Fizykoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej - ebook

PRZEDMOWA

Od wydania naszej książki Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej (PZWL, 2010 r.) minęło ponad 14 lat. Zakres tematyczny publikacji odpowiadał ówczesnej rzeczywistości. Od tego czasu w kosmetologii i medycynie estetycznej wiele się zmieniło. Niektóre metody odeszły do lamusa, ale też powstało wiele nowych. Jest to wynikiem nie tylko rozwoju techniki, lecz także zrozumienia pewnych zjawisk zachodzących w komórkach i tkankach pod wpływem różnego rodzaju energii. Doceniono, jak szczególną rolę odgrywa odpowiedź układu immunologicznego na zastosowanie metod fizykalnych.

Zapewne kosmetologia i medycyna estetyczna będą się dalej rozwijać, ponieważ współcześnie ludzie przywiązują coraz większą wagę do wyglądu zewnętrznego. Oczekują w związku z tym oferty coraz bardziej skutecznych zabiegów, pozwalających na uzyskanie maksymalnej satysfakcji. Obecnie wykorzystuje się wiele metod, których opis efektów ogranicza się jedynie do obserwacji kazuistycznych. Naszym celem w proponowanej publikacji było przybliżenie aktualnej wiedzy na temat metod fizykoterapeutycznych. Staraliśmy się przy tym uwzględnić ogólnoświatowe piśmiennictwo z ostatnich lat, a także własną praktykę. Książkę kierujemy do kosmetologów i fizjoterapeutów oraz lekarzy wielu specjalności zainteresowanych kosmetologią i medycyną estetyczno-naprawczą.

Agata Mańkowska
Wojciech Kasprzak1
BODŹCE FIZYKALNE

Czynniki fizykalne (EPA, electrophysical agent) docierające ze środowiska zewnętrznego powodują zakłócenie równowagi fizjologicznej ludzkiego organizmu. Na bodziec fizykalny organizm, w tym skóra, tkanka podskórna, układ nerwowy i mięśnie, reaguje odpowiedzią, którą określa się mianem odczynu. Wykonując zabieg miejscowo, otrzymujemy odpowiedź tkanek i układów w miejscu przeprowadzania go. Jednakże czynniki fizykalne mogą również wywoływać odpowiedź w całym organizmie. W kosmetologii i medycynie estetycznej wykorzystuje się zabiegi fizykoterapeutyczne, które powodują odczyn w określonych strukturach lub w całym organizmie.

W fizykoterapii posługujemy się aparatami wytwarzającymi różne rodzaje energii, np. falę mechaniczną, światło i prąd elektryczny, które doprowadzają do tzw. bioaktywacji. W kosmetologii i medycynie estetycznej szczególną uwagę zwraca się na kondycję skóry. Jej bioaktywację można osiągnąć, stosując bodźce fizykalne o różnej sile oddziaływania. Aby wywołać reakcję skóry, należy zastosować bodziec o sile przekraczającej wartość progową wrażliwości tkanki (ryc. 1.1). Energia pobudza receptory i wywołuje odczyn, który ma działanie biostymulujące, aktywujące funkcje fizjologiczne skóry w celu optymalizacji jej funkcji. Z kolei stosując energię o sile przekraczającej wartość progową tolerancji tkanki, doprowadzamy do jej uszkodzenia. Działanie energii o takiej sile wywołuje mechanizmy obronne. Uruchamiane są mechanizmy naprawcze związane ze stanem zapalnym i kolejnymi fazami procesu gojenia skóry. Kontrolowany uraz doprowadza do wzmożonej produkcji składników budulcowych z udziałem licznych cytokin i czynników wzrostu.

Rycina 1.1.

Reakcja tkanki w zależności od siły działania bodźca.

Ponadto czynniki fizykalne stosuje się w metodach ułatwiających transport substancji aktywnych. Przykładami zabiegu wspomagającego transport pasywny są jonoforeza i sonoforeza. Tego typu zabiegi zalicza się do metod ogólnie określanych jako mezoterapia bezigłowa. Defekty kosmetyczne oraz zmiany związane z procesem starzenia dotyczą nie tylko skóry, lecz także innych struktur anatomicznych w obrębie twarzy, jak również całego ciała. Wiele metod fizykalnych wykorzystuje się w terapii problemów kosmetycznych oraz profilaktyce przeciwstarzeniowej. Metody z zastosowaniem poszczególnych rodzajów energii zostaną przedstawione w kolejnych rozdziałach.2
STRUKTURY ANATOMICZNE I UKŁADY W ASPEKCIE ODBIORU BODŹCÓW FIZYKALNYCH

Określone bodźce fizykalne wywołują odczyn w tkankach, narządach, układach lub całym organizmie. Stosując poszczególne rodzaje energii, możemy wpływać na struktury anatomiczne tak, aby osiągnąć pozytywny efekt terapeutyczny. Znajomość budowy poszczególnych struktur anatomicznych oraz fizjologicznych reakcji wywołanych poprzez zastosowanie określonego rodzaju energii jest podstawą pracy terapeuty.

2.1.
Skóra jako narząd zmysłu

Skóra uczestniczy w ciągłej wymianie informacji pomiędzy otoczeniem a środowiskiem wewnętrznym organizmu. Odbiera informacje związane nie tylko ze zmysłem dotyku, ciepła, zimna, lecz także światłem i ogólnie pojętym polem elektromagnetycznym. Sama wykazuje pewną aktywność elektryczną, czego dowodem może być modyfikacja w jej przewodnictwie elektrycznym na skutek zmian elektrycznych pochodzących z otoczenia lub wnętrza ciała. Podlega ciągłym zmianom w zakresie różnych parametrów, a wyrazem tych zmian jest udział w dążeniu do zachowania homeostazy całego organizmu. Realizacja zadań pełnionych przez skórę zależy od budowy i funkcji jej poszczególnych elementów.

W organizmie skóra pełni wiele ważnych funkcji, które w skrócie można przedstawić jako:

• odbiór informacji z otoczenia i wnętrza organizmu,

• funkcję ochronną (ochrona przed czynnikami fizycznymi, chemicznymi, drobnoustrojami oraz utratą wody),

• regulację homeostazy wodno-elektrolitowej,

• funkcję termoregulacji,

• funkcję wchłaniania substancji: leków, kosmetyków,

• funkcję immunologiczną,

• syntezę witaminy D₃.

Skóra odbiera bodźce ze środowiska zewnętrznego za pomocą receptorów. W organizmie człowieka receptory występują nie tylko w skórze, są one w całym organizmie. Ich zadaniem jest dostarczanie informacji do ośrodkowego układu nerwowego zarówno o środowisku zewnętrznym, jak i wewnętrznym. W obrębie receptorów dochodzi do przetwarzania bodźców na impulsy nerwowe. W ten sposób zapoczątkowane zostają czynności odruchowe.

W łuku odruchowym (ryc. 2.1) wyróżnia się następujące elementy:

• receptor,

• drogę aferentną (doprowadzającą), składającą się z neuronu czuciowego, którym potencjał czynnościowy przewodzony jest do układu nerwowego,

• ośrodek odruchowy, w którym sygnały mogą ulec modyfikacji przez informacje docierające z innych receptorów,

• drogę eferentną (odprowadzającą), składającą się z neuronów odprowadzających potencjał czynnościowy do efektora,

• efektor, czyli organ, strukturę lub część ciała odpowiedzialną za reakcję – może to być zarówno skóra, mięsień, jak i gruczoł wydzielania wewnętrznego.

Najbardziej powszechny podział receptorów wprowadził Sherrington. Według tego podziału, uwzględniając lokalizację receptora oraz źródło działającego na niego bodźca, można wymienić:

• eksteroreceptory – reagują na bodźce ze środowiska zewnętrznego,

• proprioreceptory – dostarczają informacji o pozycji ciała, np. tułowia, kończyn, głowy względem siebie,

• interoreceptory – odbierają bodźce z trzew,

• telereceptory – informują o zmianach zachodzących w bardziej odległym otoczeniu,

• nocyceptory – odbierają bodźce bólowe z uszkodzonych tkanek.

Skóra odbiera bodźce określane jako czucie skórne (powierzchowne), czucie głębokie (propriocepcja) oraz czucie bólu (nocycepcja). Dzięki percepcji, czyli subiektywnej ocenie kilku bodźców odbieranych z zewnątrz, w tym samym czasie, dokonuje się oceny danej sytuacji, biorąc pod uwagę kojarzenie, doświadczenie czy wiedzę. Z kolei na skórze można obserwować wiele zmian fizjologicznych i patologicznych dokonywanych w innych tkankach i całym organizmie. Dlatego dla lekarza skóra jest ważnym organem, pomocnym w stawianiu diagnozy. Zmiany na niej mogą sygnalizować np. choroby nowotworowe, cukrzycę lub stany zapalne stawów.

Rycina 2.1.

Przykładowy schemat łuku odruchowego.

Ze względu na rodzaj odbieranych przez skórę bodźców receptory można podzielić na:

• mechaniczne (mechanoreceptory) – są odpowiedzialne za czucie dotyku i ucisku, należą do nich: zakończenia nerwowe wolne (ciałka Merkla), otorbione łącznotkankową torebką (ciałka Meissnera), ciałka blaszkowate Vatera-Paciniego i ciałka Ruffiniego,

• termiczne (termoreceptory) – ciałka zmysłowe odpowiadające za czucie zimna i ciepła, należą do nich kolby końcowe (ciałka buławkowate Krausego) oraz ciałka Ruffiniego,

• bólowe (nocyceptory) – wolne zakończenia nerwowe niczym nieosłonięte, które wyspecjalizowały się w odbiorze bodźców o sile mogącej uszkodzić tkanki.

Rozmieszczenie receptorów na skórze (ryc. 2.2) nie jest jednakowe, w związku z tym poszczególne obszary ciała różnią się wrażliwością. W skórze nieowłosionej występuje większe zagęszczenie receptorów reagujących na dotyk, ucisk, temperaturę i ból. Z kolei w owłosionej receptorów jest mniej, natomiast cebulkę włosa otacza splot zakończeń włókien nerwowych, co powoduje, że skóra jest wrażliwa. Dotknięcie wywołuje ruch włosa i podrażnienie receptorów.

Rycina 2.2.

Rozmieszczenie receptorów w skórze.

Bodziec pobudzający receptory charakteryzują: siła, czas trwania i czas jego narastania. Dla intensywności odbioru bodźca bólowego znaczenie ma czas jego trwania. Im jest krótszy, tym wrażenie zmysłowe większe. Natomiast gdy bodziec bólowy o takiej samej intensywności utrzymuje się dłużej, następuje zjawisko adaptacyjne.

2.2.
Rola układu nerwowego w odbiorze bodźców fizykalnych

Układ nerwowy człowieka – ze względów anatomicznych – można podzielić na układ nerwowy ośrodkowy (centralny) i układ nerwowy obwodowy. W skład centralnego układu nerwowego wchodzą mózgowie i rdzeń kręgowy. Obwodowy układ nerwowy zbudowany jest z:

• nerwów czaszkowych (12 par) oraz związanych z nimi zwojów,

• nerwów rdzeniowych (31 par) oraz związanych z nimi struktur.

Nerwy czaszkowe wychodzą bezpośrednio z mózgowia. Są nerwami ruchowymi, czuciowymi lub mieszanymi. Biorą udział w przekazywaniu i odbiorze informacji w obrębie głowy i szyi. Odpowiadają za odbiór wrażeń zmysłowych, zdolność motoryczną oraz funkcje wydzielnicze niektórych gruczołów (ślinowych, łzowych itp.). W medycynie nerwy te opisywane są cyframi rzymskimi od I do XII. Można je podzielić na trzy grupy:

• nerwy zmysłowe – I, II, VIII,

• nerwy języka i gałek ocznych – III, IV, VI, XII,

• nerwy łuków skrzelowych – V, VII, IX, X, XI.

Nerwy rdzeniowe są nerwami mieszanymi, powstałymi z połączenia korzenia brzusznego (przedniego) oraz korzenia grzbietowego (tylnego). Włókna autonomiczne wychodzą w większości korzeniami brzusznymi. Włókna współczulne pochodzą z jąder pośrednio-bocznych (C8–L3), natomiast włókna przywspółczulne z jąder pośrednio-przyśrodkowych (S2–S4). Z połączenia korzenia brzusznego i grzbietowego powstaje pień nerwu.

Gałąź brzuszna, czyli przednia, zawiera włókna ruchowe, czuciowe i autonomiczne. W odcinkach szyjnym oraz lędźwiowo-krzyżowym gałęzie przednie tworzą sploty, z których początek biorą nerwy obwodowe. W odcinku szyjnym jest to splot szyjny i ramienny, natomiast w odcinku lędźwiowo-krzyżowym – splot lędźwiowy i krzyżowy. W odcinku piersiowym gałęzie przednie nie układają się w sploty, natomiast tworzą 12 nerwów międzyżebrowych, które zachowują metameryczny układ. Gałęzie grzbietowe, czyli tylne, zawierają również włókna ruchowe, czuciowe i autonomiczne. Nie tworzą splotów, zachowują podział metameryczny i unerwiają głównie mięśnie głębokie oraz skórę grzbietu, od potylicy do kości guzicznej.

Pod względem funkcjonalnym, czyli czynnościowym, układ nerwowy dzieli się na układ nerwowy somatyczny (przynajmniej częściowo podlegający naszej woli) oraz autonomiczny, który pracuje niezależnie (ryc. 2.3).

Rycina 2.3. ()

Podział układu nerwowego pod względem funkcjonalnym.

Układ czuciowy jest układem dośrodkowym (aferentnym). Włókna nerwowe mają swój początek w receptorach w skórze oraz innych narządach. Informacje o czuciu przekazywane są nerwami do rdzenia kręgowego (do rogów tylnych, inaczej zwanych grzbietowymi). Większość włókien nerwowych pozostaje po tej samej stronie rdzenia w sznurach, przewodząc czucie dotyku, wibracji oraz czucia głębokiego. Niektóre włókna przechodzą na drugą stronę rdzenia, przewodząc czucie bólu i temperatury. Dalej informacje przekazywane są do mózgu.

Układ ruchu jest układem odśrodkowym (eferentnym). Włókna nerwowe mają swój początek w korze ruchowej mózgu, a informacja biegnie do rdzenia kręgowego (do rogów przednich, inaczej zwanych brzusznymi). Następnie informacje przekazywane są do narządu wykonawczego, czyli mięśni, w tym również mięśni twarzy.

Dermatomem nazywamy obszar skóry unerwiany przez pojedynczy nerw rdzeniowy lub pojedynczy segment rdzenia kręgowego. Granice skórne wrażliwości czuciowej nie są ściśle ograniczone, ponieważ dermatomy nakładają się na siebie (ryc. 2.4).

Rycina 2.4.

Dermatomy.

Miotom to grupa mięśni szkieletowych unerwianych przez pojedynczy nerw rdzeniowy lub pojedynczy segment rdzenia kręgowego. Większość mięśni szkieletowych unerwianych jest przez więcej niż jeden nerw rdzeniowy.

Skórę łączy z resztą organizmu autonomiczny układ nerwowy. Za jego pomocą np. regulowane jest wydzielenie potu przez gruczoły potowe czy wywoływane są reakcje naczynioruchowe i termoregulacyjne. Należy pamiętać, że skóra ma stały kontakt z wnętrzem organizmu, wszystkimi jego układami, zarówno poprzez bodźce aferentne, jak i eferentne. Jest też w ciągłym kontakcie z otoczeniem. Ponadto na neurofizjologię skóry wpływa układ immunologiczny.