Geografia świata. Regiony - ebook

WSTĘP

Książka _Geografia świata. Regiony_ w zamierzeniu jest regionalną monografią współczesnego świata, ale też podręcznikiem akademickim. _Geografia regionalna świata_. _Wielkie regiony_ wydana przez Wydawnictwo Naukowe PWN w 2006 roku __ była punktem wyjścia dla tego obszernego opracowania przygotowanego przez wielu autorów. Monografia jest adresowana do szerokiego grona czytelników − studentów geografii, ekonomii, zarządzania, gospodarki przestrzennej, stosunków międzynarodowych, turystyki i rekreacji, a także przyszłych dziennikarzy.

Duża liczba prac dostępna na rynku księgarskim, przedstawiających państwa świata w ujęciu encyklopedycznym skłoniła redaktorów i autorów do oryginalnej prezentacji i wyjaśnienia zagadnień geograficznych w obrębie wielkich regionów geograficznych, w skład których wchodzą zwarte przestrzennie grupy państw o podobnych cechach środowiska przyrodniczego, zbliżonych cechach społecznych, kulturowych i gospodarczych, a nawet o pewnych podobieństwach historycznych.

Ranga geograficznych problemów współczesnego świata, a jednocześnie ich przestrzenny zasięg (przy dążeniu do zachowania rozsądnej objętości monografii) spowodowały odstąpienie od zamiaru przedstawienia poszczególnych krajów, zwłaszcza że w zglobalizowanym świecie wiele zjawisk i procesów zachodzi ponad granicami państw, obejmuje ich zgrupowania, niekiedy części lub całe kontynenty. Treść poszczególnych rozdziałów – wielkich regionów, niezależnie od liczby krajów wchodzących w ich skład, staraliśmy się podporządkować, jeśli tylko było to możliwe, jednemu tematowi przewodniemu, stanowiącemu wyróżniającą się cechę danego regionu. Dla Azji Wschodniej obejmującej m.in. Chiny, Japonię, Mongolię czy Republikę Korei za taką cechę uznaliśmy ogromny potencjał ludnościowy oraz wielką i wciąż rosnącą potęgę gospodarczą Chin zaznaczających swą obecność na wszystkich kontynentach, nie wyłączając Antarktydy. Dla Rosji i pozostałych krajów poradzieckich swoistą osią rozważań stała się transformacja przebiegająca w różnorodny sposób w płaszczyźnie politycznej, gospodarczej, społecznej i ludnościowej. Problemy, które jeszcze kilkanaście lat temu były uznawane za marginalne, obecnie przybrały na sile. W podręczniku przedstawiono więc migracje ludności z Afryki i Bliskiego Wschodu do krajów Unii Europejskiej, migracje w Ameryce, gdzie do niemal stałych migracji do Stanów Zjednoczonych doszedł exodus ludności Wenezueli pogrążającej się w głębokim kryzysie.

Mniej uwagi poświeciliśmy środowisku przyrodniczemu. Powodem były, z jednej strony rozmiary monografii, z drugiej − obfitość informacji dostępnych w innych źródłach, choćby w niedawno wydanej przez Wydawnictwo Naukowe PWN _Geografii fizycznej świata_ (Makowski, 2018), a także publikacjach online dostępnych w szerokim wyborze. Niektóre problemy środowiskowe wymagały jednak przedstawienia. Należały do takich m.in. następstwa globalnych zmian klimatu przejawiające się suszami (ważny czynnik migracji środowiskowych), zanikanie wiecznej zmarzliny i topnienie podbiegunowych czasz lodowych (regiony polarne), topnienie lodowców górskich, fale upałów i huragany oraz pożary w Amazonii i Australii.

Istotnym wzbogaceniem treści poszczególnych rozdziałów są wyróżnione teksty, dotyczące wybranych zagadnień, niekiedy bardzo specyficznych (_Zagłada wilgotnych lasów równikowych, Regiony transgraniczne_, _Wpływ_ _czeboli na społeczeństwo Korei Południowej, Zawłaszczanie ziemi w Afryce_, _Detroit – upadek i odrodzenie miasta_). Dla lepszego zrozumienia winny być wsparte lekturą map, a także publikacji uzupełniających, np. roczników statystycznych.

W monografii wyodrębniliśmy następujące wielkie regiony: Europę (1), państwa dawnego Związku Radzieckiego (2), Azję Południową (3), Południowo-Wschodnią (4), Wschodnią (5) i Południowo-Zachodnią oraz Afrykę Północną (6) i Afrykę na południe od Sahary (7). Ze względu na skomplikowany podział regionalny Ameryki wyróżniliśmy trzy rozdziały poświęcone Ameryce Północnej (8), Meksykowi, Ameryce Centralnej i Regionowi Karaibskiemu (9) oraz Ameryce Południowej (10). Przegląd regionalny uzupełniają rozdziały poświęcone Australii i Nowej Zelandii (11), Antarktydzie (12) i oceanom (13).

Zbliżone regionalizacje można znaleźć w wielu współczesnych publikacjach, np. w opracowaniach Banku Światowego i licznych podręcznikach geografii. Jedną z prób takiego ujęcia geografii regionalnej świata, jest klasyczna już _Geografia świata_ pod redakcją M. Rościszewskiego (1992) oraz wspomniana _Geografia regionalna świata_ pod redakcją J. Makowskiego (2006). Inne prace to np. _Geography of the World’s Major Regions_ (Cole, 1996), _Geographies of Global Change. Remapping the World_ (Johnson, Taylor, Watts, 2003), _Essentials of World Regional Geography_ (Hobbs, Salter, 2006), _World_ _Regional Geography: People, places and globalization_ (Berglee, 2012).

Koncepcja monografii i zarys jej treści były konsultowane z wieloma geografami oraz studentami Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. To oni podczas wykładów, ćwiczeń, zajęć konwersatoryjnych weryfikowali treść przyszłej publikacji i służyli autorom cennymi uwagami. Nie wszystkie uwagi i sugestie mogły być uwzględnione. W ostatecznym wyborze zagadnień kierowaliśmy się doświadczeniem zawodowym, naszymi przekonaniami, wyczuciem i wrażliwością.

Wyrażamy nadzieję, że publikacja spotka się z zainteresowaniem czytelników.

_Jerzy Makowski, Tomasz Wites_1. EUROPA WOBEC WSPÓŁCZESNYCH WYZWAŃ

1.1. Zasięg i ogólna charakterystyka

1.2. Zmiany demograficzne w Europie

1.3. Starzenie się ludności Europy jako zjawisko demograficzne i społeczne

1.4. Zmieniające się uwarunkowania migracji w Europie: więcej mobilności, mniej imigrantów?

1.5. Separatyzmy w Europie na tle zróżnicowania etniczno­-językowego

1.6. Miasta współczesnej Europy – obszary kurczenia się i dynamicznego wzrostu

1.7. Gospodarka po kryzysie zadłużenia – innowacyjność i sharing economy kluczem do sukcesu

1.8. Polaryzacja społeczna Europy w ujęciu regionalnym

1.9. Soft power i pozycja krajów europejskich na świecie

1.10. W kierunku neutralności dla klimatu Europy

LiteraturaPRZYPISY

1. Europa wobec współczesnych wyzwań

1 Europę można określić jako ogromny półwysep Eurazji, subkontynent. Nie spełnia ona kryteriów, które przypisuje geografia fizyczna kontynentom. Określanie Europy jako kontynentu, choć niewłaściwe jest dość powszechne i możemy tłumaczyć to tradycją lub próbą zaznaczenia odrębności tej części świata.

2 W innych podziałach południowy odcinak lądowy granicy Europy przebiega u północnych podnóży Kaukazu (odcinkami wzdłuż dolnego biegu rzeki Kubań i środkowego biegu rzeki Terek) od wybrzeża Morza Kaspijskiego i dalej brzegiem Morza Kaspijskiego ku północy jak w wariancie poprzednim. Inny przebieg granicy wzdłuż Kaukazu nie dzieli Niziny Nadkaspijskiej między dwie części świata – Kaukaz jest w Azji, a do Europy przynależą niziny i wyżyny Przedkaukazia.

3 Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza z modyfikacją Danuty Martyn.

4 Analizując zmiany liczby ludności w skali poszczególnych krajów, warto zaznaczyć, że w latach 50. XX wieku wśród najludniejszych państw świata były 4 państwa w całości lub częściowo znajdujące się w Europie – ZSRR (gdzie większość mieszkańców była skoncentrowana na zachód od Uralu), Republika Federalna Niemiec, Wielka Brytania i Włochy, a w 2019 roku wśród 10 krajów z największą liczbą mieszkańców na 9. miejscu znalazła się jedynie Rosja, której obywatele nadal są skoncentrowani w części europejskiej.

5 Współczynnik pokazuje wartość urodzeń żywych przypadających na kobietę w wieku rozrodczym.

6 Definicja regionów w przeglądzie regionalnym uwzględnia podziały geograficzne, historyczne i geopolityczne, a także podobieństwo trendów demograficznych w krajach, które obejmują. Kraje są pogrupowane w następujące regiony: kraje nordyckie (Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia, Szwecja); Europa Zachodnia (Belgia, Francja, Irlandia, Luksemburg, Holandia, Wielka Brytania); Europa Południowa (Cypr, Grecja, Włochy, Malta, Portugalia, Hiszpania); Europa Środkowo-Wschodnia (Chorwacja, Czechy, Estonia, Węgry, Łotwa, Litwa, Polska, Słowacja, Słowenia); Europa Południowo-Wschodnia (Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Kosowo, Macedonia, Czarnogóra, Rumunia, Serbia); Europa Wschodnia (Białoruś, Mołdawia, Rosja, Ukraina). Unia Europejska (28) odnosi się do terytorium 28 państw członkowskich z Wielką Brytanią. Unia Europejska (27) odnosi się do Unii Europejskiej bez Wielkiej Brytanii. UE-15 odnosi się do państw członkowskich UE sprzed 2004 roku; UE-13 (nowi członkowie) obejmuje kraje przystępujące do UE w 2004, 2007 i 2013 roku.

7 W krajach Europy Zachodniej i Północnej oczekiwana długość życia pozostaje wyższa niż w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.

8 Mówiąc o osobach starszych, odnosimy się do wieku (chronologicznego, zazwyczaj przyjmowana jest wartość 65 lat np. w badaniach Eurostatu) oraz aspektów prawnych (głównie dotyczących prawa pracy, określającego moment uzyskania na normalnych zasadach uprawnień emerytalnych np. w Polsce 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet).

9 Liczony stosunkiem liczby osób w wieku 65+ przypadającej na 100 osób w wieku 15–64 lat.

10 W mniejszym stopniu ograniczenia dotyczą wysoko wykwalifikowanych migrantów z krajów pozaeuropejskich. Europa stara się zabiegać o najlepszych specjalistów, oferując im ułatwienia w dostępie do rynku pracy i legalizacji pobytu.

11 Współcześnie prowadzone są również kursy przedimigracyjne, które według badaczy, pod pretekstem integracji, sprawiają, że wymogi względem imigrantów są jeszcze bardziej restrykcyjne i ułatwiają ich selekcję.

12 Także dla obywateli państw trzecich, od dawna mieszkających w którymś z krajów członkowskich.

13 Tożsamość subnarodowa odnosi się do identyfikacji grupy będącej w obrębie danego kraju, poniżej poziomu państwowej tożsamości narodowej.

14 Kosowo jest terytorium spornym i państwem proklamowanym w 2008 roku, lecz nieuznawanym przez ponad połowę krajów należących do ONZ. Prawosławni Serbowie uważają Kosowo za kolebkę państwowości i symbol męstwa narodu walczącego z Turkami (mit kosowski). Tym samym nie godzą się na jego pełną niezależność.

15 Przyjmując definicje Eurostatu i OECD obszary miejskie rozumiane jako miasta i przedmieścia. Zgodnie z tą definicją obszary miejskie w UE zamieszkane są przez 72% populacji – z czego 41% mieszka w miastach, a 31% w miasteczkach i na przedmieściach. W ostatnich sześćdziesięciu latach liczba mieszkańców miast stale wzrastała, jednakże najszybciej rosła w obszarach przedmieść, zwłaszcza otaczających istniejące miasta. Z kolei ludność wiejska stale malała. Dla UE nastąpił spadek z 35% w 1960 roku do 23% w 2018 roku.

16 Obszar ciągnący się łagodnym łukiem od Wielkiej Brytanii, przez Holandię, Belgię, północno-wschodnią Francję, południowo-zachodnie Niemcy, Szwajcarię do północnych Włoch jest zwany „niebieskim bananem”. Termin ten wprowadził francuski geograf Roger Brunet w 1973 roku, w celu określenia najbardziej zaludnionej, zurbanizowanej i najbardziej rozwiniętej pod względem społecznym i gospodarczym części Europy. Inaczej obszar określany jest jako Europejskie Megalopolis.

17 Uwzględniając podział na miasta, miasteczka i przedmieścia okazuje się, że w większych miastach mieszka więcej osób w Wielkiej Brytanii, Islandii, na Malcie czy w Hiszpanii, podczas gdy w małych miastach głównie żyją mieszkańcy Słowenii czy Słowacji. W miasteczkach i na przedmieściach dużych miast największy odsetek osób mieszka w Belgii, Szwajcarii, a trochę mniej również w Niemczech, Holandii, Włoszech.

18 W zależności od przyjętych podziałów, Stambuł również może być zaliczany do miast europejskich. Szacuje się, że w granicach Europy jest skoncentrowane 65% ludności tego miasta, a pozostała część należy do Azji. Gdyby traktować Stambuł jako miasto europejskiej – byłoby to największe pod względem ludnościowym miasto, z obszarem metropolitalnym zamieszkanym przez ponad 12 mln osób.

19 W 2018 roku był trzecim najczęściej odwiedzanym miastem przez turystów i zorganizowano w nim największą liczbę kongresów międzynarodowych.

20 Monitorowanie tego trendu jest ważne zarówno w kontekście wprowadzania strategii inteligentnego wzrostu, jak i programów wzrostu sprzyjających włączeniu społecznemu (społecznej inkluzji).

21 Do 2019 roku program tzw. złotych wiz lub złotych paszportów uruchomiono w 20 krajach UE. Umożliwiał on bogatym obcokrajowcom inwestowanie w zamian za obywatelstwo albo pozwolenie na pobyt nawet na 10 lat. Karta stałego pobytu uprawniała m.in. do swobodnego podróżowania w strefie Schengen. Cudzoziemcy kupowali nieruchomości, obligacje/akcje firm, dokonywali wpłaty do publicznego funduszu, tworzyli miejsca pracy. Austria sprzedawała paszporty, a Łotwa, Wielka Brytania, Hiszpania – karty stałego pobytu. Bułgaria, Malta i Cypr spieniężały zarówno paszporty, jak i karty stałego pobytu; w przypadku tych krajów przed uzyskaniem obywatelstwa osoby nie musiały mieć z nimi faktycznych powiązań. Według Komisji Europejskiej, programy te tworzyły zagrożenia w kwestii bezpieczeństwa.

22 Silne zróżnicowanie przestrzenne w stopniu wdrażania idei Przemysłu 4.0 jest także we Włoszech, na pierwszym miejscu jest Piemont.

23 W odpowiedzi na overtourism, w latach 2015–2018 pojawiło się wiele ruchów społecznych (lizbońska Morar en Lisboa i wenecka No Grandi Navi) i organizacji (barcelońskie Zgromadzenie Sąsiedztwa na rzecz Zrównoważonej Turystyki (ABTS) oraz Sieć Miast Południowoeuropejskich wobec Turystyfikacji (SET) skupiająca 16 miejscowości). Najbardziej aktywni przeciwnicy turystyki działali w Hiszpanii, ale także we Francji, Niemczech, Portugalii i Włoszech.

24 Wyrażanej wartościami od 0 (całkowita równomierność) do 1 (całkowita nierówność, czyli cały dochód w rękach 1 osoby).

25 Powyżej 10% ludności europejskiej to osoby urodzone poza Europą a dalsze około 10% to osoby, których jeden z rodziców jest urodzony poza Europą. Generalnie powyżej 50% spośród imigrantów stanowią kobiety.

26 Do składowych integracji imigrantów należą: poziom znajomości języka kraju przyjmującego, jakość dyplomów zawodowych uzyskanych za granicą, czynniki miękkie: motywacja, adaptowalność do nowego środowiska, świadomość kulturowa, oraz czynniki kontekstualne: sytuacja i funkcjonowanie rynku pracy i rynku mieszkaniowego, warunki dostępu do usług publicznych oraz występowanie dyskryminacji.

27 Greckiego słowa _polycrisis_ użył w 2016 roku w przemówieniu w Atenach Jean-Claude Juncker, opisując wyzwania dla UE. Termin ten zaczął być wykorzystywany w różnych dokumentach unijnych na określenie złożonej sytuacji społecznej i ekonomicznej w Europie.