Finanse. Instytucje, instrumenty, podmioty, rynki, regulacje - ebook

Wstęp

W podręczniku przedstawiono problematykę finansów w ujęciu publicznym i prywatnym. Dominującą jego część poświęcono sektorowi publicznemu finansów, który omówiono w przekroju instytucjonalnym, instrumentalnym i prawnym. Przedstawiono także zagadnienia związane z rynkiem finansowym, finansami przedsiębiorstw i finansami Unii Europejskiej.

Intencją autorów było opracowanie podręcznika, który byłby podstawową literaturą do zajęć dydaktycznych z zakresu finansów. W związku z tym przyjęto, iż poszczególne treści teoretyczne będą porównywane z elementami praktyki finansowej w taki sposób, aby w przystępnej formie uzasadnić wybór określonych metod, sposobów i narzędzi wykorzystywanych do realizacji funkcji pełnionych przez finanse. Chodziło o to, aby w jednym opracowaniu zawrzeć treści wykładów i ćwiczeń, które będą pomocne w nauczaniu finansów. Dążeniem autorów było także, aby podręcznik ten odpowiadał wytycznym w sprawie standardów kształcenia zawartych w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 12 lipca 2007 r. na takich kierunkach studiów, jak: finanse i rachunkowość, ekonomia, zarządzanie, gospodarka przestrzenna, administracja, zarządzanie i inżynieria produkcji i innych. Konkretnie chodziło o przedstawienie istoty i funkcji finansów oraz roli finansów w tworzeniu, wymianie i podziale produktu społecznego. W podręczniku zawarto treści związane z kreacją, rodzajami i osobliwościami pieniądza. Autorzy mają nadzieję, że układ podręcznika i jego treści przyczynią się do zrozumienia zasad funkcjonowania instytucji (krajowych i Unii Europejskiej) kształtujących gospodarowanie finansami. Zamierzeniem Autorów jest także to, aby podręcznik umożliwiał rozpoznawanie i ocenę zjawisk finansowych zachodzących w sektorze publicznym i w podmiotach gospodarczych oraz dawał podstawę do zrozumienia zasad i celów realizowanych przez poszczególne instrumenty finansowe. W celu utrwalenia wiedzy zarówno teoretycznej, jak i praktycznej na końcu rozdziałów podano zestaw pytań i zadań.

Cele podręcznika mają charakter złożony, a zarazem komplementarny w sensie przedstawienia dwóch podukładów finansowych (publicznego i rynkowego) oraz właściwych dla nich teorii i praktyki. Przyjęte cele znalazły wyraz w strukturze podręcznika.

Tradycyjnie w rozdziale pierwszym przedstawiono pojęcie i funkcje finansów, klasyfikacje zjawisk finansowych oraz syntetyczną charakterystykę klasycznych (liberalnych, ortodoksyjnych i interwencyjnych) oraz nowych (neoliberalizmu, finansów behawioralnych) teorii finansów. Przedstawienie pojęcia, funkcji finansów oraz teorii finansowych miało na celu zapoznanie Czytelnika z zakresem tych zagadnień i szczególnymi ich cechami. Zwrócono uwagę głównie na różnice w koncepcjach dotyczących teorii finansów.

Na drugim miejscu w strukturze podręcznika usytuowano treści poświęcone podstawowej kategorii finansów, jaką jest pieniądz. W rozdziale drugim zaprezentowano jego istotę oraz rolę, jaką odgrywa on w systemie finansowym. Autorzy uznali, że pożyteczne dla funkcji dydaktycznych będzie połączenie aspektu systemowo-teoretycznego (teoria bankowa, obiegowa i ilościowa, determinanty podaży pieniądza) z aspektami praktycznymi dotyczącymi funkcjonowania pieniądza (mechanizm kreacji pieniądza, wartość pieniądza w czasie). Dodatkowym walorem sposobu przedstawienia tych zagadnień są przykłady o charakterze informacyjno-poznawczym.

Rozdział trzeci traktuje o merytorycznych podstawach uczestniczenia finansów w gospodarce i w społeczeństwie. Do celów dydaktycznych tego podręcznika rozpoczęto od określenia istoty potrzeb indywidualnych i zbiorowych oraz od pojęcia i klasyfikacji dóbr. Następnie zaprezentowano rzeczowe i pieniężne procesy zachodzące w gospodarce oraz strumienie i przepływy finansowe. Merytoryczna treść tego rozdziału stanowi podstawę do kolejnych rozważań przeprowadzonych w następnym rozdziale.Rozdział czwarty omawia praktyczną rolę finansów realizowaną przez państwo w ramach jego polityki finansowej obejmującej politykę monetarną i fiskalną (budżetową). Wprawdzie te dwa rodzaje polityki finansowej będą przedstawione bardziej szczegółowo w dalszej części podręcznika, jednak już w tym rozdziale zostały zasygnalizowane w celu wprowadzenia Czytelnika w obszar zagadnień polityki finansowej i jej priorytetowych funkcji.

Z kolei rozdział piąty traktuje o sektorze finansów publicznych. Na początku omówiono zagadnienia ogólne dotyczące pojęcia i cech finansów publicznych, traktując je jako procesy gromadzenia i rozdysponowywania publicznych środków pieniężnych. Następnie w aspekcie teoretycznym i praktycznym przedstawiono dochody i wydatki budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego, funduszy celowych oraz pojęcie deficytu budżetowego i długu publicznego. Rozdział ten jest dość obszernym fragmentem podręcznika, ale autorzy zdecydowali się jednak nie dzielić go do celów dydaktycznych.

Logicznym następstwem przyjętej kolejności rozważań jest rozdział szósty, który także rozpoczęto od omówienia pojęcia, funkcji i klasyfikacji podatków oraz ich elementów konstrukcyjnych. W pierwszej kolejności omówiono techniki wymiaru podatków centralnych. Następnie dokonano tego w odniesieniu do podatków lokalnych. W celu lepszego zrozumienia znaczenia podatków centralnych i lokalnych zamieszczono kilkadziesiąt przykładów charakteryzujących techniki ich wymiaru.

Rozdział siódmy dotyczy systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Na początku tego rozdziału, tytułem wprowadzenia, ukazano pojęcie, funkcje i klasyfikację ubezpieczeń. Ubezpieczenia społeczne w tym ujęciu są rozpatrywane w podziale na ubezpieczenia społeczne pracowników oraz ubezpieczenia społeczne rolników. Odrębnie omówiono system ubezpieczenia zdrowotnego. Systemy ubezpieczeń społecznych omówiono w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym. Sporo miejsca zajmują finanse ZUS i KRUS oraz NFZ, które ukazano przez pryzmat ich związku z finansami budżetu państwa. Dodatkowo tak dobrano przykłady z zakresu przedmiotowego ubezpieczeń, aby korzystający z podręcznika zdobyli praktyczne umiejętności związane z wymiarem składek i poszczególnych świadczeń.

System bankowy i polityka pieniężna to zestaw zagadnień rozdziału ósmego. Treść tego fragmentu podręcznika wypełniają: istota systemu bankowego, jego charakterystyka i funkcje banku centralnego, instrumenty polityki pieniężnej, charakterystyka banków komercyjnych oraz rynek lokat międzybankowych. Są to najistotniejsze problemy związane z systemem bankowym, który stanowi podstawowy element systemu finansowego. Treść tego rozdziału ma charakter wieloaspektowy. Zawiera zagadnienia teoretyczne i praktyczne.

Rozdział dziewiąty dotyczy rynku finansowego. Omówiono w nim rynek kapitałowy, rynek pieniężny i rynek walutowy. W odniesieniu do każdego z tych rynków przedstawiono jego strukturę oraz podstawowe instrumenty. Odrębną część tego rozdziału stanowią informacje dotyczące Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie.

Rozdział dziesiąty to fragment wieloaspektowy podręcznika poświęcony finansom przedsiębiorstw. Zawarto w nim zagadnienia dotyczące form organizacyjnoprawnych przedsiębiorstw oraz ich gospodarki finansowej. Sporo miejsca zajmuje analiza finansowa wraz z analizą wskaźnikową. Zestaw wymienionych zagadnień daje przejrzysty obraz istoty oraz funkcji finansów przedsiębiorstw.

Traktując przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe jako jeden z podmiotów rynku, zdecydowano, że w kolejnym rozdziale jedenastym zostaną zawarte treści dotyczące finansów zakładów ubezpieczeń gospodarczych. Podobnie jak rozdziały poprzednie, struktura tego rozdziału odpowiada ogólnej idei podręcznika. Polega ona na prezentacji najbardziej istotnych kwestii o charakterze systemowym (podstawowe zasady działalności ubezpieczeniowej, kwalifikacja ubezpieczeń gospodarczych) oraz na charakterystyce finansów zakładów ubezpieczeń gospodarczych.

Autorzy zdecydowali się na prezentację w przedostatnim rozdziale dwunastym finansów Unii Europejskiej. Przedstawili w nim zagadnienia dotyczące budżetu Unii Europejskiej (procedurę budżetową, charakterystykę dochodów i wydatków budżetu UE) oraz problemy wspólnej polityki pieniężnej, w tym integracji monetarnej. W rozdziale tym zaprezentowano podstawowe fundusze UE.

Książkę zamyka rozdział trzynasty poświęcony aspektom prawnym finansów. Omówiono w nim problemy odpowiedzialności prawnej w zakresie finansów publicznych w Polsce. Przedmiotem rozważań są trzy grupy odpowiedzialności: odpowiedzialność cywilna, pracownicza i karna.

Autorzy mają nadzieję, że podręcznik ze względu na jego walory teoretyczne i praktyczne będzie w pełni służył finansowej edukacji jego Czytelników.

Czujemy się zobowiązani do złożenia szczególnych podziękowań recenzentowi wydawniczemu prof. dr. hab. Bogusławowi Pietrzakowi. Jego wnikliwe uzasadnione uwagi i propozycje zmian pozwoliły uniknąć wielu błędów i udoskonalić treść podręcznika. Jednak zawsze za wszelkie ułomności podręcznika odpowiedzialność ponoszą sami jego autorzy. Słowa uznania i podziękowania należą się moim współpracownikom z Zakładu Prawa i Finansów, Wydziału Nauk Ekonomicznych SGGW, którzy podjęli trud zespołowego przygotowania podręcznika.

Prof. dr hab. Marian PodstawkaRozdział 1 Pojęcie i funkcje finansów

1.1. Pojęcie i istota finansów

1.2. Funkcje finansów

1.3. Klasyfikacja zjawisk finansowych

1.4. Klasyczne teorie finansów

1.5. Nowe teorie finansów

1.6. Kryzys z 2007 r. a teorie finansowe

1.1. Pojęcie i istota finansów

Finanse jako zjawisko ekonomiczne stanowią podstawowy element gospodarki rynkowej. Występują tam, gdzie w procesach gospodarczych występuje pieniądz. Termin „finanse” pochodzi od słowa łacińskiego finire (skończyć). W średniowieczu pojęcie to odnosiło się do orzeczeń sądowych, które miały charakter świadczeń, a następnie zaczęto je stosować do wszelkich operacji pieniężnych.

Finanse oznaczają ogół zjawisk i procesów pieniężnych związanych z tworzeniem (emisją), przepływem, gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych. Przedmiotem zainteresowania finansów jest ruch pieniądza, jego tworzenie, cyrkulacja między różnymi podmiotami prywatnymi i publicznymi oraz jej skutki społeczno-gospodarcze. Tak rozumiane finanse są przedmiotem badań naukowych, tworząc naukę finansów. Są one także praktyką finansów realizowaną w gospodarkach rynkowych poszczególnych państw. Finanse zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym są złożonym zjawiskiem. W jego skład w ujęciu podmiotowym wchodzą:

• finanse przedsiębiorstw – nauka i praktyka obejmująca operacje finansowe realizowane przez przedsiębiorstwa,

• finanse publiczne – nauka i praktyka dotycząca obiegu pieniądza w sektorze publicznym,

• finanse ludności (gospodarstw domowych) – teoria i praktyka obejmująca operacje finansowe osób fizycznych,

• bankowość – teoria i praktyka zajmująca się operacjami finansowymi prowadzonymi przez banki,

• rynek finansowy – teoria i praktyka odnosząca się do obrotu instrumentami finansowymi.

Nauka finansów stara się odpowiedzieć przede wszystkim na następujące pytania:

• jakie rodzaje pieniądza występują w gospodarce,

• jaka jest istota, jakie są różnice i funkcje tych strumieni pieniężnych,

• dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na środki pieniężne,

• od czego zależy wielkość tego popytu,

• w jaki sposób ten popyt może być zaspokojony,

• na czym polega istota gospodarowania publicznymi środkami pieniężnymi,

• jakie dziedziny życia społeczno-gospodarczego powinny być finansowane z funduszy publicznych,

• w jaki sposób oceniać skuteczność wydatkowania publicznych pieniędzy,

• jakie wskaźniki są miarą oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstw, banku, gospodarstwa rolnego,

• od czego zależy struktura kapitałów w przedsiębiorstwie i jaki ma to wpływ na jego wynik finansowy,

• jak wykorzystywać podatki do realizacji zadań redystrybucyjnych i stabilizacyjnych,

• jak finansować cele polityki społecznej i ubezpieczeń społecznych,

• jak powinien być zorganizowany rynek finansowy i aparat skarbowy,

• jaki wpływ na zjawiska gospodarcze ma inflacja, stopa procentowa, polityka podatkowa.

Pierwotnie termin „finanse” odnoszono do finansów publicznych, czyli do nakładania podatków i rozdysponowania środków finansowych gromadzonych przez władze publiczne. Współcześnie przez kreowanie pieniądza przez bank centralny i banki komercyjne przez redystrybucję dochodów, operacje finansowe, działalność ubezpieczeniową itp. następuje alokacja zasobów i tworzenie dóbr prywatnych oraz usług publicznych. Wobec tego słusznie postrzega S. Owsiak, iż: „Związek zjawisk pieniężnych ze sferą realną gospodarki stanowi sens i ekonomiczną treść finansów”. Warto dodać, że finanse oprócz ekonomicznej treści mają także treść społeczną i polityczną. Wszelkie procesy gospodarcze wynikające z uwarunkowań finansowych w ostateczności odnoszą się do zjawisk społecznych i politycznych. Procesy tworzenia i podziału dochodów inspirowane zjawiskami finansowymi mogą prowadzić do uprzywilejowania jednych grup społecznych kosztem innych. Z kolei skutki tych procesów przekładają się na sytuację na scenie politycznej danego kraju. Sprawiają one, że do głosu dochodzą ugrupowania opozycyjne, co powoduje, iż w przyszłości akcenty gospodarcze i społeczne zostają nieco inaczej rozłożone.

1.2. Funkcje finansów

Finanse odgrywają służebną rolę w stosunku do państwa, władz publicznych oraz do podmiotów gospodarczych i ludności. Wyróżnia się trzy podstawowe funkcje finansów:

1) alokacyjną,

2) redystrybucyjną,

3) stabilizacyjną.

W podręczniku omówiona zostanie także czwarta funkcja finansów związana z rekonwersją własności środków pieniężnych. Kreatorem tych funkcji są władze publiczne i wynikają one z roli państwa. P.A. Samuelson oraz W.D. Nordhous wyróżniają następujące funkcje państwa:

• zapewnienie efektywności całej gospodarki,

• zapewnienie sprawiedliwości w podziale dochodów,

• zapewnienie stabilności gospodarki rynkowej.

1.2.1. Funkcja alokacyjna

Alokacyjna funkcja państwa polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów. Do tego celu służy ochrona własności prywatnej oraz korygowanie skutków działania mechanizmu rynkowego. Ta funkcja państwa i finansów wynika z niedoskonałości rynku. Gdyby wszystkie dobra były alokowane za jego sprawą, to wielu obywateli o niższych dochodach nie byłoby w stanie nabyć np. usług oświatowych, zdrowotnych czy oszczędzić na starość. W takich sytuacjach ujawnia się rola finansów publicznych, za pomocą których państwo dostarcza nieodpłatnie lub za częściową odpłatnością wyżej wymienione dobra dla najuboższych grup społecznych. Podobnie władze publiczne angażują się w sferę działalności przedsiębiorstw, które nastawione na zysk wywołują szkody środowiskowe czy w infrastrukturze drogowej lub wpływają negatywnie na zdrowie pracowników. Sytuacja ta zmusza władze publiczne do alokacji części zasobów publicznych służących naprawie wyrządzonych szkód. Warto wskazać także na potrzeby publiczne, takie jak: obrona narodowa, administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne, sądownictwo, ochrona środowiska, których nie sposób zorganizować na zasadach rynkowych. Władze publiczne są zobowiązane do ich zaspokojenia. W tej sytuacji są zmuszone do dokonania pewnej alokacji środków finansowych, przede wszystkim z sektora prywatnego do sektora publicznego, w celu sfinansowania tych potrzeb. Obecnie alokacja zasobów za sprawą finansów jest prowadzona także w przekroju terytorialnym zarówno wewnątrz jednego kraju, jak i w ramach grupy państw. Sterowanie rozmieszczeniem zasobów wewnątrz danego kraju jest związane z realizacją polityki regionalnej. Natomiast korygowanie alokacji zasobów w ramach grupy państw jest wyrazem realizowania ich wspólnej polityki rozwoju regionalnego.

W gospodarce rynkowej alokacja zasobów dokonuje się za pomocą mechanizmu rynkowego, który rozdziela je, kierując się motywem zysku. Jednak rynek czasami odbiega od modelu konkurencji doskonałej, nie wszystkie koszty i korzyści znajdują odzwierciedlenie w cenach rynkowych. Rynek nie zapewnia osiągnięcia alokacyjnej efektywności w rozumieniu V. Pareta, tj. takiego stanu gospodarki, w którym wykorzystanie zasobów jest optymalne, a poziom dobrobytu społecznego jest maksymalny w danych warunkach. Wówczas alokacyjna interwencja państwa jest uzasadniona i powinna odnosić się tylko do tych dóbr i usług, dla których rynek zawodzi jako mechanizm alokacji zasobów. Współcześnie teoria i praktyka coraz częściej wskazują na decentralizację funkcji państwa. Polega ona na ustawowym podziale władzy politycznej, finansowej i administracyjnej między rząd i samorządy terytorialne. Podział ten stanowi podstawę decentralizacji finansów publicznych i prowadzi do decentralizacji zadań państwa. Zjawiska te zawierają się w omawianej funkcji alokacyjnej.

Funkcja stabilizacyjna i redystrybucyjna oraz rekonwersji własnościowej mogą być efektywnie realizowane jedynie przez rząd centralny. Trudno sobie wyobrazić, aby władze lokalne bądź regionalne prowadziły własną politykę pieniężną czy własną politykę redystrybucji dochodów. Prowadziłoby to do migracji ludności do regionów o niskich podatkach, wysokich dochodach, co w efekcie spowodowałoby pogłębienie się regionalnych nierówności rozwojowych.

1.2.2. Funkcja redystrybucyjna

Funkcję redystrybucyjną, jak wspomniano realizuje władza centralna. Funkcja redystrybucyjna finansów polega na wtórnym korygowaniu sytuacji dochodowej czy majątkowej poszczególnych podmiotów (podatników). Funkcja ta jest realizowana w formie pieniężnej. Dokonuje się przez system transferów dochodów. Przyjmują one postać przepływu pieniądza między poszczególnymi obywatelami a państwem i jednostkami samorządu terytorialnego. Istota tej funkcji polega na tym, iż władze publiczne w formie podatków, składek na ubezpieczenia społeczne, opłat, kar, grzywien itp. dokonują przejęcia pewnej części dochodów od różnych podmiotów, które następnie dzielą na rzecz innych podmiotów, w tym także na rzecz podatników. Schematyczne ujęcie funkcji redystrybucyjnej finansów i władz publicznych przedstawia rysunek 1.1.

Rysunek 1.1. Działanie funkcji redystrybucyjnej finansów i władz publicznych

Źródło: opracowanie własne.

Funkcję redystrybucyjną finansów dostrzegamy w ujęciu makroekonomicznym i w ujęciu mikroekonomicznym. Makroekonomiczny aspekt redystrybucji dochodów dotyczy całej gospodarki i polega na transferowaniu ich z sektora prywatnego do tzw. działów nietworzących dochodów czy do sfery budżetowej. Natomiast mikroekonomiczny aspekt redystrybucji dochodów odnosi się do poszczególnych podatników i gospodarstw domowych. Wraz z realizacją funkcji redystrybucyjnej finansów współrealizowanej przez władze publiczne pojawia się problem sprawiedliwego i efektywnego rozłożenia na poszczególnych podatników ciężaru finansowania zadań publicznych. Ogólnie między tymi funkcjami występują antynomie. Sprzeczności między efektywnością a sprawiedliwością znajdują odzwierciedlenie w progresywnej polityce podatkowej i w polityce innych świadczeń. Akcent położony jest tu na tzw. zdolność podatkową, której wyrazem jest osiągany przez podatnika dochód lub posiadany majątek. Zasada ta jest oczywista i polega na tym, że jeżeli podatnik dysponuje większym dochodem lub majątkiem, to obciążany jest relatywnie większymi kosztami utrzymania państwa. Jak pisze S. Owsiak, jest to „drastyczny przejaw redystrybucyjnej funkcji finansów publicznych”. Ten mechanizm nie sprzyja aktywności gospodarczej, nie motywuje do pracy i wzrostu dochodów podatników wykorzystujących najbardziej efektywnie posiadane zasoby. Mało tego, mechanizm funkcji redystrybucyjnej finansów powoduje niechęć do pracy wśród podatników biedniejszych, ponieważ liczą oni na wsparcie w postaci transferów socjalnych. Warto dodać, że aktywniejsi podatnicy dysponujący większymi dochodami w mniejszym stopniu korzystają z dóbr społecznych, ponieważ niektórzy z nich kupują je na rynku. W tej sytuacji bilans korzyści i strat spowodowany działaniem redystrybucyjnej funkcji finansów jest dla aktywnych podatników jeszcze bardziej niekorzystny. Jak wskazano, funkcja redystrybucyjna finansów jest odnoszona do pewnych grup podatników. Taką grupą są rolnicy. W tym przypadku grupa ta osiąga niższy poziom dochodów z przyczyn obiektywnych. Należą do nich z jednej strony sztywność popytu, zarówno dochodowa, jak i cenowa na żywność. Z drugiej zaś intensyfikacja procesów produkcji prowadzi do wzrostu wolumenu produkcji i spadku poziomu cen oraz dochodów. Wreszcie sytuacja dysparytetu dochodowego rolników wynika z trudności dotyczących zastosowania ziemi i maszyn, zwierząt, drzew owocowych do innej produkcji niż rolnicza. Wobec tego dysparytetowa sytuacja dochodowa rolników jest wspierana transferami w postaci dopłat do systemu ubezpieczenia społecznego rolników do kredytów preferencyjnych oraz przez dopłaty bezpośrednie np. do powierzchni użytków rolnych. Obecnie Unia Europejska w ramach Wspólnej Polityki Rolnej stosuje wspieranie dochodów rolniczych za sprawą dopłat do powierzchni gruntów rolniczych, a nie jak było w przeszłości do produkcji rolniczej. Wspieranie jej prowadziło do wzrostu produkowanej żywności, co z kolei powodowało obniżenie poziomu cen i dochodów. Przykład rolników pokazuje, że osiąganie celów społecznych za pomocą finansów może prowadzić do sprzeczności z celami gospodarczymi.

1.2.3. Funkcja stabilizacyjna

Funkcja stabilizacyjna to druga z funkcji finansów, która nie podlega decentralizacji i jest realizowana przez rząd. Funkcja ta polega na wykorzystywaniu przez państwowe władze publiczne zjawisk finansowych do realizacji makroekonomicznych celów takich jak: wzrost gospodarczy, stabilizacja warunków ekonomicznych, ograniczanie bezrobocia czy inflacji, poprawa bilansu płatniczego itp. Za twórcę doktryny interwencjonizmu państwowego uznaje się J.M. Keynesa. Innymi słowy, celem władz publicznych powinno być umiejętne posługiwanie się instrumentami alokacji zasobów i redystrybucji dochodów w celu ograniczania wahań koniunkturalnych w gospodarce danego kraju. Według J.M. Keynesa w funkcjonowaniu gospodarki rynkowej podstawowe znaczenie odgrywa popyt. Wzrost popytu występuje w warunkach wzrostu gospodarczego, co prowadzi do wzrostu produkcji, dochodów, spadku bezrobocia i wzrostu zysku przedsiębiorstw. Ten stan ożywienia gospodarczego i związanych z nim pozytywnych tendencji nie trwa wiecznie. Procesy wzrostu gospodarczego podlegają nadmiernemu przyspieszeniu i w pewnym momencie następuje spadek popytu, co prowadzi do zjawisk kryzysowych. Zadaniem władz publicznych jest hamowanie ekspansji gospodarki w okresie jej wzrostu i pobudzenie aktywności gospodarczej w okresie pojawiania się symptomów kryzysu. Od dłuższego czasu w literaturze i praktyce toczy się spór o rolę finansów publicznych w stabilizowaniu rozwoju gospodarczego. Przeważa pogląd, że najlepsze efekty tego działania osiąga się, łącząc angażowanie finansów publicznych i instrumentów polityki monetarnej. Najlepsze efekty stabilizacyjne osiąga się przez wykorzystanie do tego celu podatków i wydatków publicznych oraz instrumentów polityki pieniężnej. Można do tej grupy instrumentów dołączyć także regulacje prawne, które co prawda wiążą się z podatkami i wydatkami publicznymi, niemniej jednak odgrywają w działaniach stabilizacyjnych autonomiczną rolę. Podatki natomiast są wykorzystywane w dwojaki sposób. W sytuacji nadmiernego wzrostu gospodarczego używa się ich do jego wyhamowania przez progresję podatkową bądź przez wprowadzenie nowych podatków. Z kolei w okresie, gdy aktywność gospodarcza słabnie, zmniejsza się obciążenia podatkowe, zachęca do inwestowania, tworzenia nowych miejsc pracy. W przypadku wydatków publicznych szczególną rolę odgrywają zasiłki dla bezrobotnych. W sytuacji kryzysu następuje spadek dochodów z pracy, co w następstwie osłabia popyt. Istnienie tzw. automatycznego systemu zasiłków, niezależnie od funkcji socjalnych i redystrybucyjnych, ogranicza dalszy spadek popytu i przyczynia się do łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego. Gdy następuje faza wzrostu gospodarczego, wypłaty na zasiłki są ograniczone, rosną dochody gospodarstw domowych i zyski przedsiębiorstw, które z kolei są ograniczane za pomocą stabilizatorów podatkowych.

Warto wskazać, że kluczowe znaczenie w gospodarce rynkowej ma zależność między oszczędnościami a inwestycjami. Władze publiczne przez politykę podatkową i swoje wydatki mogą zwiększać lub zmniejszać skłonność do oszczędzania oraz do inwestowania. Nazbyt restrykcyjna polityka podatkowa zmniejsza możliwości oszczędzania oraz inwestowania przez podmioty prywatne. Jednocześnie większe wydatki publiczne tworzą nowy popyt, w tym także popyt związany z inwestycjami. O poziomie oszczędności i skłonności do inwestowania (zaciągania kredytów) decyduje także stopa procentowa określana przez bank centralny. Z kolei popyt na pieniądz zgłaszany przez władze publiczne w związku z deficytem budżetowym i obsługą długu publicznego wpływa decydująco na poziom tej stopy. Wzrost popytu na pieniądz wyrażany przez władze publiczne powoduje na ogół wzrost stopy procentowej. To z kolei skutkuje wzrostem stopy procentowej kredytów i innych papierów pożyczkowych. Działalność pożyczkowa państwa kształtuje więc zachowania się inwestorów na rynku pieniężnym i kapitałowym i w rezultacie wpływa na aktywność gospodarczą. Wspomniane regulacje prawne odgrywają istotną rolę w rozwoju działalności gospodarczej. Zbyt rygorystyczne przepisy regulujące aktywność gospodarczą przyczyniają się do jej spadku, zmniejszania dochodów i popytu, prowadząc do zjawisk kryzysowych.

Przy ocenie działania wymienionych funkcji finansów publicznych warto wskazać występujące między nimi wspomniane wcześniej sprzeczności. Kiedy władze publiczne będą nadmiernie rozbudowywać działania dotyczące redystrybucji dochodów, to finanse w mniejszym stopniu będą pełnić funkcję stabilizacyjną i alokacyjną.

1.2.4. Funkcja rekonwersji (zamiany) własności

Biorąc pod uwagę fakt, że zjawiskom finansowym towarzyszy ruch pieniądza, warto wyróżnić realizowaną przez nie funkcję rekonwersji jego własności. To za sprawą finansów następuje cyrkulacja pieniądza między sektorem prywatnym a sektorem publicznym i odwrotnie. Jak wspomniano, owa cyrkulacja wyraża się zmianą własności pieniądza. Zjawisko to ma ogromne znaczenie dla sposobu i skutków gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych. Inne zasady gospodarowania finansami występują w przedsiębiorstwie, gospodarstwie rolnym czy w gospodarstwie domowym, a inne w sektorze publicznym. Ogólnie gospodarowanie pieniędzmi w sektorze prywatnym jest nastawione na osiąganie zysku z wykorzystaniem mechanizmu rynkowego. Jeżeli środki pieniężne w postaci podatków, składek na ubezpieczenie społeczne, opłat zmieniają charakter własności z prywatnej na publiczną, to gospodarowanie tymi pieniędzmi podlega innym zasadom. Obowiązuje tu zasada wyboru najkorzystniejszej oferty, gospodarności, oszczędności itp. Osiągnięciu tych celów służą procedury zamówień publicznych oraz kontrola wydatkowania publicznych środków pieniężnych. Oprócz tych odmienności, występują różnice w finansowaniu celów przez środki prywatne i publiczne. Pieniądze w sektorze przedsiębiorstw finansują procesy produkcyjne i konsumpcyjne ich właścicieli. Natomiast środki pieniężne, które za pomocą finansów zmieniają status własności z prywatnej na publiczną służą finansowaniu zupełnie odmiennych celów. Ze środków tych są finansowane dobra publiczne i społeczne, które są dostępne ogółowi społeczeństwa. Ich konsumpcja odbywa się nie na zasadzie wyłączności, jak w przypadku dóbr prywatnych, lecz ma charakter egalitarny. Cyrkulacja pieniądza za sprawą finansów, zmieniając status jego własności, odbywa się także w odwrotnym kierunku, tj. z sektora publicznego do sektora prywatnego. Taka sytuacja występuje w przypadku wypłaty wynagrodzeń pracownikom sektora publicznego (nauczycielom, policjantom, urzędnikom, lekarzom, sędziom itp.) oraz dotacji przyznawanych niektórym przedsiębiorstwom czy gospodarstwom rolnym. Obieg pieniądza oraz jego zmianę statusu własności przedstawia rysunek 1.2.

Rysunek 1.2. Cyrkulacja pieniądza i zmiana statusu jego własności

Źródło: opracowanie własne.

1.3. Klasyfikacja zjawisk finansowych

Według S. Owsiaka finanse to zjawiska finansowe, wśród których wyróżnia się zjawiska elementarne i złożone. Zjawiskami elementarnymi są: kredyt, cena, procent, stawka podatkowa. Zjawiska złożone to takie, w których pieniądz znajduje się w ruchu i ma charakter strumieni (np. ustalona przez radę gminy stawka podatku rolnego odniesiona do ogółu jego podatników wywoła przepływ strumieni pieniędzy między podatnikami a budżetem gminy). Część zjawisk finansowych jest związana z cyrkulacją dóbr i usług, część z nich nie ma związku bezpośredniego z realnymi procesami gospodarczymi. Przykładem tych zjawisk finansowych będą przepływy środków pieniężnych między budżetem państwa a państwowymi funduszami celowymi (por. rozdz. 5) czy obrót pieniędzmi na międzybankowym rynku pieniężnym. Wobec tego zjawiska finansowe mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów.

1.3.1. Klasyfikacja przedmiotowa zjawisk finansowych

Jest to podział zjawisk finansowych według kryterium ich charakteru i funkcji, jaką odgrywają w gospodarce. Stosując to kryterium, wyróżniamy:

1) Przychody i wydatki pieniężne ekwiwalentne. Powstają one przede wszystkim w sektorze przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i gospodarstw rolnych. Podstawową cechą ekwiwalentnych strumieni pieniężnych jest występowanie wzajemnego, ekwiwalentnego świadczenia środków pieniężnych, towarów i usług między podmiotami uczestniczącymi w transakcjach rynkowych. Zjawiska te są związane z przychodami i wydatkami realnymi, dotyczącymi obrotu towarami i usługami oraz wynagrodzeniem za pracę w sektorze prywatnym. W tym przypadku mechanizm rynkowy wyznacza poziom wydatków i dochodów. Wynika to z faktu, iż relacja ceny do wielkości towarów, pracy, usług jest regulowana przez prawo popytu i podaży. Dodatkową cechą tych zjawisk finansowych jest to, iż uczestniczenie podmiotów w zdarzeniach rynkowych jest realizowane na zasadach dobrowolności.

2) Przychody i wydatki pieniężne redystrybucyjne. Są to strumienie pieniężne określane także transferami. Charakteryzują się brakiem wzajemnego ekwiwalentnego świadczenia pieniężnego między jednym podmiotem a świadczeniem dóbr i usług ze strony związku publiczno-prawnego, jakim jest państwo lub organizacja samorządu terytorialnego. Poza tym relacje między wielkością świadczenia pieniężnego jednego podmiotu a ilością otrzymywanych dóbr lub usług nie są regulowane przez mechanizm rynkowy. Te proporcje są efektem decyzji politycznych i są kształtowane na podstawie norm prawnych. Wśród transferów można wyróżnić dwie ich podgrupy:

• Przychody i wydatki pieniężne redystrybucyjne o charakterze budżetowym zwane inaczej transferami budżetowymi. Cechą charakterystyczną jest ich przymusowy charakter. Mają one postać danin publicznych przekazywanych przez sektor przedsiębiorstw i ludności do sektora finansów publicznych w celu sfinansowania wydatków realizowanych przez sektor publiczny. Zalicza się do nich przychody takie jak: podatki, opłaty, kary, grzywny, składki na ubezpieczenia społeczne itp. Do grupy wydatków redystrybucyjnych zalicza się: emerytury, renty, zasiłki, subwencje, dotacje, dopłaty do kredytów preferencyjnych itp.

• Przychody i wydatki pieniężne redystrybucyjne o charakterze pozabudżetowym. Powstają one w relacjach pomiędzy sektorem realnym a finansowym. Istota tych strumieni pieniężnych polega na tym, że nie są one przeznaczone na konsumpcję czy inwestycje, lecz na lokaty finansowe w formie depozytów bankowych, oszczędności w funduszach emerytalnych czy w funduszach inwestycyjnych. Mimo że te strumienie pieniężne funkcjonują w obrębie sektora prywatnego, to są zaliczane do strumieni redystrybucyjnych pozabudżetowych, ponieważ efektywność inwestowania jest wynikiem stóp procentowych kreowanych przez decyzje banku centralnego. Zaliczamy do nich także różnego rodzaju pożyczki, darowizny, ofiary pieniężne.

3) Przychody i wydatki pieniężne kredytowe. Dotyczą one strumieni pieniężnych kredytowych występujących w systemie bankowym. Przychodami są tu kredyty udzielane przez banki dla podmiotów gospodarczych i dla ludności. Wydatkami kredytowymi są dokonywane przez nie spłaty kredytów wraz z odsetkami. Przy okazji warto wspomnieć o roli banków w kreowaniu przychodów i wydatków pieniężnych kredytowych. Otóż dla banku udzielenie kredytu nie jest jego wydatkiem pieniężnym, a spłata nie jest jego przychodem pieniężnym. Wynika to z istoty prowadzonej przez banki działalności kredytowej. Banki udzielają kredytów ze środków obcych, czyli z depozytów.

1.3.2. Klasyfikacja podmiotowa zjawisk finansowych

W tym przypadku dzielimy zjawiska finansowe ze względu na odrębność gospodarowania nimi przez różne podmioty gospodarcze. W literaturze i praktyce jest wiele klasyfikacji podmiotów działających w systemie gospodarki narodowej. Obecnie z powodu globalizacji coraz trudniej dokonywać ich jednoznacznego podziału. Na przykład w praktyce obserwuje się coraz silniejsze związki banków z firmami ubezpieczeniowymi czy z funduszami inwestycyjnymi. Stosując klasyfikację, choć uproszczoną, według funkcji ekonomicznych, stosowaną w rachunkowości, można wyróżnić następujące sektory (zbiory podmiotów):

• przedsiębiorstwa pełniące funkcję usługową i handlową, dokonujące obrotu produktami i usługami na zasadach komercyjnych;

• gospodarstwa domowe – reprezentują ludność, konsumentów i uzyskują przychody zwykle z tytułu świadczonej pracy;

• sektor publiczny, obejmuje takie podmioty, jak administracja centralna i agendy państwowe, samorząd terytorialny oraz instytucje pełniące różnego rodzaju funkcje społeczno-gospodarcze takie jak: ubezpieczenia społeczne, gospodarka monetarna i finansowa.

Według przedstawionej wyżej klasyfikacji podmiotów wyróżnia się następujące grupy zjawisk finansowych:

• Finanse przedsiębiorstw. Są określane w literaturze jako finanse sektora zarobkowego. Warto wskazać, że w tej grupie zjawisk finansowych występują także przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Respektują one zasady gospodarki rynkowej, jednakże są wspierane transferami z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Wśród tego rodzaju przedsiębiorstw wyróżniamy m.in. jednoosobowe spółki skarbu państwa, samorządowe zakłady budżetowe czy instytucje gospodarki budżetowej. Wśród przychodów przedsiębiorstw wyróżniamy: przychody ekwiwalentne pochodzące ze sprzedaży towarów i usług, przychody transferowe zwrotne w postaci kredytów i pożyczek bankowych. Mogą wystąpić transfery budżetowe w postaci subwencji czy dotacji. Wydatki przedsiębiorstw są związane z finansowaniem bieżącej ich działalności (zakupy środków produkcji), ze spłatą pożyczek czy kredytów oraz ze świadczeniami finansowymi w postaci podatków, opłat, składek na ubezpieczenie społeczne pracowników i kierownictwa. Przedsiębiorstwa sektora zarobkowego w strukturze wydatków uwzględniają także wypłaty dywidend dla akcjonariuszy. Natomiast przedsiębiorstwa sektora użyteczności publicznej są zobowiązane odprowadzić na rzecz państwa lub jednostki samorządu terytorialnego część wygospodarowanego zysku. Obecnie w jednoosobowych spółkach skarbu państwa odpis z zysku wynosi 15%.

• Finanse gospodarstw domowych. Przychodami gospodarstw domowych są wynagrodzenia za pracę. Uzupełnieniem tych przychodów mogą być przychody głównie związane z tytułu posiadanego kapitału lub majątku. Będą to dywidendy, oprocentowanie depozytów, dyskonto papierów wartościowych oraz czynsze z tytułu dzierżawy i najmu lokali mieszkalnych, użytkowych lub innych składników majątkowych. Wśród przychodów gospodarstw domowych mogą występować przychody zwrotne w postaci kredytów lub pożyczek. Oprócz nich, wyróżniamy przychody transferowe w postaci świadczeń z ubezpieczenia społecznego (renty, emerytury, zasiłki).Wydatki tej grupy podmiotów dotyczą bieżącej konsumpcji, obejmują spłatę kredytów oraz świadczenia finansowe w postaci podatków, opłat i składek na ubezpieczenia społeczne. Sporadycznie wśród wydatków gospodarstw domowych mogą pojawić się wydatki związane z inwestycjami, jak np. budowa domu, zakup nieruchomości.

• Finanse banków. Problematyka finansów banków zostanie omówiona w dalszej części podręcznika. W tym miejscu należy jedynie podkreślić, że strumienie pieniężne banków są pochodną dwuszczeblowej struktury polskiego systemu bankowego. Tworzą ją bank centralny (NBP) oraz banki komercyjne (w tym spółdzielcze). Bank centralny jako jedyny podmiot emituje pieniądz gotówkowy. Natomiast banki komercyjne kreują pieniądz bezgotówkowy przez działalność kredytową. Zasadniczą częścią przychodów banków są przychody zwrotne w postaci depozytów, lokat, wkładów. Występują tu także przychody bezzwrotne, są to odsetki pobierane z tytułu udzielonych kredytów oraz prowizje za wykonanie zleconych czynności rozliczeniowych. Wśród rozchodów całego sektora bankowego dominują rozchody o charakterze zwrotnym (kredyty i pożyczki). Inne rodzaje rozchodów są związane z finansowaniem ich działalności bieżącej i interwencyjnej. Banki są obciążane także rozchodami o charakterze transferów, do których zaliczamy podatki, opłaty, składki na ubezpieczenie społeczne i rzeczowe, rezerwy.

• Finanse komercyjnych instytucji ubezpieczeniowych. Instytucje te realizują przychody w postaci składek pobieranych za ubezpieczenie składników majątkowych oraz składek za ubezpieczenie osób. Mają one charakter transferów pozabudżetowych, ponieważ świadczenia lub odszkodowania mają tu charakter warunkowy. Zostają one wypłacane w sytuacji wystąpienia zdarzenia losowego i szkody. Jeżeli tego rodzaju zjawiska nie występują, to wówczas wpłacane składki na ochronę ubezpieczeniową mają charakter świadczeń finansowych analogicznych do podatków. Do przychodów zaliczamy tu także przychody z tytułu inwestycji środków finansowych na rynku finansowym w postaci oprocentowania lokat, dywidend, dyskonta. Do wydatków komercyjnych instytucji ubezpieczeniowych należy zaliczyć: wypłaty odszkodowań, wypłaty świadczeń, pokrycie kosztów funkcjonowania (wydatki osobowe wraz z pochodnymi, wydatki rzeczowe).

• Finanse sektora publicznego. Dotyczą one państwa, jego agend oraz jednostek samorządu terytorialnego (gmin, powiatów, województw). Do przychodów sektora publicznego zaliczamy: strumienie pieniężne o charakterze transferów, głównie z podatków, opłat, składek na ubezpieczenie społeczne, kar, grzywien, opłat za korzystanie z majątku publicznego. Inne przychody to dywidendy i wpłaty z zysku podmiotów będących własnością związków publiczno-prawnych (państwa lub jednostek samorządu terytorialnego). Do przychodów zaliczamy także wpłaty z zysku banku centralnego. Występują tu także przychody zwrotne w postaci pożyczek i kredytów. Wydatki sektora publicznego mają głównie postać transferów dokonywanych na rzecz ludności lub podmiotów gospodarczych. Zaliczamy do nich: wypłaty emerytur, rent, świadczeń socjalnych, dotacje, subwencje. Do wydatków sektora publicznego zaliczamy te wydatki, które są związane z długiem publicznym, poręczeniami i gwarancjami. Wydatki w tym sektorze stanowią również płace jego pracowników wraz z pochodnymi oraz wydatki eksploatacyjne i inwestycyjne związane z utrzymaniem i rozbudową majątku publicznego. Wydatki eksploatacyjne i inwestycyjne tworzą strumienie pieniężne ekwiwalentne i podlegają mechanizmowi rynkowemu, które w tym przypadku są realizowane za sprawą zamówień publicznych.

• Międzynarodowe finanse państwa. W wyniku postępującego procesu globalizacji finanse poszczególnych państw podlegają umiędzynarodowieniu. Traktowane są one w tym przypadku jako należności i zobowiązania zagraniczne danego państwa. Rejestrowane są w jego bilansie płatniczym. Ujęte są tu wszystkie rodzaje zagranicznych transakcji. Innymi słowy, uwzględniane są tu wszelkie przepływy kapitału przez granicę danego państwa. Warto podkreślić, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne umożliwiają bardziej dynamiczny rozwój kraju niż przy wykorzystaniu tylko jego wewnętrznych możliwości inwestycyjnych. W tabeli 1.1 przedstawiono elementy składowe bilansu płatniczego.

Tabela 1.1. Bilans płatniczy

+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Bilans obrotów bieżących | Bilans obrotów kapitałowych |
+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Bilans handlowy to zestawienie należności z tytułu eksportu oraz płatności z tytułu importu towarów. | Bilans kapitałów obejmuje inwestycje bezpośrednie i portfelowe oraz wartość kredytów kupieckich, bankowych i rządowych. |
| | |
| Bilans usług to zestawienie obrotów zagranicznych związanych z usługami transportowymi, bankowymi, ubezpieczeniowymi, telekomunikacyjnymi, turystycznymi itp. | Rezerwy dewizowe obejmują złoto monetarne nabyte na rynku w celu zwiększenia rezerw walutowych, dewizy (czyli należności na rachunkach w bankach zagranicznych władz danego kraju) oraz rezerwy MFW przydzielone danemu krajowi. |
| | |
| Bilans procentów i dywidend obejmuje wszystkie należności związane z bieżącą obsługą kapitału obcego znajdującego się na obszarze danego kraju. Jest to zestawienie oprocentowania kredytów i pożyczek zagranicznych z zyskami ulokowanych za granicą inwestycji. Nie wlicza się tu spłat kredytów oraz wartości wycofanych lokat. Są one uwzględnione w bilansie obrotów kapitałowych. | |
| | |
| Bilans transferów nieodpłatnych są to darowizny pieniężne, spadki, stypendia, renty, emerytury, dary rządowe przekazywane innym państwom oraz umorzenia długów zagranicznych. | |
+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, WN PWN, Warszawa 2004, s. 31.