Geografia fizyczna świata - ebook

WSTĘP

Ogromny postęp w wiedzy o środowisku przyrodniczym oraz zachodzących w nim zjawiskach i procesach wystarczająco uzasadnia potrzebę wydania nowego, zaktualizowanego podręcznika regionalnej geografii fizycznej. Od ukazania się wcześniejszych prac opublikowanych przez PWN – dzieł Zdzisława Czeppego, Jana Flisa i Rodiona Mochnackiego (1966) oraz Jana Mityka (1979) – minęły dziesięciolecia. Zdezaktualizował się również podręcznik Jerzego Makowskiego Geografia fizyczna świata opublikowany przez Wydawnictwo Naukowe PWN w 2005 roku.

Niektóre dobrze ugruntowane poglądy i dojrzałe teorie, które jeszcze stosunkowo niedawno wystarczająco dobrze objaśniały otaczający nas świat, zajęły dziś godne miejsce w historii nauk o Ziemi, ustępując pola nowym ideom, nierzadko zyskującym rangę paradygmatu. W szczególny sposób dotyczy to poglądów na budowę naszej planety, powstawanie lądów i oceanów oraz zmiany ich konfiguracji, tworzenie się gór, przyczyn trzęsień ziemi, erupcji wulkanów czy pojawiania się tsunami. Więcej wiemy o przyczynach zmian klimatu, powstawaniu zlodowaceń i ociepleń, chociaż spory na ten temat są dalekie od zakończenia. Precyzyjne pomiary tempa ruchu płyt litosfery, temperatury wody w oceanach i powietrza w atmosferze, ruchów wody w oceanach pozwoliły zrozumieć, wiele procesów i zjawisk, do niedawna trudnych do wyjaśnienia, zmieniając radykalnie nasze wcześniejsze wyobrażenia.

Nie uległa jednak zmianie rola geografa, którego zadaniem jest – i pozostanie – badanie zmieniającego się środowiska rozumianego jako zespół zjawisk i sił przyrody wzajemnie na siebie oddziałujących oraz wyjaśnianie działania ogólnych praw przyrody i prawidłowości geograficznych na Ziemi w skali poszczególnych regionów. Zadaniem tym jest także, zgodnie ze znaczeniem słowa „geografia”, opis istniejących jednostek fizycznogeograficznych.

Zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Ziemi wynika z wzajemnego oddziaływania i współzależności jego elementów: budowy geologicznej, rzeźby, klimatu, wody, roślinności i zwierząt. Chociaż wymienia się je oddzielnie, stanowią one części całości – są komponentami systemu Ziemia i trudno jest zrozumieć którykolwiek z nich bez uwzględnienia, niekiedy bardzo subtelnych i nie łatwych do uchwycenia, powiązań z innymi elementami systemu. Ukształtowanie powierzchni (rzeźba) uwarunkowane budową geologiczną i klimat zdeterminowany położeniem geograficznym, oddziaływaniem ośrodków barycznych, sąsiedztwem oceanów i rzeźbą terenu są podstawowymi składnikami środowiska przyrodniczego i w największym stopniu wpływają na regionalny podział kontynentów i specyfikę poszczególnych regionów.

Używane w podręczniku nazwy geograficzne nawiązują do tradycji nazewniczej stosowanej w polskim piśmiennictwie geograficznym i są zgodne ze wskazówkami Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej.

Podręcznik zawiera podstawowy zakres wiedzy z regionalnej geografii fizycznej i jest adresowany do studentów geografii szkół wyższych, a także innych kierunków, gdzie geografia jest wykładana, bądź stanowi przedmiot zainteresowania studentów. Może być również przydatny dla zainteresowanych geografią uczniów różnych szkół. Nie jest to jednak kompendium wiedzy z zakresu tego przedmiotu. Szczegółowe informacje o budowie geologicznej, ukształtowaniu powierzchni, glebach, hydrosferze, klimacie, roślinności znajdzie czytelnik w specjalistycznych publikacjach. Warto je konsultować także w innych dostępnych źródłach. Bardzo ważne jest, aby przeglądając i studiując podręcznik, korzystać z dobrego atlasu geograficznego – bez niego zrozumienie treści podręcznika będzie bardzo trudne.

Podziękowania

Przygotowanie poprawionej wersji Geografii fizycznej świata nie byłoby możliwe, bez życzliwości i serdecznego zainteresowania bardzo wielu osób, zwłaszcza moich przyjaciół – koleżanek i kolegów z Instytutu Studiów Regionalnych i Globalnych Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego i nie tylko. Słowa te nie są próbą podzielenia się odpowiedzialnością za usterki i inne wady, które wkradły się do podręcznika – bo za nie odpowiada wyłącznie autor. Jeśli jednak książka spełni swoje zadanie, to jest w tym także Ich zasługa. Dlatego prawdziwym zaszczytem jest dla mnie możliwość wymienienia choćby niektórych imion i nazwisk osób, które w różny sposób poświęcały mi swój czas – czytały fragmenty tekstu, wyszukiwały brakujące informacje bądź je weryfikowały, inspirowały mnie swoimi uwagami i komentarzami, niekiedy pytaniami i wątpliwościami i nie raz ustrzegły przed popełnieniem błędu. Nie sposób przecenić w tym zakresie Andrzeja Walewskiego, Anny Dudek, Barbary Jaczewskiej, Bogumiły Lisockiej-Jaegermann, Floriana Plita, Grzegorza Bryndy, Izabelli Łęckiej, Joanny Miętkiewskiej-Bryndy, Joaquína R. Gonzáleza Martíneza, Macieja Jędrusika, Marcina Solarza, Marii Skoczek, Mirosławy Czerny, Tomasza Witesa i Wojtka Doroszewicza. Wszystkim tym osobom bardzo serdecznie dziękuję.

W szczególny sposób dziękuje mojej żonie – Dorocie Makowskiej, moim dzieciom: Annie, Małgorzacie i Krzysztofowi oraz wnukom: Marcie, Markowi i Mai – za bezgraniczną wyrozumiałość i cierpliwość.

Dziękuję również Wydawnictwu Naukowemu PWN, a w szczególności panu redaktorowi Ryszardowi Przybyłowi za profesjonalizm, konstruktywne uwagi i rzeczową dyskusję podczas redagowania podręcznika.

AutorInformacje ogólne

Nazwa lądu i jego cechy szczególne

Europa swą nazwę zawdzięcza starożytnym Grekom. Używał jej już Homer w VIII w. p.n.e., ale przede wszystkim Herodot (V w. p.n.e.) do nazwania lądu rozpościerającego się na północ od Grecji i odróżnienia go od Azji rozciągającej się na wschód oraz leżącej na południu Libii – jak nazywano wówczas Afrykę. Europa wraz z Azją tworzy największy kontynent na kuli ziemskiej – nazywany Eurazją. Europa, Azja i blisko położona Afryka określane są mianem Starego Świata, znanego, w niewielkim wprawdzie stopniu, już w czasach starożytnych, w odróżnieniu od znacznie później poznanego przez Europejczyków Nowego Świata, obejmującego lądy półkuli zachodniej – Amerykę Północną i Amerykę Południową oraz Australię z Oceanią na obu półkulach.

Europę można uważać za ogromny półwysep Eurazji – subkontynent, który nie wypełnia kryteriów, jakie geografia fizyczna przypisuje kontynentom. Jednakże częste określanie jej tym mianem ugruntowane jest wielowiekową tradycją. Odrębność Europy, w porównaniu z sąsiadującą z nią Azją i blisko leżącą Afryką, wynika ze swoistych cech środowiska przyrodniczego. Europa jest mocno rozczłonkowana (najbardziej spośród wszystkich lądów), z silnie urozmaiconą długą linią brzegową, licznymi wyspami, a także zatokami i wewnętrznymi morzami. Cechuje ją także bardzo zróżnicowana budowa geologiczna, pełna kontrastów rzeźba i bogactwo krajobrazów. Większość powierzchni Europy leży w zlewisku Oceanu Atlantyckiego z Morzem Arktycznym. Na przeważającym jej obszarze panuje klimat umiarkowany, kształtowany w dużej mierze tonizującym wpływem mas powietrza napływających znad tegoż oceanu. Na geograficzną odrębność Europy wpływa też szczególna rola, jaką odegrały ludy europejskie w historii powszechnej oraz poczucie pewnej wspólnoty kulturowej jej mieszkańców.

Położenie geograficzne

Europa leży w całości na półkuli północnej i, w większości, na półkuli wschodniej. Najdalej na północ wysuniętym punktem lądu stałego Europy jest przylądek Nordkinn (71°08'N) na maleńkim półwyspie Nordkinnhalvøya na północy Półwyspu Skandynawskiego. Uwzględniając arktyczne wyspy leżące na szelfie kontynentalnym Europy dalej na północ wysunięty jest punkt położony w okolicach przylądka Fligely (81°51'N) na Wyspie Księcia Rudolfa w archipelagu Ziemi Franciszka Józefa na Morzu Barentsa. Na południe najdalej jest wysunięty przylądek Marroqui, zwany też Tarifa (36°00'N), na Półwyspie Iberyjskim nad wodami Cieśniny Gibraltarskiej. Nieco dalej na południe znajduje się przylądek Tripiti (34°50'N) na położonej na południe od Krety wyspie Gávdos na Morzu Śródziemnym. Najdalej na zachód wysuniętym punktem kontynentalnej Europy jest przylądek Roca (Cabo da Roca, 9°30'W) nad wodami Oceanu Atlantyckiego, a uwzględniając wyspy na zachodnim skraju szelfu kontynentalnego – jest nim najdalsza z Wysp Blasket (10°37'W) u południowo-zachodnich wybrzeży Irlandii, w pobliżu przylądka Slea Head na półwyspie Dingle. Najdalej na wschód ląd stały Europy sięga w okolicy ujścia rzeki Bajdarata (68°15'E) do Morza Karskiego, a jeśli uwzględnimy wyspy, to najdalej na wschód wysuniętym punktem Europy jest północno-wschodni cypel przylądka Flissingski (76°42'E) na Wyspie Północnej archipelagu Nowej Ziemi.

Największa równoleżnikowa rozciągłość Europy, mierzona między atlantyckim wybrzeżem Półwyspu Iberyjskiego a wschodnim podnóżem środkowego Uralu, sięga 5,5 tys. km, a największa południkowa rozciągłość Europy, liczona od północnych brzegów Półwyspu Skandynawskiego po południowe wybrzeża Półwyspu Bałkańskiego (Peloponezu), wynosi około 3,8 tys. km.

Granice morskie

Chociaż Europa nie jest tak odizolowana od innych lądów jak Australia lub Antarktyda, to większość jej granic wyznacza zmiennej szerokości pas płytkich mórz szelfowych. Od północny oblewają ją wody Morza Arktycznego (Oceanu Atlantyckiego). Do lądu przylega Morze Barentsa (średnio 230 m głębokości), rozciągające się na północ aż po archipelagi Svalbard i Ziemię Franciszka Józefa leżące na północnym skraju szelfu Europy, a na wschodzie po Nową Ziemię. Wschodnimi wybrzeżami tej wyspy obmywanymi wodami Morza Karskiego, leżącego już na szelfie Azji, biegnie granica Europy. Częścią Morza Barentsa jest małe i płytkie (średnio 50 m) śródlądowe Morze Białe. Od północnego zachodu i zachodu oblewają Europę wody Oceanu Atlantyckiego. Wyodrębniającym się akwenem jest tam stosunkowo głębokie (średnio 2000 m) Morze Norweskie, sąsiadujące na północy i zachodzie z Morzem Grenlandzkim oraz szelfowe Morze Północne (średnio 100 m), które przez cieśniny Skagerrak, Kattegat oraz Cieśniny Duńskie łączy się z epikontynentalnym, płytkim (średnio 56 m) Morzem Bałtyckim. Dalej na zachodzie, między Wielką Brytanią a Irlandią, znajduje się międzywyspowe (śródlądowe) Morze Irlandzkie połączone Kanałem Północnym z Oceanem Atlantyckim, a na południu Kanałem Św. Jerzego z otwartym Morzem Celtyckim. Na południe od Półwyspu Bretońskiego, aż po przylądek Marroqui, Europę oblewają otwarte wody Oceanu Atlantyckiego. Wyróżnia się tam głęboka (do 5023 m) Zatoka Biskajska, nazywana też Morzem Kantabryjskim, płytsza jedynie na wschodzie w części szelfowej.

Od południa oblewa Europę i oddziela ją od Afryki i Azji międzykontynentalne, stosunkowo wąskie, rozciągnięte równoleżnikowo i głębokie (do 5121 m) Morze Śródziemne. Półwyspy i wyspy rozdzielają je na kilkanaście akwenów, a cieśniny łączą z innymi morzami śródlądowymi. Wyodrębniającymi się akwenami Morza Śródziemnego są: Morze Tyrreńskie (między Półwyspem Apenińskim a Sardynią i Sycylią) i Morze Adriatyckie (między półwyspami Apenińskim a Bałkańskim), łączące się na południu z otwartym Morzem Jońskim (między Półwyspem Bałkańskim, Półwyspem Apenińskim a Sycylią). W Cieśninie Gibraltarskiej, przez którą Morze Śródziemne łączy się z Oceanem Atlantyckim, odległość między Europą a Afryką wynosi zaledwie 14 km. Szersze są cieśniny oddzielające od Afryki europejskie wyspy: Sardynię, Sycylię i Kretę. Najwęższa z nich – Cieśnina Sycylijska, ma niespełna 150 km szerokości. Od południowego wschodu granica Europy biegnie przez Morze Egejskie (wzdłuż wybrzeży i przybrzeżnych wysp Azji Mniejszej) oraz morza: Marmara, Czarne i Azowskie, a także przez łączące je wąskie cieśniny: Dardanele, Bosfor (minimalna szerokość to jedynie 750 m) i Kerczeńską. Wszystkie te akweny wraz z leżącym nieco dalej na wschód Morzem Kaspijskim są pozostałościami Oceanu Tetydy.

Granice lądowe

Wschodnia, w przewadze lądowa, granica Europy jest umowna i ma około 3 tys. km długości. Przyjmuje się najczęściej, że biegnie od Morza Azowskiego, początkowo wzdłuż rzek – Donu, Manyczy i dolnego biegu Kumy (Obniżenie Kumsko-Manyckie), wzdłuż którego jeszcze w kenozoiku (neogenie) łączyły się wody mórz Czarnego i Kaspijskiego, a dalej brzegiem Morza Kaspijskiego ku północy i wschodowi aż do ujścia Emby. Następnie granica biegnie w górę Emby do jej źródeł w Mugodżarach, skąd skręca ku północy, wzdłuż górnego biegu rzeki Ural, dalej wschodnim podnóżem gór Ural, a później rzeką Bajdarata do jej ujścia do Zatoki Bajdarackiej Morza Karskiego.

Innym wariantem południowego odcinka lądowej granicy Europy jest jej przebieg u północnych podnóży Kaukazu (odcinkami wzdłuż dolnego biegu rzeki Kubań i środkowego biegu rzeki Terek) do wybrzeża Morza Kaspijskiego (nieco na południe od delty Tereku), a stąd brzegiem Morza Kaspijskiego ku północy, jak w wariancie poprzednim. Przebieg granicy u podnóży Kaukazu, w odróżnieniu od jej biegu wzdłuż Manyczy i dolnego biegu Kumy, nie dzieli Niziny Nadkaspijskiej między dwie różne części świata – Kaukaz pozostawia całkowicie w Azji, natomiast włącza do Europy niziny i wyżyny Przedkaukazia.

Poziome ukształtowanie powierzchni

Europa w określonych wyżej granicach ma około 10,5 mln km² i jest jednym z najmniejszych, a zarazem najbardziej rozczłonkowanych lądów Ziemi. Świadczy o tym długość linii brzegowej – około 38 tys. km (dłuższa niż w przypadku trzykrotnie większej Afryki) w stosunku do powierzchni całkowitej tego lądu. Zwarty trzon lądowy Europy zajmuje około 67% jej powierzchni i rozciąga się od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego na zachodzie po góry Ural (włącznie) na wschodzie. Na półwyspy przypada około 27% (2,8 mln km²), a wyspy zajmują pozostałe około 6% (0,8 mln km²) powierzchni. Dzięki bardzo mocno rozwiniętej linii brzegowej średnia odległość od morza wynosi w Europie zaledwie około 340 km, a największa nieznacznie przekracza 1500 km, co także świadczy o silnym jej rozczłonkowaniu.

Z lądowego pnia Europy wyrastają liczne, znacznych rozmiarów półwyspy. Na północy największym jest Półwysep Skandynawski (około 800 tys. km²) oddzielony obniżeniem Morza Bałtyckiego od pnia lądowego Europy. Na wschód od niego, między morzami Barentsa i Białym, znajduje się znacznie mniejszy Półwysep Kolski. Oba wyrastają z tej samej nasady zwanej Międzymorzem Fińsko-Karelskim i nazywane są Półwyspem Fennoskandzkim (także Fennoskandią), o rozmiarach wręcz imponujących (około 1,4 mln km²). Na północy z lądowego pnia Europy wyrasta jeszcze, znacznie mniejszy, półwysep Kanin wysunięty w Morze Barentsa, a na południe od Półwyspu Skandynawskiego – Półwysep Jutlandzki, zamykający od zachodu Morze Bałtyckie. Rozczłonkowanie i zróżnicowanie tej części Europy mocno podkreśla obecność licznych wysp i archipelagów: Nowej Ziemi, Ziemi Franciszka Józefa, Svalbardu, wyspy Jan Mayen, archipelagu Lofotów i tysięcy wysp fiordowego wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego, wysp Duńskich, wysp Alandzkich, Gotlandii, Olandii i innych.

W zachodniej części Europy wyróżniają się dwa niewielkie półwyspy: Normandzki (Cotentin) – między zatokami Sekwany (Saie) i St. Malo, z przylądkiem La Hague, oraz Bretoński (około 24 tys. km²), oddzielający Zatokę St. Malo i kanał La Manche od Morza Kantabryjskiego (Zatoki Biskajskiej). W tej części Europy znajduje się także archipelag Wysp Brytyjskich obejmujący kilka tysięcy wysp z Wielką Brytanią i Irlandią oraz położonymi na skraju szelfu Hebrydami, Orkadami i Szetlandami, o łącznej powierzchni nieco ponad 30 tys. km². Zaliczane do Europy wulkaniczne Wyspy Owcze, Islandia i Azory leżą na otwartym oceanie daleko (zwłaszcza Azory) od jej cokołu kontynentalnego.

Najsilniej rozczłonkowana jest południowa część Europy. Od pnia lądowego odgałęziają się tam trzy duże półwyspy. Na południowym zachodzie jest to Półwysep Iberyjski (Pirenejski) o powierzchni około 580 tys. km², na południu Półwysep Apeniński (150 tys. km²), głęboko wrzynający się w Morze Śródziemne i oddzielający Morze Tyrreńskie od Adriatyckiego i Jońskiego, a na wschodzie Półwysep Bałkański (około 500 tys. km²), z drugorzędnym Półwyspem Peloponeskim (Peloponez), oblany od zachodu przez morza Adriatyckie i Jońskie, przez Morze Kreteńskie od południa, a od wschodu przez morza: Egejskie, Marmara i Czarne. Najbardziej na wschód wysuniętym półwyspem południowej Europy jest Krym, oddzielający Morze Azowskie od Morza Czarnego.

Do Europy zalicza się większość wysp Morza Śródziemnego: archipelag Balearów w zachodniej jego części, w części środkowej Korsykę i Sardynię zamykające od zachodu Morze Tyrreńskie, Wyspy Liparyjskie (dawniej Wyspy Eolskie), Sycylię – największą wyspę Morza Śródziemnego, zamykającą Morze Tyrreńskie od południa, Maltę, Wyspy Pelagijskie, drobne Wyspy Dalmatyńskie na Morzu Adriatyckim, Wyspy Jońskie, Kretę i Wyspy Egejskie. Jednakże położone na Morzu Egejskim, blisko Azji Mniejszej, wyspy: Lesbos, Chios, Samos, Kos i Rodos, a także Cypr leżący we wschodniej części Morza Śródziemnego zaliczane są już do Azji.