Geografia społeczna Polski - ebook

Struktura społeczna i zagospodarowanie przestrzenne Polski po II wojnie światowej uległy radykalnym zmianom. Głównymi czynnikami sprawczymi były procesy polityczne, gospodarcze oraz przesunięcie w kierunku zachodnim obszaru państwa polskiego. Istotnym elementem różnicującym strukturę społeczeństwa polskiego były odziedziczone zróżnicowania regionalne w poziomie rozwoju gospodarczego.

Kształtująca się współcześnie nowa struktura społeczno-przestrzenna jest oparta na elementach podlegającej szybkim zmianom struktury społecznej ukształtowanej w okresie gospodarki centralnie sterowanej, a nawet pewnych elementach struktury społecznej zachowanej z okresu przedwojennego.

Transformacja społeczna po 1989 r. zwróciła ponownie uwagę badaczy na znaczenia wartości weberowskiego schematu podziałów klasowych, takich jak: zasoby ekonomiczne, władza i wiedza, jako podstawowych elementów określających pozycję w strukturze klasowej społeczeństwa.

Transformacja w Polsce obejmuje procesy wychodzenia z komunizmu, ale traktować ją można również w szerszej perspektywie, jako proces wychodzenia z niedorozwoju datującego się jeszcze z okresu rozbiorów, dewastacji i zniszczeń spowodowanych obiema wojnami światowymi. Jest to proces modernizacji społeczeństwa polskiego zapoczątkowany w okresie międzywojennym, kontynuowany w ideologicznie uwarunkowanej formie w okresie Polski Ludowej oraz, od lat 90., w warunkach liberalnej demokracji. Podobne procesy zachodzą w całej Europie Środkowo-Wschodniej.

Zmiany zachodzące w strukturze społecznej Polski są badane, analizowane i monitorowane przez nauki społeczne i humanistyczne. Zmiany w układzie przestrzennym w skali całego kraju, regionalnej, miejskiej, lokalnej są badane i monitorowane przez geografię – zarówno społeczno-gospodarczą, jak i fizyczną, a także ekonomię – gospodarkę przestrzenną oraz urbanistykę i planowanie przestrzenne. Zainteresowanie problematyką przestrzenną wykazują również nauki dotyczące administracji i zarządzania, politologia oraz socjologia. Zrozumienie relacji zachodzących zmian społecznych z przekształceniami struktur i zróżnicowań przestrzennych wymaga podejścia interdyscyplinarnego lub metodologii integrującej wieloaspektową rzeczywistość tych zróżnicowań. Wydaje się, że działem nauki najlepiej przygotowanym do takiego zadania jest współczesna geografia społeczna i ekonomiczna.

Prezentowana książka, bazując na dorobku metodologicznym i koncepcyjnym światowej geografii społecznej, ma za zadanie przedstawić sytuację w Polsce pierwszych dziesięcioleci XXI wieku. Celem autora jest pokazanie, na tle uwarunkowań historycznych i „historii współczesnej”, wymiaru przestrzennego podstawowych procesów i zjawisk politycznych, gospodarczych i społecznych kształtujących obraz i strukturę współczesnego społeczeństwa polskiego.

Przyjęto założenie, że książka będzie miała charakter syntezy merytorycznej badań nad zróżnicowaniami społeczno-przestrzennymi prowadzonymi w Polsce przez geografów, socjologów, politologów, urbanistów i planistów przestrzennych. Zamierzeniem jest, aby była to synteza stanu wiedzy na temat zróżnicowań społeczno-przestrzennych naszego kraju oraz aktualnej metodologii badań.

Głównym celem koncepcyjnym książki jest dostarczenie charakterystycznej dla nauk geograficznych odpowiedzi na generalne pytanie: gdzie w przestrzeni? Podjęta będzie również próba znalezienia odpowiedzi na pytania: dlaczego występują zróżnicowania przestrzenne i jaka jest ich geneza.

W 2016 r. Słownik Języka Angielskiego (Oxford Dictionaries) jako słowo roku wymienił postprawdę (ang. post-truth). Słowo to:

odnosi się do sytuacji, w której obiektywne fakty mają mniejszy wpływ na kształtowanie opinii publicznej, niż odwołania do osobistych emocji i przekonań (oryginalna definicja: relating to or denoting circumstances in which objective facts are less influential in shaping public opinion than appeals to emotions and personal belief).

W epoce postprawdy łatwo jest tak dobrać sobie dane, aby można było wyciągnąć z nich takie wnioski, jakich aktualnie potrzebujemy. Pojęcie postprawdy pojawiło się w związku z kampanią prezydencką D. Trumpa oraz w okresie referendum w sprawie wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej a następnie wyborów parlamentarnych. Pokrewnym pojęcie postprawdy jest pojęcie fake news opisujące zachowania medialne i zjawiska związane głównie z kampaniami przedwyborczymi.

W Polsce pojęcie to zdobywa również znaczną popularność po ostatnich wyborach parlamentarnych i prezydenckich, dzięki silnej konfrontacji pomiędzy nową koalicją rządzącą a tzw. totalną opozycją.

Zamierzeniem autora jest przedstawianie faktów i prawd potwierdzonych w badaniach naukowych, które z założenia powinny być weryfikowane tak, aby ich wyniki mogły być powtarzalne (sprawdzalne) przed upublicznieniem. Należy jednak pamiętać, że tzw. prawdy naukowe również ulegają zmianom w miarę prowadzenia badań i zazwyczaj „obowiązują czasowo” do czasu zastosowania nowych, bardziej precyzyjnych metod, poznania niebadanych dotychczas aspektów i zjawisk dotyczących przestrzeni i społeczeństwa. Funkcjonowanie postprawdy zmienia jednak opinie, zachowania społeczne i prawdopodobnie również przestrzenne społeczeństwa. To czytelnikowi pozostaje wybór podjęcia próby zrozumienia zjawisk i procesów społeczno-przestrzennych zachodzących w naszym kraju zgodnie z prezentowanym opisem wyników badań różnych badaczy oraz wyjaśnieniami i wynikami badań autora a wszechogarniającym zalewem, głównie medialnym, postprawdy. Jednym z celów prezentowanej książki jest również wyjście poza polityczny zgiełk i pozostanie zdecydowanie w konwencji obiektywizacji problematyki społeczno-przestrzennej oraz unikanie ideologizacji treści przekazu.

Końcowa treść prezentowanej książki jest kompromisem pomiędzy początkowymi zamierzeniami i planami a ograniczeniami czasu, dostępnej przestrzeni tekstu i rycin, ale przede wszystkim świadomym wyborem autora zakresu prezentowania tematyki. Szeroko zarysowany tytuł zmusił do skoncentrowania się na najważniejszych czynnikach modernizacji i problemach rozwoju społecznego i gospodarczego kraju. Istotnym uzupełnieniem przedstawianych zagadnień jest rekomendacja dalszych lektur prac, które zazwyczaj znacznie głębiej i dokładniej interpretują zjawiska i problemy rozwojowe zarysowane w poszczególnych rozdziałach.

1.1. Co zawiera prezentowana książka?

Całość książki tworzy 9 rozdziałów i bibliografia. W rozdziale wstępnym przedstawiono podstawowe założenia koncepcyjne i metodologiczne książki. Dokonano również analitycznego przeglądu publikacji dostępnych w literaturze naukowej, stanowiących kanon wiedzy o genezie i aktualnych zróżnicowaniach społeczno-przestrzennych Polski.

Drugi rozdział poświęcono podstawom koncepcyjnym geografii społecznej jako subdyscypliny w systemie nauk geograficznych, a zwłaszcza geografii społeczno-ekonomicznej. Organizacja badań naukowych oraz sposób uprawiania tej nauki w Polsce w znacznym stopniu uwarunkował zakres tematyczny badań, metodologię a w rezultacie stan naszej wiedzy. Inne uwarunkowania organizacyjne i polityczne oraz stopień zaawansowania rozwoju społecznego i gospodarczego spowodowały, że zakres tematyczny badań w krajach anglosaskich był trochę inny. Podobnie było w krajach frankofońskich oraz niemieckojęzycznych. To zróżnicowanie tematyki badawczej w przeszłości wynikało w silnym stopniu z uwarunkowań ideologicznych. Klasycznym przykładem było nieprowadzenie, w Polsce i w innych krajach socjalistycznych, badań z zakresu geografii elektoralnej. Badania takie nie miały po prostu sensu w warunkach przymusu politycznego. W rezultacie programy nauczania geografii społecznej, np. w Polsce, Wielkiej Brytanii, Francji czy Niemczech, poza obszernymi wspólnymi częściami, dosyć istotnie się różniły.

Nakładanie się tematyki badawczej na inne nauki uzasadnia rozszerzenie zakresu analitycznego książki o wybrane wyniki badań socjologii, politologii, psychologii społecznej, gospodarki przestrzennej oraz antropologii i etnografii. Doświadczenie innych nauk wykorzystano w kolejnych dwóch rozdziałach dotyczących: koncepcji i ideologicznej podstawy kształtowania przestrzeni kraju oraz historycznych i kulturowych uwarunkowań zróżnicowań społeczno-przestrzennych w Polsce.

W strukturze drugiego rozdziału zwrócono szczególną uwagę na przedstawienie orientacji badawczych w geografii społecznej. Szczególną uwagę zwrócono na geografię społeczną miast, wychodząc z założenia, że to właśnie w miastach mają miejsce podstawowe procesy modernizacyjne decydujące o przyszłości kraju, a także na zagadnienia związane z problematyką aplikacyjną badań.

Rozdział trzeci poświęcono historycznym i kulturowym uwarunkowaniom zewnętrznym, tj. wpływom procesów generowanych w skali europejskiej i globalnej. Szczególnie odniesiono się do dziedzictwa dziewiętnastowiecznych podziałów rozbiorowych oraz dwudziestowiecznej historii wysiłków integracyjnych polskiej przestrzeni. Dokonano również oceny skutków przesunięć terytorialnych oraz wprowadzenia gospodarki centralnie sterowanej w Polsce po II wojnie światowej. Warto przypomnieć, że ówczesna gospodarka Polski była prowadzona zgodnie z wymogami ideologicznymi, a nie z wymogami gospodarczymi i potrzebami społecznymi kraju. Przedstawiono również transformacyjny problem dostosowania struktury przestrzennej naszego kraju do wymogów gospodarki rynkowej oraz współczesne problemy sprostania procesom integracji europejskiej i globalizacji.

Treść i struktura trzeciego rozdziału wynika z przekonania autora o istotnym znaczeniu wyjaśniającym współczesność uwarunkowaniami historycznymi. Często trudno zrozumieć wiele współczesnych struktur przestrzennych bez poznania ich genezy. W powszechnej świadomości w Polsce po roku 1990 niemal wszyscy natychmiast dostrzegli w mapach pokazujących wyniki pierwszych wyborów parlamentarnych granice państwowe przebiegające przez Polskę w XX wieku. Było to spektakularne „odkrycie” w świadomości Polaków, że historia przestrzeni ma znaczenie (co było zawsze oczywiste dla geografów i historyków, ale niekoniecznie już dla przedstawicieli innych nauk). W sumie rozdział ten składa się z dwóch części. W pierwszej części przedstawiono geografię społeczną II Rzeczypospolitej, głównie w badaniach ówczesnych geografów. Natomiast w drugiej części przedstawiono konsekwencje II wojny światowej, które w znacznym stopniu zmieniły Polskę praktycznie we wszystkich wymiarach.

Kolejny, czwarty rozdział jest poświęcony przedstawieniu głównych koncepcji, źródeł ideologicznych i filozoficznych leżących u podstaw kształtowania przestrzeni naszego kraju, uporządkowanych według hierarchii poziomów wyjaśniania. Poczynając od najbardziej ogólnego poziomu wyjaśnień – poziomu ideologicznego i politycznego, poprzez poziom ekonomiczny do poziomu warunków życia – jako najbardziej empirycznie „sprawdzalnego” – dokonano klasyfikacji sposobów wyjaśniania w geografii społecznej (Węcławowicz 1988). W pierwszej części przedstawiono główne wymiary modernizacji kraju. W drugiej politykę zagospodarowania przestrzennego kraju, prowadzoną udolnie lub mniej udolnie, która czasami sprzyjała modernizacji. Uwagę zwrócono zwłaszcza na dwa procesy – uprzemysłowienie i urbanizację.

W piątym rozdziale przedmiotem analizy stały się zagadnienia ludnościowe. Szczególną uwagę poświęcono koncepcjom wyjaśniającym procesy demograficzne analizowane z punktu widzenia procesów społecznych generujących zmiany struktury ludności oraz kształtujących zróżnicowania przestrzenne składu demograficznego społeczeństwa polskiego. Wyjaśnienia oparto na pierwszej i drugiej teorii przejścia demograficznego, analizie polityki społecznej oraz ludnościowej państwa. Następnie przedstawiono rozmieszczenie, strukturę, dynamikę zmian ludnościowych. Warto dodać, że zjawiska te są dosyć dokładnie monitorowane, analizowane i publikowane. W prezentowanym rozdziale przedstawiono tylko te zagadnienia, które przekładały się na kwestie modernizacji społecznej. Niemal odrębnym zagadnieniem o ogromnych konsekwencjach społecznych i gospodarczych jest problem migracji zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. W zakończeniu rozdziału zwrócono uwagę na utrzymywanie się specyfiki regionalnej. Poza przedstawieniem klasycznych analiz rozmieszczenia ludności zidentyfikowano ludnościowe obszary problemowe. Istnienie i identyfikacja takich obszarów jest podstawowym problemem polityki społecznej prowadzonej w skali lokalnej oraz problemem polityki regionalnej prowadzonej w skali kraju.

Ekonomiczne wymiary modernizacji są przedmiotem rozważań w rozdziale szóstym. Celem tego rozdziału jest pokazanie, jak zróżnicowania ekonomiczne i społeczne w makroskali odzwierciedlają się w strukturze zróżnicowań przestrzennych. Wykazano, że przestrzeń, a zwłaszcza jej zróżnicowanie, lokalizacja w niej zjawisk społecznych i gospodarczych ma znaczenie oraz wpływa na ich przebieg i intensywność, nadając im swoją specyfikę. Skoncentrowano się tylko na wybranych elementach ekonomicznych, które są traktowane jako podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego, tj. na dochodzie narodowym oraz Lokalnym Wskaźniku Rozwoju Społecznego będącym wersją najbardziej popularnego wskaźnika tzw. Human Development Index (HDI) mierzącego poziom rozwoju społecznego w porównaniach międzynarodowych. Wskaźnik ten obecnie jest traktowany jako lepiej odzwierciedlający zróżnicowane warunków i jakości życia oraz generalnie poziomu rozwoju cywilizacyjnego. Zwrócono też uwagę na zróżnicowania dochodowe ludności oraz bariery rozwojowe i identyfikację obszarów problemowych, które stają się istotnym elementem utrudniającym modernizację kraju.

Współcześnie ważnym wymiarem struktury społeczno-przestrzennej każdego kraju, zwłaszcza w czasach globalizacji i wielkich ruchów migracyjnych, są zróżnicowania narodowościowe i etniczne. Polska od czasu II wojny światowej stała się w świadomości Polaków i opinii międzynarodowej jednym z najbardziej jednolitych narodowościowo i religijnie krajów świata. Stereotyp ten w rzeczywistości okazał się nie w pełni prawdziwy. Dopiero po roku 1989 można było uzyskać wiarygodne dane pokazujące, że społeczeństwo naszego kraju nie jest tak jednolite narodowościowo, jak twierdzono w okresie komunizmu. Zagadnienia te staną się przedmiotem analizy w rozdziale siódmym, w którym przedstawiono zróżnicowanie przestrzenne rozmieszczenia mniejszości narodowych i grup etnicznych, głównie na podstawie wyników dwóch ostatnich Narodowych Spisów Powszechnych. Przedstawione zostały również analizy przestrzenne zróżnicowań wyznaniowych oraz wskaźniki religijności.

Rozdział ósmy dotyczy problematyki miast traktowanych jako głównych nośników zmian cywilizacyjnych i modernizacyjnych na ziemiach polskich. Wychodząc od koncepcji miasta jako produktu systemu społeczno-gospodarczego i politycznego, przedstawiono procesy przechodzenia miasta polskiego ukształtowanego po II wojnie światowej jako miasta socjalistycznego, następnie przekształcanego w miasto postsocjalistyczne oraz współcześnie w miasto neoliberalne. Przedstawiono również generalne zjawiska związane ze zmianami ludnościowymi i przemiany w strukturze wielkościowej jako odzwierciedlenie i oddziaływanie procesów społecznych i gospodarczych zachodzących w okresie transformacji po 1990 roku. Rozwój miast w Polsce napotyka na liczne problemy modernizacyjne związane z niską konkurencyjnością i innowacyjnością gospodarczą miast w zglobalizowanym świecie i w skali regionalnej. Szczególną uwagę zwrócono na oddziaływanie modernizacyjne polityki spójności Unii Europejskiej. W zakończeniu rozdziału przedstawiono listę zagrożeń i warunków przezwyciężenia barier procesów modernizacyjnych dla miast Polski.

Przedmiotem rozważań w pierwszej części dziewiątego rozdziału jest kapitał ludzki i poziom wykształcenia jako podstawowe składniki awansu cywilizacyjnego społeczeństwa polskiego. Zwrócono również uwagę na problemy innowacyjności. W drugiej części rozdziału przedstawiono przekształcenia struktury społecznej, zwłaszcza w aspekcie kształtowania nowych zróżnicowań społeczno-przestrzennych. W zakończeniu wskazano podstawowe wyzwania modernizacyjne determinujące podnoszenie jakości i warunków życia w Polsce, podnoszenie standardów cywilizacyjnych oraz proces wychodzenia ze statusu półperyferii w kierunku integracji z cywilizacyjnym centrum Unii Europejskiej.

1.2. Podstawowe źródła o geografii społecznej Polski

Podobnie jak w podręczniku dotyczącym geografii społecznej miast (Węcławowicz 2007) również teraz pragnę przedstawić podstawowe publikacje z zakresu geografii społecznej Polski. Należy nadmienić, że wszystkie opracowania zaliczane do geografii społecznej miast stanowią część geografii społecznej jako szerszej dziedziny naukowej. Wydzielić można dwie kategorie książek i opracowań. Pierwsza to różnorodne opracowania o charakterze metodologicznym oraz dotyczące geografii społecznej jako gałęzi nauki. Druga kategoria to opracowania przestawiające problematykę społeczną w przestrzeni naszego kraju. Przy takim podziale nie będą to wyłącznie książki, które w tytule zawierają określenie „geografia społeczna”.

Jałowiecki B., 1988, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, KiW, Warszawa.

Lisowski A., 1990, Wstęp do geografii społecznej. Skrypt dla studentów dziennych i zaocznych II roku geografii, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Liszewski S. (red.), 1995, Studia z geografii społecznej, „Folia Geographica”, 19.

Liszewski S., Łoboda J., Maik W. (red.), 2008, Stan i perspektywy rozwoju geografii w Polsce, Komitet Nauk Geograficznych PAN, Bydgoszcz.

Pióro Z., 1982, Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii społecznej, KiW, Warszawa.

Rykiel Z., 1991, Studia z geografii społecznej, „Dokumentacja Geograficzna”, IGiPZ PAN, z. 3 – 4, Ossolineum, Wrocław.

Sagan I., Czepczyński M. (red.), 2001, Wybrane problemy badawcze geografii społecznej, Uniwersytet Gdański, Katedra Geografii Ekonomicznej, Gdańsk.

Węcławowicz G., 2003, 2007, Geografia społeczna miast. Zróżnicowania społeczno-przestrzenne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Niezliczoną grupę podręczników stanowią książki zawierające w tytule połączone pojęcia geografia: społeczno-ekonomiczna lub społeczno-gospodarcza. Przykładem może być podręcznik S. Leszczyckiego i R. Domańskiego pt. Geografia Polski społeczno ekonomiczna, PWN, 1992, 1995, Warszawa. Warto dodać, że w polskiej literaturze geograficznej wydano zasadniczo jeden podręcznik, który ma w tytule tylko zapis „geografia społeczna” (Otok S., 1987, Geografia społeczna, PWN, Warszawa). Przynależność geografii nie tylko do kategorii nauk o Ziemi, ale również do nauk społecznych i ekonomicznych pozwala oczywiście korzystać również z dorobku i podręczników socjologii, ekonomii, gospodarki przestrzennej.

Specyficzną kategorię pomocniczą stanowią materiały kartograficzne w postaci pojedynczych map (kartodiagramów) oraz atlasy tematyczne. Wśród wielu opracowań tego typu można rekomendować Atlas Rzeczypospolitej Polskiej (Główny Geodeta Kraju, Warszawa 1993 –1997). Podstawową zaletą tego atlasu jest pokazanie syntetycznego obrazu m.in. zróżnicowań społeczno-przestrzennych w rozwoju historycznym. Dział trzeci tego atlasu, zatytułowany Społeczeństwo, stanowi wspaniały materiał informacyjny i dokumentacyjny przedstawiający stan zróżnicowań przestrzennych i przemian społeczeństwa polskiego w okresie 1945 –1997. Materiały kartograficzne, np. plansza 61.1, pokazują mapy dotyczące rozmieszczenia ludności w latach 1897–1900 w porównaniu z rozmieszczeniem ludności w latach 1930 –1933. Mapy te pokazują również wzrost gęstości zaludnienia, zwłaszcza w centralnej części kraju (w granicach z 1939 r.) oraz wzrost poziomu urbanizacji. Plansza 61.2 pokazuje strukturę językową i wyznaniową w pierwszej połowie XX w., a plansza 61.3 – przemieszczenia ludności wywołane II wojną światową. Istotne znaczenie mają informacje kartograficzne opisujące stan społeczeństwa polskiego również w układzie historycznym dla okresu 1918 –1939.

Innym przykładem mogą być różnego rodzaju atlasy regionalne, atlasy miast np. Atlas Warszawy wydawany w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie (dostępny w repozytorium cyfrowym Instytutu online: http://www.rcin.org.pl/igipz/dlibra) lub tematyczne, np. Atlas Obszarów Wiejskich (http://www.igipz.pan.pl/atlas-obszarow-wiejskich-zgwirl.html).

Warto również przypomnieć, w sytuacji znacznego podniesienia znajomości języków obcych wśród Polaków, o szerokim dostępie do podstawowych podręczników w innych językach. W przedstawionych poniżej ramkach wskazano najciekawsze i najlepsze, choć niekiedy dość stare podręczniki w językach angielskim i francuskim.

Z czego uczyć się geografii społecznej w języku angielskim?

Carter J., Jones T., 1989, Social geography: an introduction to contemporary issues, Edward Arnold, London.

Del Casino Jr V.J., 2009, Social Geography A Critical Introduction, Wiley-Blackwell, Chechester.

Eyles J.D. (ed.), 1986, Social geography: an international perspective, Croom Helm, London.

Gregory D., Urry J. (ed.), 1985, Social relations and spatial structures, Macmillan, London.

Hamnett C. (ed.), 1996, Social geography: a reader, Arnold, London.

Harvey D., 1973, Social Justice and the city, Blackwell, Oxford.

Harvey D., 1989, The condition of postmodernity, Blackwell, Oxford.

Jackson P., Smith J.S., 1984, Exploring social geography, Allen and Unwin, London.

Jones E., Eyles J., 1977, An Introduction to Social Geography, Oxford University Press, Oxford.

Jones E. (ed.), 1975, Reading in social geography, Oxford University Press, Oxford.

Ley D., 1983, A social geography of the city, Harper and Row, New York.

Ley D., Samuels M.S. (ed.), 1978, Humanistic geography, Croom Helm, London.

Pain R., Barke M., Gough J., MacFarlene R., Mowl G., Fuller D., 2001, Introducing Social Geographies, Hodder Arnold, London.

Panelli R., 2003, Social geographies: from difference to action, Sage, London.

Smith S.J., Pain R., Marston S. A., Jones III J.P. (ed.), 2010, The SAGE Handbook of Social Geographies, Sage, Los Angeles.

Soja E.W., 1989, Postmodern geography, Verso, London.

Valentine G., 2001, Social geographies: space and society, Prentice Hall, Harlow.

Z czego uczyć się geografii społecznej w języku francuskim?

Brunhes J., 1911, Geographie humain – Essai de classification positive.

Claval P., 1973, Principes de géographie sociale, Ed. M. Th. Génin Librairies techniques, Paris.

DI Méo G., 1998, 2001, 2003, Géographie sociale et territoires, Nathan Université, Paris.

Di Méo G., Buléon P. (ed.), 2005, L’espace social, Lecture géographique des sociétés, Armand Colin.

Frémont A., Chevalier J., Hérin R., Renard J., 1984, Géographie sociale, Masson, Paris.

George P., 1938, Géographie économique et sociale de la France, Editions Social Internationals, Paris.

George P., 1945, Géographie sociale du monde, Collection „Que sais-je?”, 197, P.U.F., Paris.

Séchet R., Veschambre V., 2006, Penser et faire la géographie sociale. Contribution à une épistémologie de la géographie sociale, Presses Universitaires de Rennes.

Sorre M., 1957, Rencontres de la géographie et de la sociologie, Marcel Rivière, Paris.

Specyficznym, dla warunków rozwoju nauk geograficznych w Polsce, źródłem wiedzy są różnego rodzaju materiały pokonferencyjne będące forum dyskusyjnym oraz przedstawiające wyrywkowe badania empiryczne, ale pokazujące również panoramę tematyczną, a także stan danej subdyscypliny. Natomiast permanentny brak dyskusji naukowej w czasopismach geograficznych pozwala na postawienie tezy, że przekaz informacji o rozwoju badań odbywa się głównie poprzez konferencje, które często w zamierzeniach organizatorów mają wyznaczać kierunki badań lub stanowić podsumowanie i wyraz „zbiorowej” refleksji nad stanem i przyszłością geografii. Sytuacja taka pozwala na rekomendowanie jako źródeł informacji o badaniach prowadzonych w geografii społeczno-gospodarczej wydawnictw pokonferencyjnych.

Szczególne miejsce zajmuje Komitet Przestrzennego Zagospodarowani działający od 60 lat jako jeden z komitetów problemowych przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Dotyczy to zwłaszcza działalności publikacyjnej – głównie serie wydawnicze: Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (http://journals.pan.pl/dlibra/journal/95346) oraz Studia Regionalia.

Istotnym źródłem informacji są dostępne w Internecie strategie rozwoju województw i miast, a nawet gmin. Podobne znaczenie posiadają strategie regionalne, np. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, 2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (Załącznik do Uchwały nr 121 Rady Ministrów z dnia 11 lipca 2013 r., Monitor Polski 2013, poz. 641).

Na poziomie krajowym są to np. Strategia Rozwoju Kraju 2020. Aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo, 2012 (Załącznik do Uchwały nr 157 Rady Ministrów z dnia 25 września 2012 r. (poz. 882) w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Kraju 2020, Dz.U. z 2009, nr 84, poz. 712) oraz Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju – Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, 2013 (Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Załącznik do uchwały nr 16 Rady Ministrów z dnia 5 lutego 2013 r. w sprawie przyjęcia Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia Fala Nowoczesności, Monitor Polski 2013, poz. 121).

Strategie działów gospodarczych i problemów, np. Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, 2013 (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Uchwała nr 104 Rady Ministrów z dnia 18 czerwca 2013 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, Monitor Polski 2013, poz. 640).

Pełniejsze zrozumienie zróżnicowań społeczno-przestrzennych wymaga również zapoznania się z różnego rodzaju koncepcjami i wizjami rozwojowymi kraju. Poczynając od najnowszych, umożliwi to poznanie szerszego kontekstu zmian historycznych i współczesnego stanu. Pozwoli również na zrozumienie podstawowych uwarunkowań zmian w przewidywalnej przyszłości.

Rekomendowana literatura uzupełniająca

Raport Polska 2050, 2011, Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, Warszawa.

Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju… 2017, dokument przyjęty 14 lutego 2017 r. przez Radę Ministrów, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, 2012, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa (dokument przyjęty uchwałą Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r.).

Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., 2006, Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku, „Monografie”, nr 6, IGiPZ PAN, Warszawa.