Finanse agrobiznesu - ebook

ZESPÓŁ AUTORSKI

---------------------- ---------------------------------------------------------------------------------
MIECZYSŁAW ADAMOWICZ rozdział 3
RAFAŁ BALINA ppkt 5.3.2; pkt 5.4-5.8
MAKSYMILIAN BĄK pkt 5.11; 10.1
MONlKA BOCIAN pkt 4.1
KATARZYNA BORATYŃSKA ppkt 5.3.1; pkt 5.9
ZBIGNIEW FLORIAŃCZYK pkt 4.1
MARTA IDASZ-BALINA ppkt 5.3.2; pkt 5.4-5.8
PIOTR GOŁASA ppkt 8.1.4
ELŻBIETA GRZYBOWSKA pkt 4.1
IRENA JĘDRZEJCZYK rozdział 6
JULIUSZ JUSZCZYK pkt5.1
OSKAR JUSZCZYK pkt 10.2
SŁAWOMIR JUSZCZYK redakcja naukowa; wstęp; rozdział 1; pkt 5.2; 5.12; 9.1; 9.2; 9.4; podsumowanie
ADAM KAGAN pkt 4.2; 4.3; 4.4
IWONA KOWALSKA pkt 8.3
SYLWESTER KOZAK pkt 10.3
JULIAN KRZYŻANOWSKI pkt 9.3
JACEK KULAWIK pkt 4.2; 4.3; 4.4; 10.4
MARZENA LEMANOWICZ ppkt 8.1.1; 8.1.2; 8.1.3
ANNA MILEWSKA pkt 8.4
DARIUSZ OSUCH pkt 4.2; 4.3; 4.4
AGNIESZKA PARLIŃSKA pkt 8.2
RENATA PŁONKA pkt 4.2; 4.3; 4.4
ŁUKASZ PODSTAWKA ppkt 4.5.3; 4.5.4
MARIAN PODSTAWKA rozdziały 2 i 7; ppkt 451; 4.5.2
MICHAŁ SOLIWODA pkt 4.2; 4.3; 4.4
ANETTA ZIELIŃSKA pkt 5.10
---------------------- ---------------------------------------------------------------------------------Wstęp

Produkcja żywności i jej przetwórstwo, wytwarzanie środków produkcji dla rolnictwa i przemysłu spożywczego oraz usługi, w tym dystrybucja żywności, krótko mówiąc – cała sfera agrobiznesu ma swoją wyraźną specyfikę, niestety, z punktu widzenia producenta i finansisty niekorzystną. Agrobiznes to na ogół trudny biznes, zazwyczaj znacznie trudniejszy aniżeli jakikolwiek inny, bo immanentnie, dosłownie z natury rzeczy, tej biologicznej, wiąże się przeważnie z wysokimi nakładami (w tym kosztami), długim cyklem produkcji, długim okresem zwrotu oraz różnymi rodzajami ryzyka, które w innych aktywnościach biznesowych nie występują. Dlatego finanse agrobiznesu to problematyka wyjątkowo złożona, to coś znacznie większego i bardziej skomplikowanego niż finanse przedsiębiorstwa produkującego towary przemysłowe, np. sprzęt IT, RTV, AGD czy buty.

Wyróżnikiem finansowym agrobiznesu jest m.in. spadające zatrudnienie i konieczność sfinansowania licznych, coraz bardziej skomplikowanych środków trwałych. Są one w związku z tym coraz droższe. Wynika to z postępu technicznego i technologicznego, który z kolei jest warunkiem wzrostu wartości produkcji towarowej ogółem oraz w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w gospodarstwie rolnym. A zatem wraz z upływem czasu i postępu rośnie koszt technicznego uzbrojenia pracy w rolnictwie. Proces ten z finansowego punktu widzenia jest połączony z innym niekorzystnym wyróżnikiem tej produkcji, a mianowicie z relatywnie długotrwałym cyklem produkcji. Dlatego stopa zwrotu z kapitału zainwestowanego w rolnicze środki trwałe, z organicznej i przyrodniczej natury tej produkcji, nie może być konkurencyjna względem innej produkcji. Wymaga to odpowiedniej polityki rolnej, której celem byłoby niedopuszczenie do głodu w danym kraju, oraz uzależnienia od innych państw. Finansowe uwarunkowania sprawiają zatem, że tak trudno jest tworzyć gospodarstwa rolnicze od podstaw, łatwiej natomiast jest prowadzić i unowocześniać już istniejące.

Ważnym elementem zagadnienia jest finansowa wartość ziemi rolniczej, w tym kontekście należy podkreślić, że w rolnictwie ziemia jest nie tylko miejscem pracy, ale przede wszystkim środkiem produkcji. Co więcej, może być, i na ogół jest, niezbędnym środkiem pracy. Może być także przedmiotem pracy, co w sensie towarowym na ogół zdarza się w ogrodnictwie. Jednakże w sensie finansowym, biologicznym, przyrodniczym, ale nie towarowym, ziemia powinna być nieskończonym w czasie i coraz cenniejszym aktywem, co oznacza, że może nie tylko utrzymywać trwale finansową wartość i urodzajność, ale nawet ją zwiększać. Dzieje się tak na skutek wysiłku producenta, jeżeli uwzględnia on zasady następstwa, zmianowania i płodozmianu, a także całokształt sztuki agrotechnicznej. Co więcej, ziemi uprawnej ubywa na rzecz głównie budownictwa. I to także powoduje, że staje się ona coraz cenniejsza, droższa. Idąc dalej, związane jest to także z kolejnym wyróżnikiem produkcji rolniczej, a mianowicie ryzykiem przyrodniczym.

Rolnik agrobiznesmen chcąc zmniejszyć to ryzyko, kompleksowo intensyfikuje produkcję. Zapewniając wszystko, czego nowoczesna technologia produkcji wymaga, zwiększa koszty bezpośrednie, w tym majątek trwały, ale na ogół zmniejsza przy tym ryzyko przyrodnicze. Najogólniej ryzyko przyrodnicze ma zazwyczaj większe znaczenie w produkcji ekstensywnej lub ekologicznej. Trzeba jednak podkreślić, że na ogół ryzyko przyrodnicze maleje wraz ze wzrostem intensywności produkcji w agrobiznesie, ale rośnie jednocześnie wraz ze skalą produkcji, mimo że duża skala wynika także z faktu posiadania coraz większego majątku trwałego o dużej wartości, a co za tym idzie, o dużych skutkach finansowych. Z powyższych względów fundamentalnym zagadnieniem są koszty finansowania środków trwałych w agrobiznesie.

Należy przy tym pamiętać o kolejnym wyróżniku produkcji rolniczej. Jest nim sezonowość i relatywnie krótkotrwałe wykorzystanie specjalistycznych maszyn i urządzeń w ciągu roku. W związku z tym w rolnictwie często obserwujemy użytkowanie maszyn fizycznie starych, ale technicznie sprawnych, od których agrobiznesmen nie nalicza kosztów stałych. Jednak dzięki dbaniu o te środki bieżąca produkcja rolnicza może być wytwórczo tańsza. Dlatego może to być czynnikiem pozwalającym gospodarstwu łatwiej przetrwać okres niekorzystnych finansowo warunków zewnętrznych i pozwolić np. na kontynuację produkcji towarów, na które w danym okresie są niskie ceny, wskazujące na nieopłacalność produkcji. Dochodzi w tym kontekście, w potocznym rozumowaniu, do swego rodzaju paradoksu, bo rolnik coś produkuje, mimo że mu się to nie opłaca. Wynika to jednak z nienaliczania kosztów stałych, a nawet kosztów pracy własnej, bo większą wartością dla rolnika może być kontynuacja produkcji, której koszty uruchomienia po ewentualnym zaprzestaniu mogłyby przewyższyć pomijane elementy kosztów stałych w bieżącym rachunku opłacalności produkcji.

Zagadnienia finansów agrobiznesu są dość szeroko opisane w literaturze, ale fragmentarycznie. Dotychczas brak było większego odniesienia problematyki finansów do sfery agrobiznesu. Niniejszy podręcznik jest zatem skromną i pionierską próbą wypełnienia tej luki zarówno w ujęciu teoretycznym, dydaktycznym, jak i aplikacyjnym.

Jednocześnie chciałbym wyrazić serdeczne podziękowania wszystkim moim wspaniałym Przyjaciołom, którzy zechcieli wspólnie napisać tę książkę.

Sławomir JuszczykW niniejszym rozdziale można znaleźć odpowiedzi na następujące pytania:

- • Kim był Profesor Władysław Grabski i jakie miał zasługi dla Polski?
- • Jakie osiągnięcia naukowe miał Profesor Władysław Grabski?
- • Jakimi zagadnieniami dotyczącymi ekonomiki i organizacji rolnictwa zajmował się Profesor Władysław Grabski?
- • Kim był Profesor Ryszard Manteuffel i jakie miał zasługi dla Polski?
- • Jakie osiągnięcia naukowe miał Profesor Ryszard Manteuffel?
- • Jakimi zagadnieniami dotyczącymi ekonomiki i organizacji rolnictwa zajmował się Profesor Ryszard Manteuffel?
- • Kim był Profesor Stefan Ignar i jakie miał zasługi dla Polski?
- • Jakie osiągnięcia naukowe miał Profesor Stefan Ignar?
- • Jakimi zagadnieniami dotyczącymi ekonomiki i organizacji rolnictwa zajmował się Profesor Stefan Ignar?

1.1. Profesor Władysław Grabski (1874–1938)

Władysław Grabski urodził się 7 lipca 1874 r. w Borowie, a zmarł 1 marca 1938 r. w Warszawie. Był ekonomistą i historykiem, polskim politykiem narodowej demokracji, ministrem skarbu oraz dwukrotnym premierem II RP i autorem reformy walutowej. W latach 1926–1928 był Rektorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Mąż stanu, wybitny finansista i reformator, również rolnictwa.

Jego zasługi w dziele unifikacji i stabilizacji gospodarki polskiej po I wojnie światowej nie budzą dzisiaj wątpliwości. Najbardziej znane są dokonania Grabskiego dotyczące reformy walutowej, a literatura na ten temat jest bardzo bogata¹. Na uwagę zasługują przede wszystkim jego osiągnięcia w dziedzinie finansów i socjologii (w tym również prace z historii gospodarczej). Jego ogromny wpływ na rozwój gospodarczy II Rzeczpospolitej wynikał z tego, że nie unikał podejmowania trudnych decyzji i ponoszenia ich konsekwencji. Wyznawał zasadę, że podstawą prawidłowego rozwoju życia gospodarczego oraz siły finansowania państwa jest zdrowa i silna waluta. W celu jej stworzenia i zachowania całe społeczeństwo musi ponosić znaczne ofiary. W 1917 r. ukazała się broszura autorstwa Grabskiego pt. Podstawy siły wewnętrznej państwa polskiego, w której wskazywał konieczność działania wszystkich warstw społecznych na rzecz niepodległości Polski. Uważał również, że odrodzone państwa musi dbać o dobrobyt materialny i rozwój kulturalny ludności.

Od 1923 r. Władysław Grabski był profesorem zwyczajnym polityki ekonomicznej w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W 1926 r. wydał zbiór artykułów O własnych siłach, w którym zawarł opinię odnośnie do finansów państwa polskiego. Rok później napisał książkę Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925), w której opisał swą działalność na stanowisku szefa rządu oraz przeprowadzone reformy. Dalsze lata życia Władysława Grabskiego to poświęcenie się pracy naukowej na SGGW w Warszawie. Na uczelni tej utworzył zakład Polityki Ekonomicznej na Wydziale Leśnym. Zorganizował również Sekcję Agronomii Społecznej. Był członkiem i kierował wieloma towarzystwami naukowymi, prezesem Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków Polskich (w latach 1928–1934, w okresie 1934–1938 był honorowym prezesem tej organizacji).

W 1930 r. ukazała się kolejna książka Grabskiego Wieś i folwark. Drobne i duże gospodarstwa rolne ze stanowiska ekonomicznego, w której opisywał zalety polskich gospodarstw wiejskich. W 1935 r. opublikował książkę Historia wsi w Polsce, składającą się z zapisu cyklu wykładów Grabskiego, wygłoszonych na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1921–1922 i na SGGW. Książka zawierała opis rozwoju agrarnego na ziemiach polskich w porównaniu z sytuacją w Europie Zachodniej. Podczas kryzysu trwającego w latach 1929–1935 Władysław Grabski wielokrotnie wypowiadał się na temat bieżącej sytuacji gospodarczej. Oceniał pozytywnie czteroletni plan inwestycyjny wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego, przy czym sam zajmował się planowością w inwestycjach wiejskich, postulując koncentrowanie ich w rejonach, gdzie mogą przynieść duże korzyści dzięki istnieniu chłonnych rynków zbytu na produkty rolne.

W 1936 r. z inicjatywy Grabskiego Rada Wydziału Rolniczego SGGW podjęła decyzję o utworzeniu Instytutu Socjologii Wsi, który wydawał „Roczniki Socjologii Wsi”. Pod koniec życia polityk był aktywnym członkiem wielu organizacji, np. komitetu redakcyjnego „Ekonomisty” i „Encyklopedii Nauk Politycznych” (odpowiadał za dział dotyczący polityki agrarnej), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Instytutu Społecznego, Towarzystwa Badania Zagadnień Międzynarodowych oraz Czechosłowackiej Akademii Rolniczej w Pradze. Był prezesem rady nadzorczej Państwowego Instytut Wsi, prezesem rady naukowej Państwowego Instytutu Kultury Wsi, pierwszym polskim członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Statystyków, prezesem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Brał także udział w pracach rady naukowej Międzynarodowego Instytutu Rolniczego w Rzymie. Był autorem około 150 prac, poruszających zagadnienia ze sfery ekonomii, bankowości, nauk politycznych, agronomii społecznej, historii i socjologii wsi.

Do mniej znanych, ale dla finansów rolnictwa ważnych publikacji Profesora należy zaliczyć:

- • Cel i zadania polityki agrarnej w Polsce, Warszawa 1918.
- • Ceny zboża, włościanie, polityka rolna, Warszawa 1924.
- • Ciężary samorządu w Królestwie Polskim, Warszawa 1908.
- • Depresja i ożywienie, Warszawa 1934.
- • Ekonomia rolnicza gospodarstw mniejszych, Warszawa 1910, wyd. II rozszerzone.
- • Historia Towarzystwa Rolniczego, t. I, II, Warszawa 1904.
- • Historia wsi w Polsce, Warszawa 1929.
- • Idea Polski, wyd. I i II, Warszawa 1935; wyd. III, Warszawa 1998.
- • Inwestycje rolnicze, Warszawa 1939.
- • Komasacja i praca kulturalna na wsi, Warszawa 1912.
- • Kryzys rolniczy, Warszawa 1929.
- • Kryzysy rolnicze światowe i kryzys w Polsce, Warszawa 1930.
- • Kultura wsi polskiej i nauczanie powszechne, Warszawa 1929.
- • Materiały w sprawie włościańskiej, t. III, Warszawa 1907–1919.
- • Nowy budżet po reformie walutowej. Przemówienia Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 1924.
- • O nauczaniu powszechnym i nauczaniu szkół ludowych, Warszawa 1913.
- • O własnych siłach. Zbiór artykułów na czasie, Warszawa 1926.
- • Projekt programu polityki ekonomicznej i finansowej Polski po wojnie, Warszawa 1920.
- • Reforma agrarna wstecz, Warszawa 1929.
- • Reforma agronomii społecznej, Warszawa 1928.
- • Równowaga budżetowa w świetle sytuacji gospodarczej. Exposé Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 1924.
- • Społeczne gospodarstwo agrarne w Polsce, Warszawa 1923.
- • Wieś polska na tle ewolucji dziejowej. Wstęp do historii wsi w Polsce, Warszawa 1939.
- • Wychowanie gospodarcze społeczeństwa, Warszawa 1929.
- • Wywłaszczenie folwarków i program reform rolnych w Królestwie Polskim. Przedmowa do włościan, Warszawa 1907.
- • Zagadnienie postępu rolniczego wobec kryzysu, Warszawa 1930.

Profesor Władysław Grabski zmarł na raka jamy brzusznej. Został pochowany 4 marca 1938 r. w rodzinnym grobowcu na Powązkach. Był i jest przykładem niezwykłego życia, postawy służby i pasji działania na rzecz dobra wspólnego. Wielkością osiągnięć może dla nas współczesnych stanowić źródło inspiracji w dążeniu do tego, co najszlachetniejsze w życiu publicznym. Był wybitnym mężem stanu, działaczem społecznym i uczonym oraz człowiekiem wielkiego serca i wielkiego umysłu, jednym z kilku najwybitniejszych Polaków okresu międzywojennego.

1.2. Profesor Ryszard Manteuffel (1903–1991)

Ryszard Manteuffel urodził się 13 sierpnia 1903 r. w Mińsku Mazowieckim, zmarł 5 października 1991 r. w Warszawie. Był wybitnym ekonomistą rolnym, profesorem SGGW w Warszawie; od 1965 r. członkiem PAN. W 1938 r. opracował nową technikę rachunkowości rolniczej.

Lata młodzieńcze spędził w 20-hektarowym gospodarstwie Stary Zamek. Była to resztówka zakupiona przez jego ojca po zniszczonym rodzinnym majątku ziemskim w pow. Lucynów na Inflantach Polskich. Tu zaczął rozwijać swoje zainteresowania ekonomiczno-rolnicze i zdobył pierwsze doświadczenia kierowania gospodarstwem. Po śmierci ojca w 1918 r. matka z rodziną opuściła Inflanty i przeniosła się do Warszawy. Ryszard podjął naukę w gimnazjum Wojciecha Górskiego, które ukończył i uzyskał maturę w 1921 r.

Wobec niespodziewanej szansy objęcia majątku ziemskiego po bezdzietnym bracie matki, po zdaniu matury i odbyciu paromiesięcznej praktyki rolniczej, wstąpił na Wydział Rolny Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego². Studia ukończył w 1926 r., uzyskując dyplom inżyniera rolnika (równoznaczny z magisterium). Podczas studiów, za namową prof. Stefana Moszczeńskiego, na początku trzeciego roku studiów objął stanowisko młodszego asystenta w Zakładzie Ekonomiki Gospodarstw Wiejskich SGGW. Zajęcia ze studentami z kalkulacji rolniczych, opłacalności działów i gałęzi produkcyjnych oraz opracowywanie materiałów statystycznych do badań ekonometrycznych w zakresie organizacji gospodarstw rolniczych rozbudziły zainteresowania Ryszarda Manteuffla pracą naukowo-dydaktyczną. Dla pogłębienia swojej wiedzy ekonomicznej w ostatnim roku studiów rolniczych odbył równolegle roczne studia w Wyższej Szkole Handlowej (obecnie SGH).

Dwuletnia praca w Uczelni utwierdziła Ryszarda Manteuffla w przekonaniu, że do pracy naukowo-dydaktycznej w dziedzinie ekonomiki i organizacji gospodarstw konieczne jest odbycie dobrej praktyki rolniczej. Stąd też za zgodą prof. S. Moszczeńskiego przerwał pracę w Uczelni i podjął pracę w rolnictwie. Powrócił do Uczelni dopiero w 1948 r., czyli po 22 latach. W tym też roku uzyskał stopień doktora nauk rolniczych na podstawie pracy pt. Próba znalezienia metody organicznej dla opłacalności poszczególnych gałęzi gospodarstwa wiejskiego wykonanej pod kierunkiem prof. Wiktora Schramma na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Nie mógł jej wykonać u Moszczeńskiego, który zmarł w 1946 r. Stopień doktora habilitowanego uzyskał w 1960 r. po przywróceniu prawa habilitacji zniesionego po II wojnie. Należał do nielicznych osób, które mimo posiadania tytułu profesora przystąpiły do habilitacji.

Korzystając z bezpłatnych urlopów w pracy zawodowej i częściowo ze stypendium Kultury Narodowej, w porozumieniu z prof. Stefanem Moszczeńskim przebywał dwukrotnie na półrocznych studiach ekonomiczno-rolniczych w krajach zachodniej Europy. W 1935 r. odbył półroczne studia w Niemczech i Austrii. Natomiast w 1937 r. odwiedził Szwajcarię, Francję i W. Brytanię. Miał więc możność bezpośredniego poznania problematyki i metod badawczych stosowanych ówcześnie w Europie Zachodniej w zakresie ekonomiki rolniczej. Kontakty z ośrodkami zagranicznymi odnowił po II wojnie po powrocie do pracy w SGGW. Podstawę tych kontaktów stanowił jego udział w kongresach światowych towarzystw naukowych. Znał biegle języki: francuski, angielski, niemiecki i rosyjski, ale korzystał także z literatury w innych językach. Uczestniczył w trzech kongresach Międzynarodowego Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnych (IAAE) w Meksyku, we Francji i na Białorusi. Z inicjatywy i z poparciem tego Stowarzyszenia otrzymał w 1962 r. zaproszenie z Fundacji Forda na kilkumiesięczny pobyt w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Poznał tam wiele uniwersyteckich ośrodków naukowych i zaprzyjaźnił się z wieloma ekonomistami rolnymi, z którymi utrzymywał kontakty do ostatnich chwil życia. W latach 1960–1976 brał udział w 8 kongresach Międzynarodowego Centrum Naukowej Organizacji Pracy w Rolnictwie CIOSTA. W Polsce zorganizował w 1968 r. Regionalne Europejskie Seminarium Międzynarodowego Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnych na temat czynnika ludzkiego w rolnictwie oraz w 1970 r. Kongres CIOSTA. Z wieloma członkami tych Stowarzyszeń łączyły prof. Manteuffla bliskie związki przyjaźni, m.in. z takim profesorami, jak Nils Westermarck (Finlandia), Gary Johnson i Earl Heady (USA), Denis Britton (W. Brytania), Erwin Reisch i Gunter Steffen (RFN) oraz Piel Descrouisseaux (Francja). Dzięki tym kontaktom prof. Ryszard Manteuffel umożliwił swoim współpracownikom z SGGW i z innych ośrodków w kraju odbycie zagranicznych studiów i staży naukowych.

Od września 1948 r. podjął pracę w SGGW na stanowisku starszego asystenta w Zakładzie Ekonomiki Gospodarstw Wiejskich. W 1950 r. został mianowany zastępcą profesora. W tym też roku Zakład został przekształcony w Katedrę Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych. Od lipca 1954 r. objął jej kierownictwo. Sprawował je do emerytury, czyli do 1973 r. Tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego uzyskał w 1954 r., a zwyczajnego w 1965 r.

W 1965 r. został wybrany na członka korespondenta, a w 1971 r. na członka rzeczywistego Polskiej Akademii Nauk. Przez trzy kadencje był członkiem Prezydium PAN. W latach 1957–1974 był przewodniczącym Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN. Pod jego przewodnictwem Komitet wyróżniał się wysoką aktywnością wśród komitetów działających w ramach Wydziału Nauk Rolniczych i Leśnych PAN. Swoim zasięgiem obejmował całokształt nauk ekonomiczno-rolniczych oraz częściowo nauki pokrewne. Za pośrednictwem sesji naukowych odbywanych w Centrum i w poszczególnych województwach oraz periodycznej oceny stanu polskiej ekonomiki rolnictwa, Komitet pełnił funkcje inspiracyjne i koordynacyjne w rozwoju tych nauk. W ważnych sprawach gospodarczych głównie wsi i rolnictwa Komitet przedstawiał opinie władzom PAN i organom Państwa. Komitet integrował środowisko naukowe ekonomistów rolnictwa w Polsce i reprezentował go w organizacjach międzynarodowych.

Podstawowe kierunki naukowe, jakie realizował, można w uproszczeniu zilustrować za pomocą opublikowanych książek. Profesor Manteuffel stosował bowiem swoisty sposób pracy. Mając do rozwiązania określony problem naukowo-badawczy, stopniowo „drążył” go w postaci prac drobnych, przyczynkowych, które publikował w postaci artykułów. Po zgromadzeniu dostatecznej wiedzy pisał książkę jako podręcznik akademicki lub jako monografię. Do książek uszeregowanych według kolejności lat ich napisania i opublikowania należą m.in.:

1. 1. Efektywność inwestycji w rolnictwie. Monografia, 1963.
2. 2. Rachunkowość rolnicza. Podręcznik. Tom I – księgowość, 1961, Tom II – koszty i kalkulacje, 1964.
3. 3. Ekonomika i organizacja pracy wykonawczej w rolnictwie. Podręcznik, 1971.
4. 4. Ekonomiczne podstawy decyzji produkcyjnych w państwowych gospodarstwach rolnych. Monografía, 1974.
5. 5. Wielkość gospodarstwa i przedsiębiorstwa. Monografia, 1976.
6. 6. Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. Podręcznik, 1979.
7. 7. Zarządzanie i kierowanie przedsiębiorstwem rolniczym. Podręcznik, 1981.

Jego ważniejsze osiągnięcia w obszarze finansów agrobiznesu to m.in.:

- • rozwinięcie rachunku kosztów jednostkowych, który stał się wzorem do wszelkich rachunków kosztów;
- • wprowadzenie do polskiej ekonomiki rolnej kategorii zysku brutto i popularyzacja kosztów specjalnych;
- • wprowadzenie do urządzania gospodarstw techniki planowania programu;
- • opracowanie metody bilansowej urządzania gospodarstw;
- • opracowanie i upowszechnienie poglądu na temat wielkości gospodarstwa i przedsiębiorstwa rolniczego oraz efektywności skali produkcji;
- • propagowanie racjonalnego podejścia do procesów produkcyjnych w rolnictwie i zwalczania zjawiska gigantomanii;
- • uporządkowanie pojęć i ich definicji w ekonomice i organizacji rolnictwa oraz wprowadzenie niektórych wskaźników ocen i współczynników.

Warto podkreślić, że był człowiekiem niezwykle mądrym, prawym, skromnym i życzliwym ludziom.

Prof. zw. dr hab. Ryszard Manteuffel, dr h.c., zgromadził wokół siebie liczne grono, zwłaszcza młodych pracowników nauki i praktyków – ekonomistów rolnych, w tym finansistów. Utworzył Szkołę Naukową Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych. Był promotorem kilkuset prac magisterskich, 45 prac doktorskich i opiekował się 12 rozprawami habilitacyjnymi. Spośród uczestników szkoły Profesora Manteuffla około 20 uzyskało tytuły profesorskie, był profesorem profesorów.

1.3. Profesor Stefan Ignar (1908–1992)

Urodził się w Bałdrzychowie, w powiecie łęczyckim, w rodzinie chłopskiej. Gimnazjum ukończył w Łodzi, studia wyższe na uniwersytecie poznańskim. W życie dorosłych wkraczał w warunkach kryzysu gospodarczego, braku pracy, będąc pod przemożnym wpływem Związku Młodzieży Wiejskiej R.P. „Wici”. Znamienną cechą ówczesnego S. Ignara była krytyczna i uparta dążność do zrozumienia interesujących go spraw dotyczących sytuacji finansowej gospodarstw rolniczych. Posiadał nieprzeciętne zdolności intelektualne. Był również głębokim ideowcem spraw chłopskich i wielkiego formatu politykiem, działaczem państwowym oraz przede wszystkim uczonym.

Po studiach i służbie wojskowej bezskutecznie szukał pracy, aby rozpocząć ją w Uniwersytecie Solarzów w Gaci Przeworskiej w charakterze wykładowcy. W latach 1935 i 1936 był redaktorem naczelnym powołanego przez Łódzki Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” dwutygodnika „Chłopskie Życie Gospodarcze”, zdobywając swoją znakomitą publicystyką i polityczno-wychowawczą działalnością czołową pozycję w radykalnym ruchu młodzieży wiejskiej. W następnych latach został powołany na redaktora naczelnego tygodnika „Wici”. W czasie hitlerowskiej okupacji był komendantem Okręgu Łódzkiego Batalionów Chłopskich. Po odzyskaniu niepodległości rozpoczął działalność najpierw jako nauczyciel w gimnazjum wiejskim w Godzianowie, a następnie w ZMW „Wici”. W 1946 r. został wybrany prezesem Zarządu Głównego tego związku. Był także prezesem Zarządu Głównego Związku Samopomocy Chłopskiej. Zjazd Zjednoczeniowy SL i PSL powołał go na wiceprezesa Naczelnego Komitetu Wykonawczego. Po październiku 1956 roku stanął na czele ZSL, jako jego prezes. Był nim do 1962 r. Ponownie, krótko, pełnił tę funkcję w 1981 r.

Jego służba w życiu państwowym wyraziła się w pełnieniu wielu ważnych funkcji: w początkach lat 50. był zastępcą Przewodniczącego Rady Państwa, przez 24 lata był posłem na Sejm, członkiem Komisji Konstytucyjnej, a od 1956 do 1969 r. pełnił funkcję wiceprezesa Rady Ministrów.

Aktywnie uczestnicząc w politycznym i państwowym życiu, usilnie starał się o „unaukowienie” działalności gospodarczej. Prowadził wiele badań nad funkcjonowaniem i efektywnością finansową różnych form rolnictwa.

Pracę naukową rozpoczął w 1945 r. w Wyższej Szkole Gospodarstwa w Łodzi, której powstanie było dziełem ZMW „Wici” i osobiście jego osiągnięciem. Prof. S. Ignar już wtedy cieszył się ogromnym szacunkiem, nie tylko działaczy wiejskich, ale przede wszystkim ekonomistów. Później, gdy przeniósł się do Warszawy, związał się ze Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego. Był inicjatorem i organizatorem powstania Wydziału Ekonomiczno-Rolniczego oraz jego pierwszym Dziekanem. Z uwagi na jego zainteresowanie finansami rolnictwa oraz naukową pozycję zajmowaną w tych dziedzinach, powierzono mu w latach 50. XX w. funkcję przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Ekonomiki Rolnej. Napisał wiele artykułów, publikowanych w „Zagadnieniach Ekonomiki Rolnej”, w „Nauce Polskiej”, w miesięczniku „Wieś Współczesna” oraz w tygodnikach i w prasie codziennej.

W Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego był długoletnim kierownikiem Katedry Polityki Agrarnej. Wypromował kilkunastu doktorów i wielu doktorów habilitowanych, którzy do dziś stanowią trzon kadry profesorskiej na Wydziale Nauk Ekonomicznych SGGW. Nauczając, umiał jednocześnie z uwagą słuchać kolegów i uczniów, co jednało mu zwolenników i budziło wielki szacunek. Nauka o finansach wsi i rolnictwa, a także działanie na rzecz ludności chłopskiej stanowiło nieodłączną treść bogatej i wszechstronnej drogi życia profesora. Jego liczne wystąpienia, wykłady i odczyty zmierzały do unaukowienia działań gospodarczych. Z jego działaności naukowej wyrosła koncepcja wielodyscyplinowych badań nad rozwojem rejonów uprzemysławianych, a ściślej – nad uwarunkowaniami stanu finansów rolnictwa i społeczności rolniczej w rejonach wielkich inwestycji (jak np. Petrochemia w Płocku i Puławach, zagłębie górnicze w Koninie, Lubinie, Tarnobrzegu i Bełchatowie).

Punktem wyjścia do badań nad rejonami uprzemysławianymi była teza, że racjonalny program społeczeństwa wiejskiego (a zwłaszcza rolniczego oraz rolnictwa) może być sformułowany tylko wtedy, kiedy gruntownie zostaną rozpoznane stosunki współzależności rozwoju między przemysłem a rolnictwem, zwłaszcza w ujęciu finansowym. Zagadnienia te przedstawiał m.in. w książce Rodzina chłopska i gospodarstwo rolne. Uwzględniając jego osiągnięcia naukowe, został powołany na Przewodniczącego Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN. Założył Sekcje Komitetu: w Poznaniu, Wrocławiu, Łodzi, Krakowie, Lublinie i Katowicach. Zintensyfikował badania terenowe, ożywił badania ekonomiczne w wielu środowiskach naukowych. Na materiałach z badań rejonów uprzemysławianych doktoryzowało się lub habilitowało co najmniej 60 młodych pracowników nauki, co świadczyło o wartości zainaugurowanego przez prof. Stefana Ignara ruchu naukowego. Brali w nich udział tacy profesorowie, jak: Józef Chałasiński, Jan Szczepański, Stefan Golachowski, Kazimierz Romaniuk, Maria Dobrowolska, Władysław Markiewicz, Antoni Rajkiewicz, Jerzy Piotrowski, Bohdan Jałowiecki, Franciszek Kolbusz, Andrzej Stelmachowski, Bolesław Strużek, Zygmunt Lachert, Mikołaj Kozakiewicz, Zbigniew Kwieciński, Tadeusz Hunek, Jerzy Dietl, Wacław Piotrowski, Irena Fierla i inni. Z młodszych, a bardzo aktywnych współpracowników S. Ignara należy wymienić: Marka Kłodzińskiego, Karola Michnę, Kazimierza Odziemkowskiego i wielu innych. Profesor Ignar obdarzał ich uznaniem i przyjaźnią.

Społeczność akademicka, w szczególności ekonomiści rolni, darzyli go ogromnym szacunkiem, był i do dziś jest wielkim autorytetem naukowym.

Literatura uzupełniająca

Ignar S., 1986, Rodzina chłopska i gospodarstwo rolne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.

Runowski H., 2016, Ryszard Manteuffel-Szoege – wybitny ekonomista rolny, twórca szkoły ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych. Wspomnienie w 25. rocznicę śmierci, „Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich”, t. 103, z. 4.

Skodlarski J., 2015, Władysław Grabski jako ekonomista, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.W niniejszym rozdziale można znaleźć odpowiedzi na pytania:

- • Co to jest agrobiznes?
- • Jakie segmenty wchodzą w skład agrobiznesu?
- • Na czym polega specyfika agrobiznesu i jakie są wyróżniki finansowe tej specyfiki?
- • Jakie są zasoby majątku trwałego agrobiznesu w Polsce i jaką mają tendencję?
- • Z czego wynikają ograniczenia wielkości produkcji rolniczej i jakie są tego skutki?

2.1. Pojęcie agrobiznesu

Pojęcie agrobiznesu po raz pierwszy wprowadzono do literatury naukowej w 1957 r., za sprawą Johna Davisa i Raya Goldberga¹. Według tych autorów agrobiznes to system zintegrowania farmerów amerykańskich z ich otoczeniem, w skład którego wchodzą:

- • handel,
- • przetwórstwo i
- • dystrybucja żywności.

W Polsce do 1989 r. także rozpatrywano ten system powiązań rolnictwa z innymi działami gospodarki narodowej, określając go jako: kompleks gospodarki żywnościowej². Współcześnie agrobiznes określany jest jako subsystem gospodarki narodowej powstały w wyniku pionowej integracji wszystkich ogniw gospodarki narodowej uczestniczących w wytwarzaniu żywności. A zatem do agrobiznesu zaliczamy:

- • rolnictwo,
- • rybołówstwo,
- • leśnictwo,
- • przemysł rolno-spożywczy,
- • przemysły wytwarzające środki produkcji i usługi dla rolnictwa i innych przemysłów uczestniczących w wytwarzaniu żywności,
- • skup,
- • transport produktów rolnych i środków produkcji,
- • handel gotowymi produktami żywnościowymi.

Agrobiznes rozpatrywany od strony struktury działowo-gałęziowej obejmuje:

- • rolnictwo zajmujące się wytwarzaniem surowców do produkcji żywności,
- • rybołówstwo,
- • leśnictwo, które także dostarcza surowców do produkcji żywności bądź gotową żywność,
- • przemysł spożywczy zajmujący się przetwarzaniem surowców rolniczych i gastronomią,
- • przemysły wytwarzające środki produkcji i usługi dla rolnictwa i przemysłu spożywczego,
- • obrót surowcami rolnymi i gotowymi produktami żywnościowymi (handel hurtowy, detaliczny, marketing),
- • usługi świadczone na rzecz agrobiznesu (finansowe, transportowe, łączność, informacja, budownictwo, nauka, oświata, doradztwo).

2.2. Ujęcie historyczne agrobiznesu

Ujmując historycznie, w początkowych fazach rozwoju społeczno-gospodarczego wytwarzaniem żywności zajmowało się rolnictwo. Następnie wyodrębniły się w tym procesie inne działalności, takie jak: przetwórstwo rolno-spożywcze, handel usługi i przemysł, rzemiosło wytwarzające środki produkcji dla rolnictwa i przetwórstwa spożywczego. Z czasem te separatystyczne procesy wytwarzania żywności zaczęły się integrować, tworząc nowoczesny agrobiznes składający się z trzech segmentów:

- • przemysł wytwarzający środki produkcji dla rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego,
- • rolnictwo,
- • przemysł rolno-spożywczy³.

Reasumując, agrobiznes to subsystem gospodarki narodowej zespalający technologicznie, finansowo, prawnie i organizacyjnie wszystkie te działy, które uczestniczą w wytwarzaniu surowców rolniczych, przetwarzaniu i dystrybucji żywności oraz produktów pochodnych.

Agrobiznes może być definiowany także jako dziedzina wiedzy, badań naukowych i dydaktyki akademickiej, chodzi tu głównie o ocenę zmian udziału agrobiznesu w gospodarce narodowej, o ocenę zmian w strukturze i mechanizmach jego sterowania. Na rysunku 2.1 przedstawiono schemat struktury działowo-gałęziowej agrobiznesu w Polsce.

Agrobiznes jest subsystemem gospodarki narodowej, który współtworzy narodowy produkt globalny. Produkt ten tworzą wszystkie działy wchodzące w skład agrobiznesu. Przy czym ich wkład w tworzenie narodowego produktu globalnego jest różny. Dokonując pewnego uproszczenia, możemy zapisać formułę określającą rolę agrobiznesu w tworzeniu produktu narodowego brutto:

gdzie:

NPGA – narodowy produkt globalny agrobiznesu,

Pglr – produkcja globalna rolnictwa,

Pglps – produkcja globalna przemysłu spożywczego,

Pgli – produkcja globalna i-tego działu biorącego udział w produkcji żywności,

bi – współczynnik określający przepływ produktów i usług i-tego działu do rolnictwa i przemysłu spożywczego.

Rysunek 2.1. Struktura działowo-gałęziowa agrobiznesu w Polsce

Źródło: opracowanie własne.

W przypadku Polski cechą charakterystyczną agrobiznesu są jego szybkie zmiany. Do 1990 r. dominującą rolę w nim odgrywało rolnictwo, zarówno pod względem jego udziału w zasobach produkcyjnych, jak i w wytwarzanej produkcji. Udział rolnictwa w agrobiznesie w tym czasie wynosił odpowiednio 77,2% i 52,5%⁴. Większy udział rolnictwa w zasobach, w stosunku do jego udziału w produkcji agrobiznesu, wynika z niższej wydajności pracy i majątku, co jest efektem praw biologii i sytuacji rynkowej. Te pierwsze ograniczają wzrost produkcji w czasie, z jednostki powierzchni i od sztuki zwierząt.

Jeżeli chodzi o ograniczenia dotyczące wielkości produkcji rolniczej z jednostki powierzchni, to wynikają one głównie z osobliwości uprawianej ziemi. Ziemia przez swoją jakość, usytuowanie i zróżnicowanie pod tymi względami wpływa na charakter prowadzonej działalności i uzyskiwane z niej efekty finansowe. Te cechy ziemi użytkowanej rolniczo sprawiają, że jest ona źródłem rent. To już Adam Smith spostrzegł, że prowadzenie działalności rolniczej w różnych miejscach powoduje ponoszenie różnych kosztów i przynosi różne efekty. Obserwacje te kontynuowali David Ricardo, Karl Emil Maximilian „Max” Weber i inni. Renta różniczkowa I powstaje na skutek różnej jakości ziemi rolniczej i różnego jej usytuowania względem rynku. Renta różniczkowa II jest względnym efektem korzyści wynikających z różnic w intensywności gospodarowania rolniczego. Kolejną rentą jest renta urbanistyczna, stanowiąca względną korzyść osiąganą przez właścicieli ziemi, posiadających korzystną lokalizację (w literaturze jest ona odzwierciedlona jako renta różniczkowa III). Ostatnio wymienia się także rentę środowiskową (jest to renta różniczkowa IV)⁵. W tym przypadku wzrost wartości działek może wynikać z uwarunkowań środowiskowych, charakteryzujących się dużymi walorami przyrodniczymi, mikroklimatycznymi itp. W związku z transferami w ramach Wspólnej Polityki Rolnej pojawia się renta kapitałowa, którą realizują właściciele ziemi rolniczej.

Renta kapitałowa często występuje w połączeniu z korzyściami wynikającymi z korzystnych rozwiązań legislacyjnych w zakresie ubezpieczeń społecznych i opodatkowania. Stąd możemy wskazać na kolejną rentę – legislacyjną. Realizacja rent wynikających z osobliwości ziemi rolniczej ma zasadniczy wpływ na tempo zmian zachodzących w strukturze agrarnej. W zasadzie możliwość czerpania rent ekonomicznych, a zwłaszcza kapitałowej, legislacyjnej utrudnia transfer ziemi z gospodarstw drobnych do gospodarstw rozwojowych. Tym samym występowanie owych rent opóźnia zmiany w całym agrobiznesie. Agrobiznes jako subsystem produkcyjny gospodarki narodowej charakteryzuje się pewną specyfiką, a mianowicie:

- • Jest to subsystem produkujący surowce żywnościowe i żywność, bez udziału których nie mogą być tworzone żadne inne produkty.
- • Jest to subsystem skupiający w sobie różne komponenty, które charakteryzują się zróżnicowaną wydajnością, efektywnością, zróżnicowaną wrażliwością na zewnętrzne czynniki produkcji; szczególnie wrażliwa na nie jest produkcja rolnicza. Z jednej strony osobliwości ziemi wykorzystywanej do produkcji surowców żywnościowych i prawa biologii sprawiają, że w rolnictwie odnotowujemy niższą wydajność pracy i kapitału w porównaniu do innych komponentów agrobiznesu. Z drugiej zaś rolnicza produkcja roślinna i zwierzęca są najbardziej uzależnione od warunków środowiskowych. W zasadzie „bezbronną” pod tym względem jest produkcja roślinna. Producent w warunkach niekorzystnych doznaje strat prawie całkowitych. W przypadku natomiast działalności, które są także zależne od środowiska (np. budownictwo, transport), w nieodpowiednich warunkach skutkuje to niezrealizowaniem dochodów (zysków) i ewentualnymi niewielkimi stratami.
- • Wymienione wyżej cechy biologiczno-technologiczne produkcji rolniczej sprawiają, że relacje ekonomiczne w ramach agrobiznesu są najmniej korzystne dla surowców rolniczych. Obserwujemy systematycznie ich niedowartościowanie. Ceny surowców rolniczych wykazują tendencję coraz to mniejszego udziału w cenach gotowych produktów spożywczych.
- • Ceny rolniczych środków produkcji są przewartościowane względem cen innych produktów. W efekcie systematycznie pogarsza się rynkowa pozycja rolnictwa w stosunku do innych działów gospodarki narodowej, którą dodatkowo wzmacnia sztywny popyt na żywność.
- • Ciągle występujący problem dysparytetu dochodowego rolników względem innych grup zawodowych. Jest to najistotniejsza determinanta kwestii agrarnej. Oprócz tego warto zauważyć, że na terenach wiejskich brak jest infrastruktury cywilizacyjnej bądź jest ona o wiele bardziej skromna niż w miastach. Chodzi o gorszy dostęp ludności wiejskiej do dużych sklepów, publicznego transportu, banków, restauracji, stadionów, kin, teatrów, urzędów administracji publicznej, autostrad, metra. Zdecydowana większość tej infrastruktury została sfinansowana ze środków publicznych, do których dostęp ma w zasadzie tylko ludność miejska.
- • Rolnictwo dostarcza na rzecz społeczeństwa dobra publiczne w postaci: dobrostanu krajobrazu, środowiska, przestrzeni, za które nie otrzymuje rekompensat⁶. W tej sytuacji rolnictwo korzysta z systemu interwencjonizmu władz publicznych krajowych i Unii Europejskiej.

2.3. Struktura agrobiznesu Polski i jej zmiany

Struktura agrobiznesu zarówno w Polsce, jak i w innych krajach rozwiniętych gospodarczo ulega zmianom. Następuje to na skutek procesów rozwojowych całej gospodarki danego kraju i grupy państw. Wraz z tymi zmianami w strukturze agrobiznesu rośnie udział w produkcji globalnej i wartości dodanej brutto przemysłu spożywczego i handlu. Maleje zaś udział samego rolnictwa (wcześniej wskazano tego przyczyny) i przemysłu zaopatrzeniowego. Zmniejsza się udział całego agrobiznesu w gospodarce narodowej przy jednoznacznym wzroście produkcji w nim realizowanej.

Tabela 2.1. Zasoby produkcyjne oraz wyniki ekonomiczne agrobiznesu w Polsce (ceny bieżące)

Źródło: A. Mrówczyńska-Kamińska, 2014, Struktura agrobiznesu w Polsce i jego znaczenie w gospodarce w kontekście integracji z UE, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” nr 360, s. 49, Wrocław.

Dane tabeli 2.1 wskazują, że w strukturze zatrudnienia w agrobiznesie w Polsce największy udział ma rolnictwo. Zatrudnienie w rolnictwie jest około 3-krotnie większe niż łącznie w przemyśle spożywczym i przemyśle wytwarzającym środki produkcji dla agrobiznesu. Jeśli zaś chodzi o zasoby środków trwałych, to w rolnictwie wynoszą one prawie tyle samo co w dwóch pozostałych komponentach polskiego agrobiznesu. Dominacja rolnictwa w dwóch podstawowych czynnikach produkcji na tle dwóch przemysłów nie przekłada się na jego wyniki ekonomiczne. Zdecydowanie najlepiej pod tym względem wypada przemysł spożywczy. Rolnictwo, angażując znaczne ilości czynników wytwórczych, osiąga relatywnie względem nich najsłabsze wyniki dochodowe. Rolnictwo ma także relatywnie mały w ramach agrobiznesu poziom i udział, jeśli chodzi o nakłady inwestycyjne. Wszystko to sprawia, że zmniejsza się rola agrobiznesu w gospodarce narodowej. Owo relatywne zmniejszenie dotyczy zarówno środków produkcji, jak i wyników ekonomiczno-finansowych. Największe relatywnie zmniejszenie agrobiznesu w gospodarce obserwujemy po stronie zasobów pracy, które w latach 2000–2015 zmniejszyły się o ponad 1,5 mln osób. Zasoby pracy zlokalizowane w agrobiznesie zmniejszyły się względnie o ponad 10%, z 32,2% w 2000 r. do 21,7% w 2015 r.

Jeśli chodzi o zasoby majątku trwałego, to jego absolutna wartość rośnie, z 194,0 mld zł w 2000 r. do 294,9 mld zł w 2015 r. Jednak względem całej gospodarki narodowej odnotowujemy w tych latach spadek z 13,4% do 8,7%. Podobna prawidłowość ma miejsce w przypadku nakładów inwestycyjnych. Te zwiększają się w wymiarze absolutnym. Wzrosły one z 10,3 mld zł w 2000 r. do 18,7 mld zł w 2015 r. W wymiarze względnym ich udział zmniejszył się nieznacznie z 7,7% względem gospodarki narodowej w 2000 r. do 7,5% w 2015 r.

W przypadku produkcji globalnej w wartościach absolutnych obserwujemy jej dwukrotny wzrost. Z prawie 190 mld zł w 2000 r. do ponad 380 mld zł w 2015 r. Mimo tego absolutnego wzrostu produkcja globalna agrobiznesu odnotowała w badanych latach spadek z 13% w 2000 r. do 10,8% w 2015 r. na tle całej gospodarki narodowej. Podobną sytuację obserwujemy w przypadku wartości dodanej brutto. Wzrosła ona w warunkach absolutnych prawie dwukrotnie. Z 56,3 mld zł w 2000 r. do 107,2 mld zł w 2015 r. Mimo tego absolutnego jej wzrostu udział jej względem całej gospodarki narodowej zmniejszył się z 8,5% w 2000 r. do 6,6% w 2015 r.

Literatura uzupełniająca

Czyżewski B., 2009, Współczesne teorie renty gruntowej, ich geneza i znaczenie dla Wspólnej Polityki Rolnej UE, Zeszyt Naukowy SGGW, „Polityka Europejska, Finanse i Marketing”, Warszawa.

Davis J., Goldberg R., 1957, A Concept of Agribusiness, Division of Research, Graduate School of Business Administration, Harvard University.

Encyklopedia agrobiznesu, 1998, Fundacja Innowacji, Warszawa.

Mrówczyńska-Kamińska A., 2014, Struktura agrobiznesu w Polsce i jego znaczenie w gospodarce w kontekście integracji z UE, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.

Mundlak Y., 2000, Agriculture and economic growth. Theory and measurement, Harvard University Press, Cambridge.

Poczta W., Mrówczyńska-Kamińska A., 2004, Agrobiznes w Polsce jako subsystem gospodarki narodowej, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, Poznań.

Szuba-Barańska E., Poczta W., Mrówczyńska-Kamińska A., 2016, Zmiany struktur agrobiznesu Polski i Niemiec, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. XVIII, Warszawa.

Woś A., 1996, Agrobiznes, Makroekonomia, KEY TEXT, Warszawa.

Woś A. (red.), 1982, Rolnictwo i polityka rolna lat siedemdziesiątych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.Rozdział 3 . Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej jako forma wsparcia finansowego rolnictwa i obszarów wiejskich

3.1. Dlaczego rolnictwo wymaga wsparcia finansowego?

3.2. Podstawy interwencjonizmu rolnego

3.3. Cele i instrumenty oddziaływania na rolnictwo i rozwój wsi

3.4. Zarządzanie programami polityki rolnej

3.5. Określanie rozmiarów wsparcia rolnictwa

3.6. Cele i zasady wspólnej polityki rolnej

3.7. Kierunki zmian we wspólnej polityce rolnej Unii Europejskiej

3.8. Finansowe wsparcie rozwoju obszarów wiejskich

3.9. Mechanizmy, instrumenty i koszty wspólnej polityki rolnej

3.10. Polityka rynkowo-cenowa

3.11. System agromonetarny

3.12. Płatności bezpośrednie – główny instrument filaru I

3.13. Płatności specyficzne i specjalne

3.14. Filar II wspólnej polityki rolnej

3.15. System i rozmiary wsparcia finansowego rolnictwa oraz rozwoju wsi

3.16. Wspólna polityka rolna w przyszłości

3.17. Transfery finansowe UE na rolnictwo i obszary wiejskie w Polsce

Literatura uzupełniającaPrzypisy

Rozdział 1

1 J. Skodlarski, 2015, Władysław Grabski jako ekonomista, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 12.

2 H. Runowski, 2016, Ryszard Manteuffel-Szoege – wybitny ekonomista rolny, twórca szkoły ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych. Wspomnienie w 25. rocznicę śmierci, „Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich”, t. 103, z. 4.

Rozdział 2

1 Encyklopedia agrobiznesu, 1998, Fundacja Innowacji, Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa, s. 15.

2 A. Woś (red.), 1982, Rolnictwo i polityka rolna lat siedemdziesiątych, PWRiL, Warszawa, s. 81.

3 E. Szuba-Barańska, W. Poczta, A. Mrówczyńska-Kamińska, 2016, Zmiany struktur agrobiznesu Polski i Niemiec, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. XVIII, z. 6, s. 216.

4 Encyklopedia agrobiznesu…, jw., cz. 7, s. 35.

5 B. Czyżewski, 2009, Współczesne teorie renty gruntowej, ich geneza i znaczenie dla Wspólnej Polityki Rolnej UE, Zeszyt Naukowy SGGW, „Polityka Europejska, Finanse i Marketing”, s. 39–34.

6 Ibidem.

Rozdział 3

1 J. Zegar, 2014, Konkurencyjność rolnictwa zrównoważonego (synteza), IERiGŻ, Monografie Programu Wieloletniego 2011–2014, nr 142, Warszawa.

2 J. Wilkin, 1989, Współczesna kwestia agrarna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa; J. Zegar, 2018, Kwestia agrarna w Polsce, IERiGŻ, Warszawa; A. Czyżewski, P. Kułyk, 2014, Zmiany w systemie wsparcia rolnictwa i jego makroekonomicznym otoczeniu w wysoko rozwiniętych krajach OECD w długim okresie (1990–2012), Kierunki rozwoju rolnictwa i polityk rolnych – wyzwania przyszłości (Synteza), R. Grochowska (red.), IERiGŻ-PIB, Monografie Programu Wieloletniego 2011–2014, nr 127, Warszawa.

3 M. Adamowicz, 2009, Współczesna rola rolnictwa a modele interwencjonizmu rolnego, „Wieś i Rolnictwo”, nr 3, s. 14.

4 M. Adamowicz, 2009, Współczesna rola rolnictwa a modele interwencjonizmu rolnego, „Wieś i Rolnictwo”, op. cit.

5 M. Adamowicz, 1999, Dostosowanie podstawowych rynków rolnych do integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.