Gdy powracają cienie - ebook

ROZDZIAŁ 1

Maj 1881, Piotr­ków

Od ty­go­dni spała snem tak lek­kim i nie­spo­koj­nym, że usły­szała ich, kiedy we­szli na po­dwó­rze. Mu­siało być bar­dzo wcze­śnie. Przez wy­tarte za­słony do po­koju są­czyło się blade świa­tło, wy­do­by­wało z pół­mroku kon­tury me­bli, omia­tało ściany i nada­wało oto­cze­niu jed­no­lity, zim­no­szary ko­lor.

Wsłu­chi­wała się w te głosy, a jej strach rósł. Nie mo­gła wpraw­dzie roz­róż­nić słów, ale to nie był zna­jomy, chro­po­waty ji­dysz po­ran­nych han­dla­rzy. Z po­dwórka ka­mie­nicy do­cho­dził ję­zyk ro­syj­ski, na­pa­stliwy, nie­zno­szący sprze­ciwu. Mó­wiły co naj­mniej trzy osoby, ich głosy nio­sły się echem, od­bi­jały od ścian ka­mie­nicy i ze zwie­lo­krot­nioną siłą do­cie­rały na­wet tu, na dru­gie pię­tro.

Trza­snęły drzwi wej­ściowe, za­dźwię­czały szyby.

Ze ści­śnię­tym żo­łąd­kiem Zo­fia wy­su­nęła się z łóżka i na pal­cach, nie­mal nie od­dy­cha­jąc, po­de­szła do drzwi. Przez chwilę na­słu­chi­wała, po czym się­gnęła po pe­niuar i jedną ręką za­pi­na­jąc gu­ziki, wyj­rzała do przed­po­koju. Po dru­giej stro­nie, w drzwiach sy­pialni, stała matka. Na wi­dok Zo­fii pod­nio­sła pa­lec do ust. Słu­chały w zu­peł­nym mil­cze­niu, jak tu­pot nóg staje się gło­śniej­szy, co­raz bliż­szy i nie­unik­niony. Pierw­sze pię­tro mi­nęli, na­wet nie zwal­nia­jąc i ktoś za­ło­mo­tał pię­ścią w drzwi.

– Otkroj­tie!1

Wi­działa ich nie­wy­raź­nie, na klatce scho­do­wej pa­no­wał pół­mrok, ale na­wet w tych wa­run­kach roz­po­znała mun­dury żan­dar­me­rii.

Nie­ocze­ki­wa­nie przed żan­dar­mów wy­su­nął się czło­wiek w po­li­cyj­nym mun­du­rze.

– Ja­wor­skaja So­fia Si­mie­onowna ży­wiot zdies'?2

Prze­łknęła ślinę.

– To ja.

Dwa pro­ste słowa, a le­dwo je z sie­bie wy­du­siła.

– Re­wi­zja – po­wie­dział po­li­cjant. – Pry­staw3 Mar­cin Le­nar­to­wicz, po­rucz­nik żan­dar­me­rii Igor Alek­sie­je­wicz Ni­ki­tin. Pro­szę od­su­nąć się z przej­ścia.

Nie zdą­żyła zro­bić na­wet kroku, bo le­dwo prze­brzmiał głos pry­stawa, do miesz­ka­nia wtar­gnęli trzej żan­darmi, z hu­kiem za­trza­sku­jąc za sobą drzwi.

Po­rucz­nik Ni­ki­tin na­wet na nią nie spoj­rzał.

– Za­czy­namy od sy­pialni – rzu­cił, a po­tem od­wró­cił się do Le­nar­to­wi­cza. – A pan, skoro już pan tu przy­szedł, zaj­mie się sa­lo­nem. I Ja­wor­ską.

Za­pa­dła ci­sza.

– To mój dom.

Matka, do tej pory mil­cząca, zdo­łała opa­no­wać głos i nie cze­ka­jąc na od­po­wiedź, po­de­szła do Ni­ki­tina. Mu­siała unieść głowę, by zaj­rzeć mu w twarz.

– Gdzie jest na­kaz re­wi­zji?

Zo­fia za­gry­zła wargi. To był ry­zy­kowny czas na opór.

– Ni­ki­tin, na­kaz re­wi­zji – po­wtó­rzył nie­ocze­ki­wa­nie pry­staw.

Żan­darm burk­nął coś pod no­sem, mimo to wy­cią­gnął z kie­szeni zło­żony na czworo do­ku­ment i po­dał go Zo­fii.

– Oczy­wi­ście. Może panna Ja­wor­ska nie wie, czego u niej szu­kamy.

Wzięła pa­pier, ale na­wet na niego nie spoj­rzała, bo roz­po­znała Ni­ki­tina. Wtedy, na lek­cji, na­zwi­sko ucie­kło jej uwa­dze, ale za­pa­mię­tała te oczy bez wy­razu.

Przez ko­ronkę pe­niu­aru po­czuła do­tyk mat­czy­nej ręki.

– Za­bie­raj ją, Le­nar­to­wicz! – wark­nął Ni­ki­tin, po czym od­wró­cił się do matki. – A pani bę­dzie uprzejma nam to­wa­rzy­szyć.

Sa­lon to­nął jesz­cze w sza­rym pół­cie­niu, a w po­wie­trzu wi­siał zimny, ostry za­pach dymu pa­lo­nych po­przed­niego wie­czora świec.

– Sa­di­ties', po­żał­sta4.

W pierw­szym od­ru­chu Zo­fia nie po­słu­chała. Nie­do­cze­ka­nie, by miała przyj­mo­wać po­le­ce­nia we wła­snym domu. Le­nar­to­wicz cze­kał w mil­cze­niu, sto­jąc obok stołu. Co ja­kiś czas spo­glą­dał to na nią, to na drzwi.

– Działa pani na swoją nie­ko­rzyść – rzekł w końcu. – Pro­szę usiąść.

Od­pu­ściła. Przy­cup­nęła na brzegu krze­sła, a wtedy Le­nar­to­wicz, nie cze­ka­jąc na za­pro­sze­nie, rów­nież usiadł.

– Wam że nie nużno ob­ja­sniat', po­czemu my zdies'?5

– Nie. Ale ja nie mam… ni­czego nie ukry­wam.

Przy­gry­zła wargi. „Babka Lu­dwika”, po­my­ślała.

– Zo­ba­czymy. Jest pani po­dej­rzana o sze­rze­nie wśród uczen­nic ma­te­ria­łów wy­wro­to­wych. To bar­dzo po­ważne po­dej­rze­nie, So­fio Si­mie­onowna.

Zo­fia nie na­le­żała do ni­skich, pry­staw był wyż­szy od niej może o wer­szek6, ale przy nim, bar­czy­stym i ubra­nym w ciemny mun­dur z za­pi­na­nym tuż pod brodą koł­nie­rzem, czuła się mała i naga. Ko­ron­kowy pe­niuar był stro­jem od­po­wied­nim dla po­ran­ków w ro­dzin­nym gro­nie, a nie re­wi­zji o świ­cie. Po raz pierw­szy w ży­ciu ma­rzyła, by za­kuć się w gor­set.

Jej uwagę roz­pra­szał ha­łas za ścianą. Żan­darmi mu­sieli wy­rzu­cać całą za­war­tość szaf, ko­lejne przed­mioty głu­cho ude­rzały o pod­łogę.

Rów­nież Le­nar­to­wicz raz od­wró­cił głowę ku drzwiom, po­tem jed­nak bez słowa wstał z krze­sła i ro­zej­rzał się po po­koju.

Sa­lon, peł­niący jed­no­cze­śnie funk­cję ja­dalni, przy­wo­dził na myśl stary, po­zba­wiony po­łowy ozdób ka­pe­lusz, nie­dbale we­pchnięty do za ma­łego pu­dła. Wszyst­kiego tu było za dużo: po­du­szek na pa­sia­stej so­fie, su­szo­nych kwia­tów w wa­zo­nach i wa­zo­ni­kach, bi­be­lo­tów na pół­kach eta­że­rek, ksią­żek w bi­blio­teczce i ta­nich oleo­dru­ków na ścia­nach. Na­wet po­rę­cze fo­teli i opar­cia krze­seł były zbyt po­skrę­cane, za­słony zbyt cięż­kie, a wi­szący nad sto­łem wie­lo­ra­mienny świecz­nik nad­mier­nie ozdobny. Całe wy­po­sa­że­nie po­cho­dziło z dużo więk­szego miesz­ka­nia i pa­mię­tało czasy, kiedy żył jesz­cze oj­ciec.

Le­nar­to­wicz za­trzy­mał się przed ob­ra­zem w cięż­kich ra­mach, wi­szą­cym nad sofą. Obej­rzał go do­kład­nie i prze­su­nął, spraw­dza­jąc ścianę pod spodem. Po­zo­stałe ob­razy po­trak­to­wał po­dob­nie, po­świę­cił im jed­nak dużo mniej uwagi.

W rogu pod oknem stało pia­nino, je­dyna nowa rzecz w tym po­koju. Prze­kart­ko­wał nuty, uniósł po­krywę kla­wia­tury, uważ­nie obej­rzał też tylną ścianę in­stru­mentu. Po­tem zaś, nie tra­cąc czasu, pod­szedł do na­roż­nej bi­blio­teczki po dru­giej stro­nie sa­lonu.

Zo­fia spo­dzie­wała się, że za­cznie wy­rzu­cać książki na pod­łogę, jak żan­darmi w cza­sie re­wi­zji sal lek­cyj­nych, ale on wyj­mo­wał po­je­dyn­cze eg­zem­pla­rze, kart­ko­wał je, po­rów­ny­wał ty­tuł z tre­ścią i od­sta­wiał na miej­sce. Pra­co­wał w mil­cze­niu. Nie­które książki na dłu­żej przy­ku­wały jego uwagę, do­kład­nie spraw­dzał miej­sce wy­da­nia i szu­kał ocen­zu­ro­wa­nych frag­men­tów. To jej nie mar­twiło. W domu miała już tylko wy­da­nia do­pusz­czone do sprze­daży na te­re­nie Kró­le­stwa i na­wet gdyby od­krył tylną półkę bi­blio­teczki, nie mógł zna­leźć tam nic poza ku­rzem.

Czas pły­nął i roz­luź­niła się tro­chę; o żan­dar­mach za ścianą sta­rała się nie my­śleć. Ha­łas ucichł, naj­wy­raź­niej prze­nie­śli się w głąb miesz­ka­nia. Czter­dzie­ści mi­nut póź­niej Le­nar­to­wicz od­sta­wił na miej­sce ostat­nią książkę z naj­niż­szej półki, ale za­miast za­mknąć szafkę, wró­cił do trze­ciej półki od góry i wy­jął z niej wszyst­kie książki.

Zo­fia za­marła.

Od­wró­cił się i spoj­rzał na nią ba­daw­czo, a po­tem wsu­nął dłoń do środka. Miała wra­że­nie, że sły­szy, jak zwol­niony ha­czyk ude­rza o drewno.

Fał­szywy tył półki ujaw­nił dru­gie wnę­trze.

Le­nar­to­wicz prze­su­nął ręką w środku, przez mo­ment Zo­fia czuła strach, że coś tam jesz­cze le­żało, że nie­chcący nie wszystko wy­nio­sła z domu.

– Zdą­żyła pani. – Le­nar­to­wicz przy­glą­dał się wła­snej dłoni. – Ale bli­sko było, prawda?

Mil­czała.

Ode­rwał się wresz­cie od ksią­żek i na ko­lejne dzie­sięć mi­nut skon­cen­tro­wał na szu­fla­dach rzeź­bio­nej ko­mody. Po­rów­nał ich głę­bo­kość, zaj­rzał mię­dzy zło­żone ser­wety i ob­rusy, otwo­rzył kilka pa­miąt­ko­wych pu­de­łek. Kiedy skoń­czył, odło­żył wszystko na miej­sce i prze­szedł ku eta­żerce, a po­tem ku okrą­głemu sto­li­kowi pod oknem. Spraw­dził jesz­cze wolne prze­strze­nie mię­dzy sie­dze­niem a bo­kami sofy i fo­teli, aż w końcu usiadł z po­wro­tem przy stole.

Na­słu­chi­wał przez chwilę, ale żan­darmi wciąż byli za­jęci w dal­szej czę­ści miesz­ka­nia.

– Ni­czego nie zna­la­złem – po­wie­dział po pol­sku. – Oni będą szu­kać do­kład­niej. Je­śli w tym po­koju jest coś, czego nie po­winni zna­leźć, niech pani to wyj­mie te­raz.

Pa­trzyła na niego bez słowa i dzię­ko­wała Bogu, że nie musi po­dej­mo­wać żad­nej de­cy­zji.

Le­nar­to­wicz cze­kał.

– Nic?

– Tu nic nie ma.

Za­wa­hała się, nim za­dała py­ta­nie, ale z dwojga złego wo­lała roz­ma­wiać z pol­skim po­li­cjan­tem niż z żan­dar­me­rią.

– Co te­raz bę­dzie?

– Je­śli coś znajdą, za­biorą pa­nią już dziś. Je­śli nie, to w naj­bliż­szych dniach zo­sta­nie pani we­zwana na prze­słu­cha­nie. Dwa, trzy razy, może wię­cej. Le­piej, żeby pani ze­zna­nia po­zo­stały spójne. I pro­szę nie my­śleć, że to ostat­nia re­wi­zja.

– A pen­sja pani Za­bo­row­skiej?

– To nie moja de­cy­zja – od­parł, ale wy­raz jego twa­rzy nie po­zo­sta­wiał wąt­pli­wo­ści. Umilkł, a gdy znowu się ode­zwał, prze­szedł na ro­syj­ski. – So­fio Si­mie­onowna, pen­sji pani Za­bo­row­skiej nic już nie po­może. Wła­dze szkolne przy­my­kały oko wy­star­cza­jąco długo, ale w obec­nej sy­tu­acji w War­szaw­skim Okręgu Na­uko­wym… nie.

Po­chy­liła głowę.

– Pani jest młoda i może mó­wić o szczę­ściu. Pro­szę jed­nak nie prze­cią­gać struny. Nie ry­zy­ko­wać bez po­trzeby. – Ru­chem głowy wska­zał szafkę z książ­kami.

Na­gle głosy za ścianą za­brzmiały do­no­śniej. Trzask drzwi, szyb­kie kroki i do sa­lonu wpadł po­rucz­nik Ni­ki­tin.

– Co to do cho­lery ma być, wi­zyta to­wa­rzy­ska?! – huk­nął, roz­glą­da­jąc się. – Na­wet re­wi­zji nie chciało się panu prze­pro­wa­dzić? To po co pan tu się pchał?!

Le­nar­to­wicz wstał od stołu. Był o pół głowy niż­szy od Ni­ki­tina, ale jego nie­za­chwiany spo­kój kom­pen­so­wał z na­wiązką róż­nicę wzro­stu.

– Oczy­wi­ście, że spraw­dzi­łem. Sa­lon jest czy­sty. – Zni­żył głos i do­rzu­cił kilka słów, któ­rych Zo­fia już nie zro­zu­miała. Co­kol­wiek jed­nak po­wie­dział, Ni­ki­tina to nie uspo­ko­iło. Wście­kłym szep­tem wy­kła­dał coś Le­nar­to­wi­czowi przez kil­ka­na­ście se­kund, co pry­staw skwi­to­wał wzru­sze­niem ra­mion.

– …pan się na­daje do re­wi­zji w ochron­kach! – Ni­ki­tin pod­niósł głos. – Te­raz tu – rzu­cił przez ra­mię do żan­dar­mów cze­ka­ją­cych w ko­ry­ta­rzu. – Ale mi­giem!

Wzrok Zo­fii ucie­kał ku drzwiom.

– Gdzie jest moja matka? Po­trze­buje po­mocy?

Zła­pała spoj­rze­nie Ni­ki­tina, ale od­po­wie­dział do­piero, gdy po­wtó­rzyła py­ta­nie.

– O zdro­wiu matki na­le­żało my­śleć wcze­śniej.

Na jego po­le­ce­nie żan­darmi za­częli znów opróż­niać półki z ksią­żek, wkrótce na stole pię­trzył się chwiejny stos. Zbyt wy­soki i źle wy­wa­żony, za­czął prze­chy­lać się przez kra­wędź blatu.

– Nie ru­szać się!

Zo­fia za­sty­gła z ręką w po­wie­trzu, a pa­miąt­kowe wo­lu­miny po ojcu z roz­po­star­tymi okład­kami ude­rzyły o pod­łogę.

– Da­waj­tie, by­strieje!7

Nie mi­nęło dzie­sięć mi­nut i scho­wek w szafce znów stał otwo­rem.

Ni­ki­tin zaj­rzał do środka, po czym ode­słał pod­wład­nych do re­wi­zji szu­flad, a sam pod­szedł do Zo­fii. Oparł dło­nie o blat stołu i spoj­rzał na nią z góry.

– Tam na­wet ku­rzu nie ma. Gdzie pa­piery?

Z tru­dem wy­trzy­mała jego wzrok.

– Nie mam żad­nych pa­pie­rów.

Od­cze­kał chwilę, po czym wy­pro­sto­wał się i za­czął prze­glą­dać roz­rzu­cone na stole książki. Nie­które od­kła­dał na bok. Żad­nej jed­nak nie za­kwe­stio­no­wał, a py­ta­nia Zo­fii zby­wał mil­cze­niem, na­wet na nią nie pa­trząc. W końcu prze­su­nął cały stos ksią­żek ku Le­nar­to­wi­czowi.

– Niech pan po­równa ty­tuł z tre­ścią.

W pierw­szym od­ru­chu miała ochotę ro­ze­śmiać się z ulgi, ale wtedy Ni­ki­tin pod­szedł do jej krze­sła. Stał tak bli­sko, że mimo woli sku­liła ra­miona.

– A my pój­dziemy te­raz do pani po­koju. Po­roz­ma­wiamy o za­gu­bio­nych pa­pie­rach. I o kło­po­tach z pa­mię­cią.

Palce Zo­fii wpiły się w ko­ronkę pe­niu­aru. Bała się na­wet za­mru­gać, tak jakby drże­nie po­wiek mo­gło pro­wo­ko­wać.

– Panno Ja­wor­ska, pro­szę wstać.

Po le­wej skrzyp­nęło krze­sło.

– Ku­rzu w schowku nie ma, bo zo­stał na moim rę­ka­wie – rzekł Le­nar­to­wicz. – A te książki to strata czasu. Każdą mia­łem już w rę­kach.

Ni­ki­tin par­sk­nął śmie­chem.

– I co? Pu­sty scho­wek pan wy­cie­rał?

– Ależ skąd. Wcale nie był pu­sty.

Le­nar­to­wicz pod­szedł do okna i wyj­rzał na ze­wnątrz. Wy­da­wał się za­ab­sor­bo­wany ulicą na dole.

– Zna­la­złem tam pu­dełko, stoi na ko­mo­dzie – po­wie­dział w końcu, od­wra­ca­jąc się. – Zwy­kła pa­miątka ro­dzinna. Nie ich szu­kamy.

Na jego twa­rzy ma­lo­wało się znu­dze­nie i to Zo­fia mu­siała uwa­żać, by nie zdra­dzić prawdy.

Chwilę póź­niej drew­niane pu­dełko stało na środku stołu, a Ni­ki­tin uchy­lił wieczko. W dwóch pal­cach uniósł w górę naj­pierw oku­lary, a po­tem mę­ski ze­ga­rek w za­śnie­dzia­łej ko­per­cie. W sa­lo­nie za­pa­dła ci­sza, na­wet żan­darmi w głębi po­koju za­prze­stali re­wi­zji. Cztery pary oczu wpa­try­wały się w Zo­fię.

– To… to po moim ojcu.

Se­kundy zda­wały się prze­cho­dzić w mi­nuty, w końcu jed­nak wieczko opa­dło z su­chym trza­skiem.

– Da, diej­stwi­tielno, nie imie­jet zna­cze­nija8.

Zo­fia za­ci­snęła dło­nie na kra­wę­dzi stołu. Jej serce biło nie­równo, a za most­kiem na­ra­stał tępy ucisk.

– Mu­szę wyjść – wy­du­siła z sie­bie.

Nie cze­ka­jąc na ze­zwo­le­nie, ze­rwała się i wy­bie­gła z sa­lonu.

Za­trzy­mała się w po­ło­wie ko­ry­ta­rza. Zza ściany do­cho­dziły pod­nie­sione głosy, ale nie miała siły, żeby wsłu­chać się w słowa. Oparła czoło o drew­niany bok szafy.

Drzwi sa­lonu szczęk­nęły.

– Po­trze­buje pani po­mocy?

Od­wró­ciła się, a pry­staw Le­nar­to­wicz pod­szedł bli­żej.

– Niech mi pan nie każe tam wra­cać.

Mach­nął ręką ze znie­cier­pli­wie­niem.

Zo­fia zmu­siła się, by spoj­rzeć mu w oczy.

– Dzię­kuję panu – szep­nęła, nie znaj­du­jąc lep­szych słów.

– Nie mogę długo z pa­nią roz­ma­wiać. – Obej­rzał się na drzwi. – Nie­mniej po­roz­ma­wiać mu­simy.

Mó­wił po pol­sku, co po­winno ją uspo­koić, ale wy­chwy­ciła w jego gło­sie nową, twardą nutę.

– Pro­szę przyjść dziś o siód­mej do ogrodu po­ber­nar­dyń­skiego.

Pa­trzyła na niego, nie ro­zu­mie­jąc, czego od niej ocze­kuje, tak nie­praw­do­po­do­bne było to żą­da­nie. Sama? Wie­czo­rem? Jak miała wy­tłu­ma­czyć to matce?

Za­pro­te­sto­wała, ale prze­rwał jej w po­ło­wie zda­nia.

– Wczo­raj po po­łu­dniu od­wie­dziła pani Lu­dwikę Ra­ko­czy. Miała pani przy so­bie szarą torbę w pasy. Czy mu­szę mó­wić, co w niej było?

Zo­fia na mo­ment prze­stała od­dy­chać.

– Pro­szę się nie spóź­nić.

------------------------------------------------------------------------

1 Otwie­rać! (ros.)

2 Ja­wor­skaja So­fia Si­mie­onowna mieszka tu­taj? (ros.)

3 Pry­staw – ko­mi­sarz po­li­cji.

4 Pro­szę usiąść (ros.)

5 Nie trzeba pani wy­ja­śniać, czemu tu je­ste­śmy? (ros.)

6 Wer­szek – dawna ro­syj­ska miara dłu­go­ści, około 4,5 cm.

7 No da­lej, po­spie­szyć się! (ros.)

8 Tak, rze­czy­wi­ście, bez zna­cze­nia (ros.)ROZDZIAŁ 2

Kiedy Zo­fia sta­nęła na rogu Pe­ters­bur­skiej i placu Alek­san­dryj­skiego, za­pa­lano wła­śnie uliczne la­tar­nie. Na­prze­ciwko, czę­ściowo za­sło­nięta drze­wami, wzno­siła się wieża ko­ścioła po­ber­nar­dyń­skiego, ale wzrok Zo­fii po­szy­bo­wał da­lej, ku ogro­dowi i daw­nym za­bu­do­wa­niom klasz­tor­nym.

Areszt. Wy­zna­czył jej spo­tka­nie na ty­łach aresztu.

Za­drżała. Uczu­cie zimna nie zni­kało już od wielu go­dzin.

Ostroż­nie stą­pa­jąc po ko­cich łbach, prze­szła na drugą stronę ulicy, pod sam ko­ściół. Te­raz od ogrodu dzie­liło ją le­d­wie kil­ka­na­ście sążni9. Zwil­got­niałą dło­nią wy­gła­dziła za­gnie­ce­nie na rę­ka­wie płasz­cza. Do­brze, że był wie­czór. Płaszcz od dawna do­ma­gał się krawca, ale za­wsze zna­la­zły się waż­niej­sze wy­datki.

Tak jak te­raz.

– Jaki uczciwy czło­wiek pro­po­nuje pan­nie spo­tka­nie w ta­kim miej­scu? – Matka stęk­nęła i z wi­docz­nym tru­dem pod­nio­sła się z fo­tela. Spę­dziła w nim ostat­nie dwie go­dziny. Za każ­dym ra­zem, kiedy Zo­fia do niej za­glą­dała, sie­działa nie­ru­choma, za­pa­trzona w fo­to­gra­fię ojca, a jej oczy nik­nęły pod za­puch­nię­tymi po­wie­kami. – Nie ufam mu za grosz. I ty też nie po­win­naś.

Zo­fia mil­czała. Jakby sły­szała wła­sne my­śli. Ale im bli­żej było wy­zna­czo­nej go­dziny, tym bar­dziej była pewna, że pój­dzie. I tym bar­dziej się bała.

– Nie mogę na­ra­żać babki Lu­dwiki – po­wie­działa, bar­dziej do sie­bie niż do matki. – A ten po­li­cjant jest Po­la­kiem.

– Po­la­kiem to on prze­stał być, kiedy wło­żył car­ski mun­dur. Pry­staw, tak? Za darmo awan­sów nie dają, zdą­żył lu­dziom na­szko­dzić.

Zo­fia prze­łknęła ślinę.

– Może po pro­stu chce pie­nię­dzy?

Matka nie od­po­wie­działa. Sztyw­nym kro­kiem po­de­szła do szafki w rogu sy­pialni i się­gnęła po fa­jan­sowy po­jem­nik. Zaj­rzała do środka, a po­tem po­dała go Zo­fii.

– W tym mie­siącu zo­stało nam trzy­na­ście ru­bli. Choć­byś wzięła wszystko, nie wy­star­czy. – Jej głos za­drżał. – A te­raz ci jesz­cze szkołę za­mkną.

– Nie o tych pie­nią­dzach my­śla­łam.

Kiedy dwie go­dziny póź­niej Zo­fia wy­cho­dziła z domu, miała w to­rebce trzy­dzie­ści dwa ru­ble. Ma­rze­nia już dawno na­uczyły się cze­kać.

Niebo nad jej głową przy­brało barwę po­sza­rza­łego płótna. Im bli­żej ogro­do­wej furtki, tym wol­niej sta­wiała kroki, a ostat­nie sąż­nie zda­wały się nie mieć końca. W ten po­nie­dział­kowy wie­czór ogród był nie­mal pu­sty. Kilku męż­czyzn w urzę­do­wych mun­du­rach szyb­kim kro­kiem prze­mie­rzało alejki, ale nie przy­szli tu na spa­cer, ra­czej ko­rzy­stali ze skrótu. W żół­tym, mdłym świe­tle la­tarni wy­glą­dali jak ru­chome cie­nie. Zo­fia sta­nęła bli­żej ob­sa­dzo­nych tu­li­pa­nami klom­bów i ro­zej­rzała się. Na gra­nicy świa­tła, przy jed­nej z ła­wek, stali dwaj męż­czyźni. Obaj w ciem­nych płasz­czach i cy­lin­drach, wy­da­wali się po­grą­żeni w roz­mo­wie. Je­den z nich no­sił wąsy i krótką bródkę, ale nie była pewna, czy roz­po­znała w nim pry­stawa Le­nar­to­wi­cza. Poza tym dla­czego dwaj?

Wyż­szy z męż­czyzn od­wró­cił głowę i spoj­rzał pro­sto na nią. Po­wie­dział coś do swo­jego to­wa­rzy­sza, a po­tem do­tknął pal­cami cy­lin­dra w ge­ście po­że­gna­nia i od­szedł w głąb alejki, ku wyj­ściu na Ode­sską.

Drugi ru­szył w jej kie­runku.

– Do­bry wie­czór, panno Ja­wor­ska – po­wie­dział Le­nar­to­wicz, gdy sta­nęli twa­rzą w twarz. – Jak się pani miewa?

Pa­trzyła na niego bez słowa. Ja­kiej od­po­wie­dzi ocze­ki­wał?

Miała mu może opo­wie­dzieć, jak dziś przed po­łu­dniem nie mo­gła wejść do swo­jego po­koju, bo drzwi otwie­rały się le­dwo na pół łok­cia? Wsu­nęła się więc bo­kiem i wów­czas jej oczom uka­zało się po­bo­jo­wi­sko. Dwu­drzwiowa szafa z bie­lo­nego drewna stała sze­roko otwarta i nie­mal pu­sta, wy­su­nięte szu­flady ko­mody przed­sta­wiały taki sam wi­dok, a na środku pod­łogi pię­trzył się stos blu­zek, spód­nic, ha­lek, ko­szul noc­nych i wszyst­kich in­nych czę­ści gar­de­roby. Na sa­mej zaś gó­rze le­żały dwa otwarte pu­dła z ka­pe­lu­szami i blo­ko­wały drzwi.

W pierw­szej chwili rzu­ciła się ra­to­wać ka­pe­lu­sze. Nie miały wielu ozdób, ale już z da­leka wi­działa, że część ko­ro­nek i ba­ty­sto­wych kwia­tów ucier­piała przy re­wi­zji. Wtedy jej wzrok padł na białą halkę z wy­raź­nym od­ci­skiem mę­skiego buta. Pod­nio­sła ją i za­częła trzeć, pró­bu­jąc usu­nąć brud.

Oni do­ty­kali tego wszyst­kiego.

Halka wy­pa­dła jej z rąk.

– Panno Ja­wor­ska?

– Ja przy­nio­słam pie­nią­dze – po­wie­działa pi­skli­wym, nie­swoim gło­sem, ma­jąc świa­do­mość, że da­leko jej do wy­ra­fi­no­wa­nej dy­plo­ma­cji.

Przy­trzy­mał jej dłoń, za­nim się­gnęła po to­rebkę.

– Źle mnie pani zro­zu­miała.

– Jak to? – Za­schło jej w ustach. – Nie… nie da się?

Le­nar­to­wicz po­trzą­snął głową.

– To za­leży w du­żej mie­rze od pani, nie od pie­nię­dzy.

Spoj­rzał w głąb ogrodu za jej ple­cami, a po­tem ru­chem ręki wska­zał boczną alejkę.

– Przejdźmy się – po­wie­dział. – Ufam, że pani za­an­ga­żo­wa­nie to jed­no­ra­zowy brak ro­ze­zna­nia. Niech pani nie po­pełni błędu prze­ło­żo­nej i nie uwie­rzy w bez­kar­ność.

Ru­szyła za nim bez słowa.

– Pro­szę mieć na uwa­dze, że kon­takt z in­nymi na­uczy­cie­lami może oka­zać się nie­bez­piecz­nym. Z ro­dzi­cami uczen­nic… rów­nież.

Do­sły­szała pauzę w jego sło­wach, zbyt wy­raźną, by była przy­pad­kowa.

– Ewa Pa­ku­lanka – wy­szep­tała. – Czy to prawda?

Twarz Le­nar­to­wi­cza wy­krzy­wił gry­mas.

– Zwłasz­cza z tą ro­dziną pro­szę ogra­ni­czyć kon­takt.

Na­gle zła­pał ją za ra­mię. Za­raz zre­flek­to­wał się i prze­pro­sił, ale w jego gło­sie sły­szała groźbę.

– Nikt za pa­nią nie nad­stawi głowy. Wie pani, czym to może się skoń­czyć?

Zimny, śli­ski strach roz­po­ście­rał swoje macki.

– Wy­soka grzywna. Być może tak wy­soka, że nie uda się jej pani za­pła­cić.

Zo­fia spoj­rzała ku za­bu­do­wa­niom po­klasz­tor­nym.

– Za­mie­nią grzywnę na wię­zie­nie. Ceną bę­dzie też świa­dec­two o pra­wo­myśl­no­ści, a bez niego żadna szkoła pani nie za­trudni. Po­rucz­nika Ni­ki­tina zaś czeka awans, je­śli do­pro­wa­dzi sprawę do końca. – Le­nar­to­wicz zni­żył głos. – Awans, a może na­wet me­dal. Pro­szę o tym pa­mię­tać.

Za­pa­dła ci­sza. Sta­nęli tuż przy jed­nym ze sta­rych drzew w ogro­dzie, ale kiedy Zo­fia spoj­rzała w niebo, zo­ba­czyła tylko za­rys ko­na­rów. Gęst­nie­jący mrok spo­wi­jał oko­licę, od­bie­rał kształty i za­cie­rał kon­tury. Przy­ci­snęła dłoń do chro­po­wa­tej kory.

– A tych pa­pie­rów pro­szę się po­zbyć. Znisz­czyć albo ukryć poza do­mem. Nie trzy­mać u krew­nych.

Prze­łknęła ślinę. Drzewo pod jej pal­cami pul­so­wało echem mni­sich mo­dlitw.

– Skąd pan… o tym wie?

Le­nar­to­wicz wzru­szył ra­mio­nami.

– Bała się pani ogona i po­je­chała do­rożką. A kto w tym mie­ście wciąż tra­fia na pierw­szą stronę „Ty­go­dnia”, oskar­żany o chci­wość i zdzier­stwo?

Jej wła­sne ciężko za­ro­bione ru­ble.

– Miała pani ko­lo­salne szczę­ście i dla­tego ta in­for­ma­cja tra­fiła do mnie, a nie do po­rucz­nika Ni­ki­tina.

Przy­mknęła oczy, pró­bu­jąc przy­po­mnieć so­bie twarz do­roż­ka­rza, ale przez całą drogę wi­działa tylko jego plecy. Pra­wie nie roz­ma­wiali. Sama prze­cież ka­zała pod­nieść budkę i skryła się w jej cie­niu przed spoj­rze­niami ulicy. Torbę z far­bo­wa­nego na go­łębi ko­lor płótna trzy­mała na ko­la­nach.

– Pan nie może wie­dzieć, co wio­złam. Nie otwie­ra­łam torby w do­rożce.

Ku jej za­sko­cze­niu Le­nar­to­wicz ro­ze­śmiał się.

– Nie wiem. To był blef.

Nie zdą­żyła od­po­wie­dzieć, bo za ich ple­cami za­chrzę­ścił żwir.

– Ja du­maju, pora prier­wat' etu wstrie­czu10.

Z gar­dła Zo­fii wy­do­był się zdu­szony okrzyk. Przy­ci­snęła dłoń do ust i na mięk­kich no­gach od­wró­ciła się.

Ro­sja­nin pod­szedł bli­żej.

– Sztab­ska­pi­tan Mel­cer roz­ma­wia z kimś na Ode­sskiej, za­raz przy wej­ściu.

Na­zwi­sko „Mel­cer” nic jej nie mó­wiło, ale Le­nar­to­wicz wziął głę­boki od­dech.

– Mój przy­ja­ciel zgo­dził się mieć oko­licę na oku.

W końcu oprzy­tom­niała. Przy­ja­ciel czy nie, nic tu po niej.

– Wyj­ście z ogrodu od strony Pe­ters­bur­skiej jest więc… bez­pieczne?

Obaj męż­czyźni po­pa­trzyli po so­bie.

– Panno Ja­wor­ska, pan Ma­ri­now od­pro­wa­dzi pa­nią – rzekł Le­nar­to­wicz. – W moim to­wa­rzy­stwie nikt pani nie po­wi­nien oglą­dać.

Nie za­pro­te­sto­wała.

Nie­przy­zwy­cza­jona do spa­ce­rów po za­cho­dzie słońca, z obawą spo­glą­dała na cie­nie w za­ło­mach klasz­tor­nego muru, a pełna pod­skór­nych szep­tów ci­sza pod­no­siła jej wło­ski na karku. Prze­cięli Pe­ters­bur­ską na wy­so­ko­ści ko­ścioła, mi­nęli roz­świe­tloną re­stau­ra­cję Ski­biń­skiego i za­nu­rzyli się w mrok Or­łow­skiej.

Choć na ulicy nie pa­liła się na­wet jedna la­tar­nia, Zo­fia po­czuła się raź­niej. Od bramy domu dzie­liły ją tylko kroki. Raz czy drugi nie po­wścią­gnęła cie­ka­wo­ści i spod ka­pe­lu­sza zer­k­nęła na Ma­ri­nowa. Szedł obok, na tyle bli­sko, by mo­gła czuć się bez­piecz­nie, ale nie pró­bo­wał skło­nić jej do roz­mowy. Na ta­kie oka­zje ża­den po­rad­nik sa­voir-vi­vre’u nie prze­wi­dy­wał od­po­wied­nich te­ma­tów.

Prze­szli jesz­cze kilka sążni i sta­nęli przed za­mkniętą bramą ka­mie­nicy. Z boku, przy­mo­co­wana dru­tem do muru, pa­liła się lampa naf­towa.

– Może le­piej, by­śmy tu się po­że­gnali. Nie­po­trzebne pani plotki.

Unio­sła głowę, by spoj­rzeć mu w twarz. Mimo ob­ca­sów prze­wyż­szał ją o przy­naj­mniej dwa wer­szki.

– Dzię­kuję za po­moc – po­wie­działa i prze­zwy­cię­ża­jąc opór, po­wtó­rzyła to samo po ro­syj­sku. Za­sko­czyło ją, jak miękko brzmiały te słowa, kiedy były czymś wię­cej niż wy­świech­ta­nym zwro­tem, uży­wa­nym przy oka­zji wi­zyt w urzę­dach.

Ma­ri­now uśmiech­nął się i spoj­rzał na drzwi w bra­mie.

– Ma pani drobne?

Drgnęła, sły­sząc ję­zyk pol­ski za­bar­wiony ro­syj­skim za­śpie­wem, ale nim od­po­wie­działa, się­gnął do kie­szeni. W pal­cach bły­snęła mo­neta.

– Dwor­nik bywa ła­skaw­szy, kiedy dać mu parę ko­pie­jek. Po­cze­kam ka­wa­łek da­lej, aż pani wej­dzie do środka.

Ona na ła­ska­wość dwor­nika nie li­czyła. Spoj­rze­nie, ja­kim ją ob­da­rzył, gdy wy­cho­dziła z domu, nie da­wało na­dziei na ła­twiej­szy po­wrót.

I rze­czy­wi­ście. Naj­pierw stała przed bramą, a zimne po­dmu­chy wia­tru tar­gały jej płasz­czem, a po­tem, kiedy wresz­cie szczęk­nął za­mek i drzwi w skrzy­dle bramy się uchy­liły, przy­wi­tało ją po­nure spoj­rze­nie prze­krwio­nych oczu.

Pięć ko­pie­jek przy­jął, mam­ro­cząc coś pod no­sem, a po­tem splu­nął na zie­mię.

– Wi­dać pan­nie Zo­fii jesz­cze za mało wra­żeń, że ich po nocy szuka.

------------------------------------------------------------------------

9 Są­żeń ro­syj­ski – 2,133561 m.

10 My­ślę, że pora prze­rwać to spo­tka­nie (ros.)ROZDZIAŁ 3

Czer­wiec 1881, Piotr­ków

Nie zwal­nia­jąc, po­ciąg mi­jał oko­liczne wio­ski, ale do Piotr­kowa zo­stały jesz­cze przy­naj­mniej dwa kwa­dranse. Już z Nowo-Ra­dom­ska wy­je­chali z opóź­nie­niem. Zo­fia wpa­try­wała się kra­jo­braz za oknem, w zie­leń drzew, w żół­cie­jące pola. Był cie­pły, czerw­cowy wie­czór, peł­nia lata, a ona na­wet nie spo­strze­gła, kiedy przy­szło. Rok temu o tej po­rze uczen­nice go­to­wiły się do eg­za­mi­nów koń­co­wych. Dziś że­gnały zmu­szoną do odej­ścia pa­nią Za­bo­row­ską.

„Też po­win­nam tam być”, po­my­ślała. Się­gnęła po le­żącą na sie­dze­niu obok ga­zetę. Tylko w tym ty­go­dniu aż cztery gu­wer­nantki szu­kały an­gażu. Ogło­sze­nia na pierw­szej stro­nie, pięć li­ni­jek, po­dwójna stawka… co naj­mniej sześć­dzie­siąt ko­pie­jek. Zo­fia za­ci­snęła pa­pier w dłoni.

Już ta po­dróż, go­dzina po­cią­giem do Nowo-Ra­dom­ska i ko­lejne dwie umó­wioną fur­manką, kosz­to­wała ją pra­wie cztery ru­ble. Pra­wie jedna trze­cia mi­zer­nej pen­sji, na którą mo­gła li­czyć na wsi, po­szła na marne.

Ga­zeta wy­śli­zgnęła się Zo­fii z dłoni i upa­dła na pod­łogę. Nie pod­nio­sła jej.

Przez nie­szczelne okno do środka prze­działu wdzie­rał się kwa­śny dym. Za­pie­kły ją oczy. A może to zmę­cze­nie da­wało o so­bie znać. Let­nie noce były krót­kie i bez­senne.

Mimo otwar­tych okien, w prze­stron­nym sa­lo­nie babki Lu­dwiki pa­no­wała du­chota, a za­stałe po­wie­trze po­ru­szały je­dy­nie wa­chla­rze. Nie­po­jęte, jak babka mo­gła tu wy­trzy­mać, w czar­nej sukni z koł­nie­rzy­kiem za­pię­tym pod brodę.

Babka Lu­dwika – dla Zo­fii wła­ści­wie cio­teczna babka, ale i je­dyna, którą znała – od lat wy­bie­rała czarne ubra­nia. Uwa­żano, że nosi ża­łobę po mężu, a ona tej wer­sji nie ko­ry­go­wała. Zo­fia po­dej­rze­wała jed­nak, że po­waga ubioru miała kom­pen­so­wać sła­bo­ści, które nie znaj­do­wały zro­zu­mie­nia w to­wa­rzy­stwie, zwłasz­cza wiel­kie upodo­ba­nie babki do do­brego al­ko­holu i pa­pie­ro­sów.

Młoda słu­żąca, ta sama, która kilka mi­nut wcze­śniej otwo­rzyła drzwi, przy­nio­sła na tacy fi­li­żanki i dzba­nek ze świeżą her­batą. Usta­wiała ca­łość na stole, po­pra­wia­jąc a to ob­rus, a to na­kry­cia, aż w końcu nie­mal prze­wró­ciła łok­ciem wa­zon z bu­kie­tem bia­łych róż. Za­czer­wie­niła się, prze­pro­siła, po czym zo­sta­wiła wszystko, jak stało i wy­szła z sa­lonu.

Matka obej­rzała się na drzwi.

– Ko­goś ty so­bie do domu spro­wa­dziła? – Unio­sła w górę fi­li­żankę. – Nie bo­isz się, że ci po­roz­bija? Taka stara, kru­cha por­ce­lana!

– Jesz­cze po­sa­gowa. – Babka kiw­nęła głową. – Moja Te­re­ska pra­cuje te­raz u pana Pa­kuły. To była po­jętna dziew­czyna, mo­głam ją szyb­ciej wy­pu­ścić.

Sły­sząc na­zwi­sko, Zo­fia wy­pro­sto­wała się w krze­śle.

– U pana Pa­kuły? A Ewa… była dziś?

– A to jest Ha­nia, mam ją od dwóch ty­go­dni – kon­ty­nu­owała babka, jakby nie do­sły­szała py­ta­nia. – Już i tak się wy­ro­biła.

– Ja py­ta­łam o Ewę. – Zo­fia nie za­mie­rzała ustą­pić. – Na pewno coś sły­sza­ły­ście.

Matka i babka po­pa­trzyły po so­bie.

– Ewa nie czuje się do­brze – po­wie­działa w końcu babka. – Nie wzięła udziału w po­że­gna­niu pani Za­bo­row­skiej.

– Dwa po­ko­le­nia wy­cho­wa­nek, tego Za­bo­row­skiej Mo­skale nie za­biorą. – Matka zło­żyła wa­chlarz. – Je­śli po­trze­bu­jesz ja­kichś pod­ręcz­ni­ków, mo­żesz do niej zaj­rzeć. Jak było? Opo­wiedz.

Na­dzieja w jej oczach była trudna do znie­sie­nia.

– Nie­stety, nic z tego.

W ci­szy, która za­pa­dła, sły­chać było drże­nie od­sta­wio­nej na spodek fi­li­żanki.

– Ale prze­cież mó­wi­łaś, że ta ro­dzina nie chciała pa­pie­rów?

– Oni szu­kali słu­żą­cej do wszyst­kiego, a nie na­uczy­cielki.

Matka nie od­po­wie­działa. Jej dłoń uści­snęła dłoń Zo­fii, a po­tem matka pod­nio­sła się i po­spiesz­nym kro­kiem opu­ściła sa­lon.

– Tak bar­dzo li­czyła, że tym ra­zem się uda – szep­nęła Zo­fia.

Babka spoj­rzała na nią spod oka.

– A ty nie?

Zo­fia prze­łknęła ślinę. Się­gnęła po swoją her­batę, ale jej ręka za­drżała i kilka kro­pel upa­dło na ob­rus. Z tru­dem ode­rwała wzrok od roz­le­wa­ją­cej się po bia­łym ada­maszku plamy.

– Ja nie mogę się za­mknąć na zu­peł­nej pro­win­cji.

Przed oczami sta­nęła jej zgorzk­niała stara panna, któ­rej mło­dość mi­nęła mię­dzy lek­cjami a nudą i sze­re­giem za­ka­zów, wśród któ­rych pierw­szym i naj­waż­niej­szym był za­kaz kon­tak­tów z płcią prze­ciwną.

– Nie mogę, bo już na za­wsze tam zo­stanę. Trzy go­dziny w jedną stronę. Pustka wo­kół. Ja mam do­piero dwa­dzie­ścia lat, może jesz­cze… – urwała.

Babka Lu­dwika wy­jęła z kie­szeni sukni chustkę. Zdjęła oku­lary o okrą­głych, dru­cia­nych opraw­kach i nie­spiesz­nie za­częła prze­cie­rać ich szkła.

– Na po­że­gna­niu pani Za­bo­row­skiej spo­tka­łam moją bli­ską zna­jomą – po­wie­działa, spo­glą­da­jąc na Zo­fię. – Szuka na­uczy­cielki dla swo­jej córki. Do­ce­lowo na wsi, ale nie tak da­leko od Piotr­kowa.

– Kto taki? – Od drzwi do­szedł głos matki. Stała w progu, blada, ale spo­kojna.

– Eu­ge­nia Wil­kow­ska. Sprawa jest dość pilna, bo Eu­ge­nia lada dzień wy­jeż­dża za gra­nicę i wróci do­piero pod ko­niec sierp­nia.

– Nie za­uwa­ży­łam jej. – Matka usia­dła na swoim krze­śle i się­gnęła po dzba­nek z her­batą. – Sły­sza­łam, że wy­cho­dzi za mąż. To prawda, że za Ro­sja­nina? Ja­kiś przed­się­biorca z Mo­skwy?

– Nie. Mi­ko­łaj Sta­ni­sław­ski jest Po­la­kiem. Ma ro­dzinę w Ło­dzi.

– A więc pani Wil­kow­ska szuka na­uczy­cielki? – za­py­tała Zo­fia, ko­rzy­sta­jąc z chwili ci­szy. – Ile lat ma dziew­czynka?

– Je­de­na­ście. Ba­sia to do­bre dziecko…

– Ślub po­do­bno biorą w cer­kwi – we­szła jej w słowo matka. – To też plotka?

Za­dźwię­czała srebrna ły­żeczka.

– Nie. To nie plotka. – W gło­sie babki po­ja­wiło się na­pię­cie. – Ja nie znam bli­żej pana Sta­ni­sław­skiego, ale kim­kol­wiek jest, do­brze ży­czę Eu­ge­nii. Jej pierw­szy mąż to był jed­nak ka­wał ło­tra.

Przez twarz matki prze­mknął cień.

– Zo­sia ma więc miesz­kać pod car­skim nad­zo­rem?

– Swo­jego czasu Eu­ge­nia ukoń­czyła pen­sję Za­bo­row­skiej – po­wie­działa babka. – A oj­ciec Ewy od lat jest jej no­ta­riu­szem.

Li­piec 1881, Piotr­ków

Pa­nu­jącą w sa­lo­nie ci­szę prze­ry­wało tylko skro­ba­nie sta­lówki o pa­pier w akom­pa­nia­men­cie cięż­kich wes­tchnień sie­dzą­cej przy stole Basi Wil­kow­skiej.

– Słu­żąca do­stała na za­kupy dwa złote. Ku­piła trzy funty mąki po cztery ko­piejki za funt i funt mięsa za pięt­na­ście ko­pie­jek. Ile reszty przy­nio­sła do domu, je­śli je­den złoty to pięt­na­ście ko­pie­jek?

Ba­sia pod­nio­sła głowę znad ka­jetu.

– Mama i pan Sta­ni­sław­ski na pewno za­raz wrócą. Nie mo­żemy tak długo zaj­mo­wać sa­lonu.

Zo­fia spoj­rzała na ze­gar. Zbli­żała się pierw­sza po po­łu­dniu.

– Na pewno zdą­żysz.

Ba­sia znowu wes­tchnęła. Za­pi­sała kilka liczb, wy­ko­nała jedno mno­że­nie i wy­cze­ku­jąco spoj­rzała na Zo­fię.

– Jesz­cze nie skoń­czy­łaś – po­wie­działa po raz trzeci w ciągu ostat­nich dwu­dzie­stu mi­nut Zo­fia. – Masz mi po­ka­zać roz­wią­za­nie tego za­da­nia. Pra­wi­dłowe – do­dała, bo próby wpi­sy­wa­nia wy­ni­ków na chy­bił tra­fił też już miały za sobą.

Z ko­lej­nym cięż­kim wes­tchnie­niem Ba­sia po­chy­liła się nad ka­je­tem.

Zo­fia pod­nio­sła się z krze­sła i po­de­szła do okna. Po­pa­trzyła na ko­rony drzew ro­sną­cych wzdłuż Alei Alek­san­dryj­skiej, za­ku­rzone i spło­wiałe od słońca. Od trzech ty­go­dni nie spa­dła ani kro­pla desz­czu. Za mia­stem bę­dzie przy­jem­niej. Tu lip­cowe po­wie­trze dła­wiło, na­brzmiałe od ulicz­nych wy­zie­wów.

– Trzy ko­piejki – ob­wie­ściła wresz­cie z trium­fem Ba­sia. – Mogę już iść?

– Mo­żesz, ale złóż naj­pierw ka­jety – od­parła Zo­fia, na­dal pa­trząc przez okno, bo pod dom pod­je­chała wła­śnie do­rożka. Wy­siadł z niej męż­czy­zna w ciem­no­sza­rym sur­du­cie. Za­pła­cił do­roż­ka­rzowi i wszedł do bramy.

– Pan Sta­ni­sław­ski przy­je­chał.

Ba­sia w trzech su­sach pod­bie­gła do okna.

– A mama?

– Za­pewne wróci póź­niej. Przed taką po­dróżą nie­jedno trzeba ku­pić.

Pan Sta­ni­sław­ski miał w pla­nach dłuż­szą wi­zytę, bo po­ja­wił się w sa­lo­nie je­dy­nie z ga­zetą w dłoni. Cy­lin­dra i la­ski zdą­żył się po­zbyć w przed­po­koju.

– Dzień do­bry, panno Ja­wor­ska, dzień do­bry, Ba­siu. Już po lek­cjach?

– Wła­śnie skoń­czy­ły­śmy – od­parła Zo­fia. – Pro­szę się roz­go­ścić, za­raz za­wo­łam słu­żącą.

– To może po­cze­kać. Chciał­bym za­mie­nić z pa­nią kilka słów.

Zo­fia ski­nęła głową, ma­sku­jąc zdzi­wie­nie. Od­kąd z po­cząt­kiem lipca przy­jęła po­sadę w domu pani Wil­kow­skiej, pana Sta­ni­sław­skiego spo­tkała już kilka razy. Do tej pory jed­nak nie była na­wet pewna, czy pa­mię­tał jej na­zwi­sko.

– Ba­siu… – za­częła, ale nie skoń­czyła, bo nie­które po­le­ce­nia Ba­sia ro­zu­miała bez słów i speł­niała w mgnie­niu oka.

– Oczy­wi­ście, panno Zo­siu – od­parła i ta­necz­nym kro­kiem opu­ściła sa­lon.

Sta­ni­sław­ski wziął do ręki po­zo­sta­wiony na stole ka­jet.

– Ba­sia nie znosi aryt­me­tyki – uśmiech­nął się krzywo. – Wo­la­łaby za­pewne lek­cje ry­sunku. I może hi­sto­rii?

– I tego ją uczę – po­wie­działa Zo­fia, czu­jąc skurcz w żo­łądku.

– Oczy­wi­ście. Pro­gram na­ucza­nia usta­liła pani z matką Basi, po­zo­sta­wiam to jej kon­troli – od­parł, od­kła­da­jąc ka­jet na bok. – Ja w in­nej spra­wie.

Roz­pro­sto­wał zwi­niętą w ru­lon ga­zetę.

– Chcia­łem pani po­ka­zać pewne ogło­sze­nie. To pod wi­nietą.

„4-kla­sowa Pen­syja Żeń­ska z klasą przy­go­to­waw­czą i pen­sy­jo­na­tem… do­tąd Anny Za­bo­row­skiej…”, prze­czy­tała Zo­fia, „…za­wia­da­mia ni­niej­szem Sza­now­nych Ro­dzi­ców i Opie­ku­nów, że za­pis uczen­nic tak przy­chod­nich, jak i miej­sco­wych, roz­pocz­nie się dnia 10 sierp­nia…”.

Skoń­czył się maj, po­tem na­de­szło lato, ale mimo upły­wa­ją­cych ty­go­dni, sprawa pen­sji pani Za­bo­row­skiej za­miast przy­cich­nąć, za­ta­czała co­raz szer­sze kręgi. Do re­wi­zji do­łą­czyły prze­słu­cha­nia; na po­czątku czerwca Zo­fia sy­piała po cztery go­dziny na dobę, a gor­set sznu­ro­wała o dwa cale cia­śniej niż zimą.

W tym sa­mym cza­sie nikt na­wet nie zaj­rzał do miesz­ka­nia babki.

Jed­nak Zo­fia, po­mna słów Le­nar­to­wi­cza, chciała ode­brać książki. Babka od­mó­wiła.

– Zo­staw je – po­wie­działa, na­le­wa­jąc jej kie­li­szek wi­śnio­wej na­lewki „na nerwy”. – Komu je te­raz od­dasz? Ja stara je­stem, to i nie­groźna. Niech cze­kają.

Za­brała więc je­dy­nie li­ryki Sło­wac­kiego, jej wła­sne, z de­dy­ka­cją od ojca.

Te­raz pod­nio­sła wzrok znad ga­zety.

– Dla­czego pan mi to po­ka­zuje?

– Ja­dłem wczo­raj obiad z po­rucz­ni­kiem Ni­ki­ti­nem. Znamy się jesz­cze z cza­sów mo­skiew­skich. Py­tał mnie, czy wró­ciła pani do zdro­wia. Cho­ro­wała pani?

Zo­fia nie­pew­nie po­krę­ciła głową i zło­żyła ga­zetę na pół, wy­gła­dza­jąc zmarsz­czony pa­pier.

– Wy­ra­ził rów­nież obawy, że ma pani jesz­cze ja­kieś wy­daw­nic­twa. I może ze­chce się nimi po­dzie­lić z prze­ło­żoną no­wej pen­sji. Panno Ja­wor­ska – Sta­ni­sław­ski od­cze­kał, aż na niego spoj­rzała – nie in­te­re­sują mnie pani za­szło­ści z wła­dzą, ale jesz­cze mie­siąc i bę­dzie pani miesz­kać w moim domu. – Zmie­rzył ją wzro­kiem. – Tam nie ma miej­sca na nic, co mo­głoby spro­wa­dzić kło­poty. Na nic. I na ni­kogo. Ro­zu­miemy się?

Róg ga­zety cią­gle od­sta­wał.