ziemię

Pytania te od zawsze towarzyszą ludzkości, tak samo jak i poszukiwania odpowiedzi na nie.

Niniejsza książka stanowi próbę zapewnienia życzliwego pierwszego spojrzenia na filozofię starożytną postrzeganą z humanistycznego punktu widzenia. Tak jak istnieje przekonanie, że Sokrates sprowadził filozofię z niebios na ziemię, tak książka ta stara się podsumować i objaśnić filozofię starożytną w przystępny sposób. Tym samym praca ta stawia sobie za cel stworzenie doskonałego punktu wyjścia dla dalszych studiów. Po tym spotkaniu z rozmaitymi myślicielami i tradycjami czytelnik powinien czuć się bezpiecznie, zapuszczając się na głębsze wody i zgłębiając dzieła filozofów, z którymi się tu zapoznał. Kiedy skończysz już lekturę tej książki, będzie ci ona nadal służyła jako podręczny słownik lub szybka pomoc w zakresie dat, idei i pojęć technicznych. Należy także zaznaczyć, że ukazane tu idee filozofów były często wybierane ze względu na ich wpływ, renomę, a czasami nawet na towarzyszące im kontrowersje. Nie jest też przypadkiem, że idee te są czasami dość mało reprezentatywne dla danego filozofa, gdyż z jakiegoś powodu wzbudziły one większe zainteresowanie niż inne.

Tacy filozofowie jak Platon stworzyli całe uniwersum idei, które wymaga dalszych badań

Niestety seria „W pigułce” nie pozwala na wszechstronną ani pełną analizę poglądów pojedynczych myślicieli, nawet tych najbardziej reprezentatywnych. W duchu tego wyznania należy przyznać, że niektórzy z nich po prostu nie powinni znaleźć się pośród wybrańców. Żadna inna jednak książka nie jest w stanie przedstawić zarysu poglądów tak wielu filozofów w przystępnej formie. Każdy z rozdziałów można czytać jako odrębną całość bez potrzeby dysponowania jakąkolwiek wstępną wiedzą. Każdy z nich jest opatrzony ilustracjami, wykresami i diagramami, przygotowanymi w taki sposób, aby jasno i klarownie objaśniały zawarte w nim treści. Na końcu każdego rozdziału znajduje się podsumowanie – zwięzły zarys poglądów przydatny w ich zapamiętywaniu. Jako dodatkowe źródło informacji, ale też w celu zwiększenia przejrzystości, do tekstu dołączono słowniczek.

Jak już wspomniałem, ze względu na zakres materiału niektóre rozdziały po prostu nie ukazują pełnego obrazu spuścizny danego filozofa. Należy o tym pamiętać podczas dalszej samodzielnej lektury: o ile w przypadku mniej znaczących filozofów, takich jak Anaksymander, rozdziały zawierają niemal kompletne mapy myśli, dla kogoś takiego jak Platon możliwe będzie zaledwie wskazanie granic jego filozoficznego uniwersum. Aby poznać całość jego poglądów, będziesz musiał włożyć dużo wysiłku w badania nad olbrzymim materiałem je omawiającym. W takich przypadkach podręcznik okaże się ewidentnie niekompletny – w podobny sposób należy podchodzić do wszystkich zgromadzonych tu materiałów.

Każdy z rozdziałów zawiera podsumowanie, które może okazać się najlepszym punktem wyjścia do zainteresowania się ich treścią. Pozwala to uzyskać pewien zarys tematów, który posłuży jako pomoc w ich zrozumieniu. Możesz także pokrótce przyjrzeć się ideom omówionym w podsumowaniu, aby sprawdzić, czy mieszczą się w sferze twoich zainteresowań, i stwierdzić, czy filozof z innego rozdziału nie jest przypadkiem bardziej atrakcyjny. Oprócz streszczeń znajdują się tu również ilustracje, które zawsze w jakiś sposób mają odniesienie w tekście. Oznacza to, że ilustracja stanie się zapewne najlepiej zrozumiała, jeżeli zarówno obraz, jak i związany z nią tekst wyjaśniający będą rozpatrywane wspólnie.

I na koniec: znajdują się tu dwa diagramy ukazujące relacje pomiędzy poszczególnymi filozofami. Jeden z nich ukazuje powiązania na zasadzie mistrz–uczeń, zaś drugi różne szkoły lub odłamy filozoficzne. Do nich również należy odwoływać się po zakończeniu rozdziałów. Pomaga to nie tylko wyjaśnić wpływy filozoficzne lub zaznaczyć dogmatyczną zgodę lub niezgodność, ale także dowodzi, że żaden myśliciel, w tym również ja czy ty, nigdy nie jest całkowicie wolny od tego, co myśleli i w co wierzyli nasi poprzednicy.

ROZDZIAŁ 1
CZYM JEST FILOZOFIA STAROŻYTNA?

Wprowadzenie

Książka Filozofia starożytna, zgodnie z założeniami serii „W pigułce”, zawiera zwięzły przegląd najważniejszych filozofów okresu klasycznego w przystępnej formie. Filozofowie starożytnej Grecji i Rzymu stanowią liczne grono i są wyjątkowo zróżnicowani w swoich poglądach. Publikacja ta stanowi jedynie wprowadzenie, ukazując głównych bohaterów zachodniej filozofii starożytnej i ich fascynujące idee.

Książka rozpoczyna się od Talesa, a kończy na Plotynie, obejmując tym samym okres liczący niemal tysiąc lat. Zawiera dwadzieścia rozdziałów, z których każdy poświęcony jest jednej lub kilku istotnym postaciom tradycji klasycznej. Należy tu także zaznaczyć, że zagadnienia związane z filozofią starożytną mogą być tematem trudnym, a przez to nieco onieśmielającym. Jednak wcale nie musi tak być. Często samo zetknięcie się z ideami przedstawionymi przez starożytnych filozofów ma wpływ na sposób rozumowania czytelnika. Wiele idei, na pierwszy rzut oka dziwacznych i obcych, w niedługim czasie staje się czymś oswojonym.

Myśliciele greccy i rzymscy debatowali nad rozmaitymi zagadnieniami, które często klasyfikowano jako etykę, logikę i fizykę

Filozofia starożytna, na potrzeby tej książki, to po prostu filozofowie i szkoły filozoficzne, które istniały w obszarach greckojęzycznym i łacińskim świata starożytnego. Platon i Arystoteles zauważyli, że filozofia rodzi się ze zdziwienia i to właśnie zdziwienie światem przyrody skłoniło pierwszych filozofów do spekulacji na temat natury świata fizycznego. Gdy do tego zainteresowania przyrodą dodamy studia nad etyką i logiką, otrzymamy trojakie rozumienie filozofii w świecie starożytnym: etykę, logikę i fizykę. Jednak ich starożytne rozumienie różni się od tego, które mamy dzisiaj. W filozofii starożytnej przedmiotem badań i wyjaśnień jest niemal cały zakres ludzkiego życia, znany zarówno człowiekowi starożytnemu, jak i współczesnemu. Podczas eksploracji tych tematów często postuluje się kolejne twierdzenia dotyczące tego, jak żyć i jak postępować, lub tego, jak powinniśmy myśleć. Filozofia starożytna może być postrzegana jako pewna metoda, określona nie tyle przez zestaw reguł, ile raczej przez postawę zaangażowania w poszukiwanie wyjaśnień, prawdy i znaczenia za pomocą wszystkich bogatych zasobów ludzkiego umysłu.

Filozofia starożytna jest przedmiotem wykładów akademickich w całym świecie zachodnim i często rozpoczyna się od Sokratesa i Platona. Chociaż ta para mistrz–uczeń rzeczywiście zapoczątkowała nową epokę w filozofii, bardziej owocne pod względem intelektualnym jest rozpoczęcie wykładu od ich poprzedników. Tak zwani presokratycy nie tylko przygotowali grunt pod różnego rodzaju pytania i zagadnienia, które pojawią się w późniejszych epokach, lecz także stali się też propagatorami poglądów, z jednej strony zaciekle bronionych, a z drugiej stanowczo atakowanych. To właśnie w świetle tych dyskusji należy rozpatrywać intelektualny wkład późniejszych filozofów. W taki sposób Platon dostosowuje Heraklita teorię zmienności (wariabilizm) do swojej własnej teorii poznania. Z kolei sofiści stanęli w obliczu długiej historii nieustannych sporów filozofów, dostrzegając w tym trudność związaną z dojściem do prawdy, i dlatego postanowili skupić się na nauczaniu zasad argumentacji. Sceptycy, dysponując podobnymi informacjami, zdecydowali, że powinniśmy w ogóle powstrzymywać się od wyrażania jakichkolwiek sądów. W wielu dziedzinach swojemu mistrzowi Platonowi przeciwstawia się też Arystoteles, przede wszystkim jego teorii politycznej i etycznej.

Filozofia starożytna może być zagadnieniem trudnym i onieśmielającym, chociaż nie musi tak być. Dziwny może się wydawać na przykład pogląd Arystotelesa, wedle którego aby wieść szczęśliwe życie, należy pielęgnować cnotę. Niemal natychmiast przychodzą nam na myśl przykłady kilku dwudziestowiecznych despotów i dyktatorów, którzy z pewnością byli „szczęśliwi”, prowadząc życie pełne niegodziwości, pobłażając swoim słabościom, popełniając niesprawiedliwe i odrażające czyny. Jednak po głębszej refleksji nietrudno zgodzić się z przekonaniem Arystotelesa, że aby być naprawdę szczęśliwym, trzeba żyć w zgodzie z cnotami – a przynajmniej żywimy przekonanie, że jeżeli ktoś jest moralnym nikczemnikiem, prowadzi w istocie życie żałosne i nieszczęśliwe.

Filozofia klasyczna jako przedmiot często rozpoczyna się od Sokratesa, ale już wcześniej istniało wielu wpływowych presokratyków z własnymi oryginalnymi i odkrywczymi ideami

Gdy ktoś zaczyna mieć do czynienia z filozofią starożytną lub jakąkolwiek inną filozofią poruszającą podobne zagadnienia, powinien trzymać na wodzy współ-czesne koncepcje związane z pojęciem debaty czy argumentacji. Dziś mamy skłonność do postrzegania zróżnicowania opinii jako przejawu tarcia między różniącymi się od siebie osobowościami. Jednak bliższe spojrzenie na filozofów z przeszłości udowadnia, że takie postrzeganie jest nie tylko błędne, ale także zwodnicze. Filozofowie rzeczywiście nie zgadzali się ze sobą, ale niemal zawsze chodziło o coś, nigdy o kogoś. Odmienne opinie skupiały się na określonych zagadnieniach, nawet jeżeli do głosu dochodziły czasem zaściankowe uprzedzenia.

Podobnie, jeżeli nie darzymy szacunkiem samych filozofów, ich argumenty mogą umknąć naszej uwadze. Na przykład trudno poważnie traktować poglądy niektórych presokratyków, którzy twierdzili, że słońce jest misą ognia, lub przekonanie Sokratesa, że nikt nie czyni zła dobrowolnie. Ale to właśnie zachowanie otwartego umysłu sprawia, że takie idee stają się przystępne. Jeżeli nieustannie będziemy zadawać sobie pytanie: „Dlaczego tak uważano?”, łatwiej zrozumiemy nawet dziwaczne idee, lecz jeśli będziemy szukać w nich absurdu, z pewnością go tam znajdziemy. Bądź co bądź, w oczach współczesnych będą to zawsze dziwne pomysły.

Jednym ze sposobów rozumienia historii filozofii do czasów Arystotelesa było wyjaśnianie jej jako długiego procesu poszukiwania jednej lub kilku zasad, za pomocą których można by wyjaśnić istnienie świata. Ta trajektoria została oparta na koncepcji Talesa, wedle której pierwotną zasadą świata jest woda, a ideę tę, na dobre i złe, kontynuowali późniejsi filozofowie, proponując zamiast wody coś innego. Anaksymander zaoferował tu bezkres, Anaksymenes – powietrze, Empedokles – cztery elementy uzupełnione o miłość/nienawiść, a Parmenides – jedyny i niepodzielny byt.

Byli oczywiście inni, ale te przykłady wystarczą, by pokazać wspólne cele i zaangażowanie presokratyków w szukaniu wyjaśnień, które będą odpowiadać tym celom. Z pewnością nie przypomina to współczesnej nauki, która gromadzi nową wiedzę dzięki postępowi i wypracowywaniu konsensusu. Przykładowo w obecnych czasach żadna osoba czy idea nie może stać się jedyną zasadą wyjaśniającą wszechświat. Praprzyczyna kosmosu musiałaby być czymś przynajmniej z nazwy fizycznym, by wyjaśnić istnienie fizycznego wymiaru wszechświata, oraz bezosobowym, by wytłumaczyć to, co pod fizycznym wymiarem się kryje. Stąd też bierze się przekonanie, że filozofia starożytna była formą zorganizowanych poszukiwań prowadzonych przez pewną grupę osób, choć niekoniecznie otwarcie ze sobą współpracujących.

Obok wspólnych celów często istniały także wspólne założenia. Wiele sporów dotyczących tego, jak należy żyć, narodziło się w kontekście wspólnej kultury. Na przykład wielu filozofów greckich uważało za rzecz oczywistą, że istnieją cztery cnoty główne: mądrość, odwaga (lub męstwo), umiarkowanie (lub samoopanowanie) i sprawiedliwość, oraz że głównym celem ludzkiego życia jest szczęście (eudaimonia). Wielu było również przekonanych, że życie w zgodzie z naturą jest regułą, którą po prostu trzeba przyjąć, jako że natura jest naszym przewodnikiem. Problem polegał oczywiście na tym, w jakim sensie coś mogło być „zgodne z naturą”, a coś innego – nie. Trudno powiedzieć, czy starożytni Grecy rozumieli się wzajemnie lepiej niż filozofowie współcześni. Ponieważ współcześni filozofowie mogą korzystać z różnych opinii wypracowywanych przez tysiące lat, zrozumiałe jest, że mają wiele przemyślanych i odmiennych sądów na różne tematy. Na przykładzie Sokratesa warto jednak zauważyć, że choć był on obrazoburcą, podczas swojej obrony na sali sądowej nie kwestionował istnienia bogów, a raczej podważał wizję bogów, jaka istniała w wyobraźni ludzi. W każdym razie wspólne przekonania kulturowe, ideologiczne i teologiczne stanowiły podstawę dla dysput prowadzonych w świecie starożytnym, co jest do pewnego stopnia niedoceniane.

Tło literackie

Raczkująca filozofia pozostawała w tym okresie pod wpływem dziedzictwa religijnego i literackiego. Poglądy starożytnych poetów, takich jak Homer i Hezjod, pomogły ukształtować świat, w którym mieli pojawić się filozofowie. Homer opowiadał o przypominających cienie widmach zmarłych i przemijaniu życia. Wielu bohaterów Iliady i Odysei uważano za wzór moralny godny naśladowania i odwoływali się do nich późniejsi filozofowie, w tym Platon i Arystoteles. Także dramaturdzy, omawiając skomplikowane kwestie życia moralnego i obywatelskiego, mieli istotny wkład w rozwój intelektualny starożytnej Grecji.

Świat, którym żyli filozofowie klasyczni, ukształtowali tacy poeci jak Homer oraz opowieści, które głosili

Duża część naszej wiedzy na temat myśli przedsokratejskiej pochodzi z dzieła Hipolita z Rzymu

Życie religijne natomiast, zwłaszcza w modelu greckim i rzymskim, nie było obciążone rygorami dogmatyzmu. Oznaczało to przyzwolenie na rozwój różnych spekulacji i teorii. Swego rodzaju prefilozofią są mity przekazywane przez poetów epickich i tragediopisarzy. We własnej historii filozofii, w pierwszej księdze Metafizyki, Arystoteles stwierdza, że miłośnik mitów jest również filozofem, gdyż są one źródłem zdziwienia. Arystoteles nie rozwija tej myśli, warto więc przypomnieć, że jego

Jedną z pierwszych historii filozofii napisał żyjący w III wieku Diogenes Laertios

mistrz Platon często posługiwał się mitami jako symbolami głębszych prawd filozoficznych. Mity były lub mogą być metaforami lub alegoriami innych prawd – o naturze duszy, znaczeniu miłości i ludzkiej kontemplacji doczesności.

Duża część filozofii starożytnej przetrwała do dzisiaj dzięki relacjom, choć świadkowie byli czasami wrogo do niej nastawieni. Ocalałe dziedzictwo presokratyków jest wyjątkowo fragmentaryczne, ale poglądy i sentencje dawnych filozofów były cytowane i parafrazowane przez wielu późniejszych autorów. Także chrześcijanie, na długo po narodzinach Chrystusa, chcąc zademonstrować nieortodoksyjne pogaństwo starożytnych, często cytowali presokratyków i innych późniejszych filozofów. Szczególnie ważny jako świadek myśli przedsokratejskiej jest Hipolit w swoim Odparciu wszelkich herezji. Z kolei Klemens Aleksandryjski w dziele Stromata wyjaśnia poglądy wielu myślicieli starożytnych, w tym także filozofów. Myśli i poglądy filozofów przechowali także ich zwolennicy, na przykład stoicy, którzy cytowali zaginione obecnie teksty swoich dawnych nauczycieli.

Autorem, który spotkał się z nieco nadmierną krytyką za swój plotkarski i eklektyczny zbiór na temat filozofii klasycznej, jest Diogenes Laertios (180–240 n.e.). Diogenes napisał historię filozofii w dziesięciu księgach, a wiele zawartych tam faktów i relacji nie pojawia się nigdzie indziej. Jednak z jakiegoś powodu Diogenes nie zawsze wykazuje się umiejętnością rozróżnienia filozoficznych niuansów. Dlatego też niektórzy uczeni postrzegają go jako bogate źródło informacji, podczas gdy inni twierdzą, że jego dzieło jest niegodne zaufania.

Jedną z trudności interpretacyjnych jest stopień wiarygodności, jaki nadajemy tym tekstom. Cytaty i osobiste dzieje niektórych filozofów, które udało się zgromadzić, zostały wybrane ze względu na swoją niewątpliwą atrakcyjność. Szczególnie dziwaczne czy wyrwane z kontekstu cytaty były zapewne ciekawostką dla starożytnych uszu. Istnieje również obawa, że Diogenes był wrogo nastawiony do niektórych autorów, i tych przedstawiał w mniej przychylnym świetle. Obawy te można zredukować, jeśli fragmenty poglądów tych filozofów zachowały się też w innych źródłach, a także dzięki poznaniu całościowego obrazu ich interpretacji.

Podsumujmy: aby uzyskać możliwie najszerszy wgląd w filozofię klasyczną, należy mieć na uwadze zarówno rozwój, jak i zakres poglądów poszczególnych myślicieli. Niektórzy autorzy mogą wydawać się bardziej atrakcyjni niż inni, mogą być też bardziej klarowni i zrozumiali. Niniejsza książka stanowi dobry początek, aby zrozumieć, co składa się na filozofię klasyczną.ROZDZIAŁ 2
TALES, ANAKSYMANDER, ANAKSYMENES

Tales (VII/VI wiek p.n.e.) uważany jest za pierwszego filozofa starożytnej Grecji. Wraz z dwoma innymi myślicielami wywodzącymi się z Miletu, miasta położonego we współczesnej Turcji, Anaksymenesem i Anaksymandrem, uważani są za presokratyków z Miletu (przedstawicieli jońskiej filozofii przyrody). W czasach Talesa, w VI wieku p.n.e., Milet był miastem położonym na kresach cywilizacji greckiej. Znamy okres działalności filozofa, ponieważ przewidział on zaćmienie Słońca na rok 585 p.n.e. Miał rację, a co więcej zjawisko to nastąpiło w dramatycznych okolicznościach – podczas bitwy Medów z Lidyjczykami.

■ Poglądy pierwszych presokratyków

filozof

Tales

Anaksymander

Anaksymenes

praprzyczyna (arché) kosmosu

woda

nieskończoność/bezkres

powietrze

Wyjątkowy mędrzec

Jeśli wziąć pod uwagę przewidywania Talesa dotyczące zaćmienia Słońca, można by stwierdzić, że był on dużo mniej teoretykiem, niż sugerowałby stereotyp starożytnego filozofa. W rzeczy samej, jak zobaczymy dzięki kilku anegdotom, które przetrwały z czasów starożytnych, bardziej przypominał mędrca lub wszechstronnego intelektualistę. Najbardziej znana historia związana z Talesem dotyczy jego zainteresowania astronomią. Platon przytacza opowieść o niewolnicy, która skarciła Talesa, gdy ten pewnego razu, zapatrzywszy się w niebo, wpadł do studni. Roztargniony filozof z chęcią odkrywał tajemnice nieba, ale nie wiedział, co ma pod stopami lub za plecami, jak zbeształa go niewolnica. Greckie słowo oznaczające „za”, opisthen, może również oznaczać „przyszłość”, co sugeruje, że choć Tales potrafił przewidzieć mglistą przyszłość niebios, nie był w stanie zobaczyć tego, co znajdowało się przed nim na ziemi. Nawet dzisiaj często zarzuca się filozofom, że koncentrują się wyłącznie na własnych abstrakcyjnych problemach i są całkowicie nieudolni w kwestiach praktycznych.