Geopolityczne uwarunkowania i konsekwencje konfliktów zbrojnych na obszarze poradzieckim - ebook

Wstęp

Bez­pie­czeń­stwo ob­sza­ru po­ra­dziec­kie­go jest po­strze­ga­ne jako klu­czo­we dla przy­szło­ści kon­ty­nen­tu eu­ra­zja­tyc­kie­go. Jego hi­sto­ria dziw­nie spla­ta się z geo­po­li­ty­ką. W 1922 roku, kie­dy umie­rał szwedz­ki ba­dacz Ru­dolf Kjel­lén – twór­ca ter­mi­nu „geo­po­li­ty­ka”, po­wstał Zwią­zek So­cja­li­stycz­nych Re­pu­blik Ra­dziec­kich (ZSRR), w któ­rym za­ka­za­no uży­wa­nia tego po­ję­cia. Po II woj­nie świa­to­wej ZSRR umoc­nił się jako mo­car­stwo glo­bal­ne, a świat ogar­nę­ła zim­na woj­na. Pa­ra­dok­sal­nie Eu­ro­pa do­świad­czy­ła wów­czas naj­dłuż­sze­go w swo­jej hi­sto­rii okre­su po­ko­ju. Na Za­cho­dzie przy­czy­nił się do tego pro­ces in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej, zaś na Wscho­dzie było to efek­tem ści­słej i wy­mu­szo­nej kon­tro­li cen­trum nad pe­ry­fe­ria­mi. Ale w grud­niu 1991 r. „ZSRR jako pod­miot pra­wa mię­dzy­na­ro­do­we­go i byt geo­po­li­tycz­ny prze­stał ist­nieć”¹.
Eu­fo­ria po roz­pa­dzie blo­ku wschod­nie­go i zwią­za­ne z tym po­glą­dy o „koń­cu hi­sto­rii”, zwy­cię­stwie „po­ko­ju nad woj­ną” zo­sta­ły bru­tal­nie zwe­ry­fi­ko­wa­ne przez krwa­we kon­flik­ty zbroj­ne na Bał­ka­nach i na ob­sza­rze b. ZSRR. Na zglisz­czach Związ­ku Ra­dziec­kie­go na­stą­pi­ło na­to­miast od­ro­dze­nie się geo­po­li­ty­ki jako pod­sta­wy ba­dań i ro­zu­mie­nia świa­ta. Po­ję­cie to sta­ło się in­spi­ra­cją dla elit po­li­tycz­nych i in­te­lek­tu­ali­stów ro­syj­skich, gru­ziń­skich, azer­skich, or­miań­skich i in­nych.

Pro­ble­ma­ty­ka kon­flik­tów zbroj­nych na ob­sza­rze b. ZSRR sta­no­wi je­den z fun­da­men­tów ba­da­nia – uży­wa­jąc okre­śle­nia Car­la von Clau­se­wit­za – „wo­jen na­szej epo­ki”. Fe­no­men po­ra­dziec­kich kon­flik­tów zbroj­nych po­le­ga na tym, że więk­szość z nich nie zo­sta­ła za­koń­czo­na² i nadal de­sta­bi­li­zu­je sy­tu­ację na obrze­żach Eu­ro­py. Sfor­mu­ło­wa­łam pro­blem ba­daw­czy w po­sta­ci py­ta­nia: jak kon­flik­ty zbroj­ne od­dzia­ły­wa­ły i od­dzia­łu­ją na bez­pie­czeń­stwo wy­bra­nych państw ob­sza­ru po­ra­dziec­kie­go?

Do­mi­nu­ją­cą ten­den­cją w pol­skiej li­te­ra­tu­rze przed­mio­tu jest oma­wia­nie przy­czyn i kon­se­kwen­cji po­szcze­gól­nych kon­flik­tów zbroj­nych. Nie­któ­re z opra­co­wań są nie­zwy­kle war­to­ścio­we i sta­no­wi­ły źró­dło in­spi­ra­cji dla au­tor­ki. War­to cho­ciaż­by wy­mie­nić po­zy­cje książ­ko­we: S. Cie­siel­skie­go, K. Ja­nic­kie­go, W. Gó­rec­kie­go, W. Ja­giel­skie­go i P. Groch­mal­skie­go³. Mimo tych cie­ka­wych ujęć te­ma­tu w Pol­sce nie po­ja­wi­ła się jesz­cze mo­no­gra­fia, któ­ra w spo­sób ca­ło­ścio­wy, ho­li­stycz­ny i po­rów­naw­czy pod­ję­ła­by pró­bę zba­da­nia uwa­run­ko­wań i kon­se­kwen­cji wszyst­kich kon­flik­tów zbroj­nych na ob­sza­rze po­ra­dziec­kim (od 1988 r. do 2013 r.). W li­te­ra­tu­rze ro­syj­sko­ję­zycz­nej i za­chod­niej po­dej­mo­wa­no tę pro­ble­ma­ty­kę, szcze­gól­nie z per­spek­ty­wy po­li­ty­ki Fe­de­ra­cji Ro­syj­skiej, któ­rej na­zwa w ni­niej­szej roz­pra­wie bę­dzie toż­sa­ma z Ro­sją. Na szcze­gól­ną uwa­gę za­słu­gu­ją pra­ce: А. Ma­la­szen­ko, D. Tre­ni­na, A. Zve­re­wa, A. G. Zdra­wo­my­slo­wa, W. Cze­te­ria­na, L. Jon­son, D. Lyn­cha, R. Al­li­son, M. Evan­ge­li­sty, Ch. Zür­che­ra, M. D. Toft, L. Wal­ke­ra, J. Mac­kin­laya, P. Cros­sa i B. Cop­pie­ter­sa⁴. W Pol­sce jest co­raz wię­cej prac do­ty­czą­cych Ro­sji, o któ­rej z nie­zwy­kłym wy­czu­ciem pi­sa­li: S. Bie­leń, A. Wierz­bic­ki, K. Ma­lak, A. Stę­pień-Ku­czyń­ska i A. Skrzy­pek, A. Bryc, A. Cu­ra­no­wić, A. Włod­kow­ska-Ba­gan⁵.

Ba­da­nia nad kon­flik­ta­mi po­ra­dziec­ki­mi, ro­zu­mia­ny­mi jako te, któ­re wy­bu­chły na ob­sza­rze po­ra­dziec­kim, wy­ma­ga­ją po­dej­ścia kom­plek­so­we­go i ko­rzy­sta­nia z do­rob­ku wie­lu nauk: hi­sto­rii, po­li­ty­ki, geo­gra­fii, sto­sun­ków mię­dzy­na­ro­do­wych, a na­wet psy­cho­lo­gii. Dla­te­go nie­zwy­kle cen­ne były pra­ce pol­skich au­to­ry­te­tów w swo­ich dzie­dzi­nach: W. Za­jącz­kow­skie­go, R. Zię­by, B. Bal­ce­ro­wi­cza, K. Żu­krow­skiej, R. Kuź­nia­ra, J. Skrzy­pa, T. Łoś-No­wak, R. Ło­sia, J. Re­gi­na-Za­char­skie­go, J. Ku­kuł­ki, M. Pie­tra­sia i M. Le­wic­kiej⁶. Geo­po­li­ty­ka, któ­ra ko­rzy­sta z wie­lu dys­cy­plin wie­dzy, może wnieść po­zy­tyw­ny wkład w roz­wój na­uki o bez­pie­czeń­stwie⁷. W Pol­sce nadal spo­ty­ka się skraj­ne opi­nie na jej te­mat, ale nie moż­na za­prze­czyć, że zy­sku­je ona wciąż no­wych zwo­len­ni­ków. Pro­ble­ma­ty­kę tę po­dej­mu­ją m.in.: L. Mo­czul­ski, L. Sy­kul­ski, Z. Lach, J. Skrzyp, A. Dyb­czyń­ski, W. Ka­za­nec­ki, R. Po­toc­ki i wie­lu in­nych⁸.

Ce­lem ni­niej­szej roz­pra­wy jest uka­za­nie geo­po­li­tycz­nych uwa­run­ko­wań i kon­se­kwen­cji kon­flik­tów zbroj­nych na ob­sza­rze po­ra­dziec­kim. Uogól­nia­jąc, geo­po­li­ty­ka zaj­mu­je się iden­ty­fi­ka­cją in­te­re­sów róż­nych ośrod­ków siły i sprzę­żeń mię­dzy nimi w/na da­nej prze­strze­ni. Przez uwa­run­ko­wa­nia geo­po­li­tycz­ne będę ro­zu­mieć oko­licz­no­ści, prze­słan­ki, przy­czy­ny i tło kon­flik­tów zbroj­nych, w któ­rych będą wy­róż­nio­ne in­te­re­sy róż­nych ośrod­ków siły. Kon­se­kwen­cje geo­po­li­tycz­ne będą ozna­cza­ły efek­ty i skut­ki kon­flik­tów zbroj­nych dla ukła­du sił w oma­wia­nej prze­strze­ni, za­rów­no na po­zio­mie glo­bal­nym, re­gio­nal­nym, jak i lo­kal­nym. Hi­po­te­za ni­niej­szej roz­pra­wy brzmi, że geo­po­li­ty­ka jest moż­li­wym do za­sto­so­wa­nia pa­ra­dyg­ma­tem do ba­dań nad po­ra­dziec­ki­mi kon­flik­ta­mi zbroj­ny­mi, ich uwa­run­ko­wa­nia­mi i kon­se­kwen­cja­mi.

Wy­bór pa­ra­dyg­ma­tu geo­po­li­tycz­ne­go do ba­dań nad po­ra­dziec­ki­mi kon­flik­ta­mi zbroj­ny­mi wy­ni­kał z kil­ku prze­sła­nek. Po pierw­sze, geo­po­li­ty­ka ode­szła od de­ter­mi­ni­zmu geo­gra­ficz­ne­go i zwra­ca uwa­gę na nowe ro­zu­mie­nie prze­strze­ni, w któ­rej funk­cjo­nu­je czło­wiek. Po dru­gie, geo­po­li­ty­cy sta­li się bar­dziej kry­tycz­ni wo­bec wiel­kich uogól­nień, mo­de­li glo­bal­nych i za­czę­li ba­dać od­dzia­ły­wa­nie róż­nych ośrod­ków siły na po­zio­mie re­gio­nal­nym i lo­kal­nym. Po­zwa­la to na spoj­rze­nie na kon­flik­ty zbroj­ne, nie­ma­ją­ce cha­rak­te­ru mię­dzy­na­ro­do­we­go, z per­spek­ty­wy in­te­re­sów róż­nych uczest­ni­ków sto­sun­ków mię­dzy­na­ro­do­wych. Po trze­cie, de­cy­du­ją­ce było miej­sce wy­bu­chu tych kon­flik­tów zbroj­nych, gdzie wciąż do­mi­nu­je re­ali­stycz­ne, w tym geo­po­li­tycz­ne po­strze­ga­nie świa­ta.

Ze wzglę­du na róż­no­rod­ność de­fi­ni­cji re­gio­nu po­ję­cia „re­gion po­ra­dziec­ki” i „ob­szar po­ra­dziec­ki” będą trak­to­wa­ne sy­no­ni­micz­nie⁹. Będą one do­ty­czyć dwu­na­stu państw po­wsta­łych po roz­pa­dzie ZSRR i nie obej­mu­ją by­łych re­pu­blik nad­bał­tyc­kich: Li­twy, Ło­twy i Es­to­nii, któ­re do­ko­na­ły wy­bo­ru cy­wi­li­za­cyj­ne­go, wcho­dząc do UE i NATO. Do 2009 r. od­po­wied­ni­kiem ob­sza­ru po­ra­dziec­kie­go był ob­szar Wspól­no­ty Nie­pod­le­głych Państw (WNP)¹⁰. Sy­tu­acja skom­pli­ko­wa­ła się, kie­dy Gru­zja wy­stą­pi­ła z WNP i po­zo­sta­wi­ła ten re­gion „bez na­zwy”. Sto­so­wa­nie nazw geo­gra­ficz­nych: Eu­ro­py Wschod­niej, Kau­ka­zu Po­łu­dnio­we­go, Azji Cen­tral­nej¹¹ i od­dziel­nie – Ro­sji nie jest uję­ciem ca­ło­ścio­wym. Zwa­żyw­szy na geo­gra­fię wy­stę­po­wa­nia kon­flik­tów zbroj­nych w ni­niej­szej roz­pra­wie będę kon­cen­tro­wa­ła się na sze­ściu pań­stwach: Ar­me­nii, Azer­bej­dża­nie, Gru­zji, Moł­da­wii, Ro­sji i Ta­dży­ki­sta­nie.

Książ­ka skła­da się z: pię­ciu roz­dzia­łów, wstę­pu, za­koń­cze­nia, bi­blio­gra­fii i in­dek­su na­zwisk. W pierw­szym roz­dzia­le zo­sta­nie omó­wio­na de­fi­ni­cja i isto­ta geo­po­li­ty­ki, a na­stęp­nie pro­po­zy­cja uję­cia geo­po­li­ty­ki jako pa­ra­dyg­ma­tu w na­uce o bez­pie­czeń­stwie, przez wy­ko­rzy­sta­nie go do ba­dań nad po­ra­dziec­ki­mi kon­flik­ta­mi zbroj­ny­mi. W związ­ku z te­ma­tem uwa­run­ko­wań po­ra­dziec­kich kon­flik­tów zbroj­nych było ko­niecz­ne przy­bli­że­nie ro­zu­mie­nia geo­po­li­ty­ki ro­syj­skiej i kon­cep­cji geo­po­li­tycz­nych Fe­de­ra­cji Ro­syj­skiej po 1991 r. Myśl geo­po­li­tycz­na w Ro­sji ewo­lu­uje i za­czy­na do­strze­gać, obok czyn­ni­ków czy­sto geo­gra­ficz­nych, rów­nież aspek­ty eko­no­micz­ne i kul­tu­ro­we ry­wa­li­za­cji mo­carstw w prze­strze­ni.

Uwa­run­ko­wa­niom geo­po­li­tycz­nym po­ra­dziec­kich kon­flik­tów zbroj­nych zo­stał po­świę­co­ny trze­ci roz­dział, w któ­rym zo­sta­ły one przed­sta­wio­ne pod ką­tem za­się­gu ich od­dzia­ły­wa­nia: glo­bal­ne­go, re­gio­nal­ne­go i lo­kal­ne­go. W tym roz­dzia­le zo­stał opi­sa­ny tak­że prze­bieg kon­flik­tów po­ra­dziec­kich w re­gio­nie eu­ro­pej­skim, kau­ka­skim i cen­tral­no­azja­tyc­kim.

Roz­dział trze­ci moż­na po­trak­to­wać jako ko­lej­ne uwa­run­ko­wa­nie, gdyż oma­wia za­an­ga­żo­wa­nie ze­wnętrz­nych ak­to­rów mię­dzy­na­ro­do­wych w ure­gu­lo­wa­nie kon­flik­tów po­ra­dziec­kich. Or­ga­ni­za­cje mię­dzy­na­ro­do­we (ONZ, OBWE, UE) oraz pań­stwa (Iran, Tur­cja i Sta­ny Zjed­no­czo­ne) w pro­ce­sie ła­go­dze­nia na­pięć mię­dzy stro­na­mi po­ra­dziec­kich kon­flik­tów zbroj­nych pró­bo­wa­ły re­ali­zo­wać par­ty­ku­lar­ne in­te­re­sy, stąd sta­wa­ły się one ele­men­tem utrzy­ma­nia sta­tus quo, co w przy­pad­ku tych kon­flik­tów koń­czy­ło się „za­mro­że­niem ich roz­wią­za­nia”. W roz­dzia­le tym wspo­mi­na się o Ro­sji jako klu­czo­wym pod­mio­cie ne­go­cja­cji po­ko­jo­wych, bez ana­li­zy jej szcze­gól­nej roli w kon­flik­tach po­ra­dziec­kich, gdyż jest to przed­mio­tem ba­dań w na­stęp­nych dwóch roz­dzia­łach.

Czwar­ty i pią­ty roz­dział zo­stał po­świę­co­ny glo­bal­nym, re­gio­nal­nym i lo­kal­nym kon­se­kwen­cjom po­ra­dziec­kich kon­flik­tów zbroj­nych. Jako naj­waż­niej­sze­go ak­to­ra mię­dzy­na­ro­do­we­go wy­róż­nia się Fe­de­ra­cję Ro­syj­ską, któ­ra dą­ży­ła po­cząt­ko­wo do umię­dzy­na­ro­do­wie­nia tych kon­flik­tów zbroj­nych, zwięk­sze­nia swo­je­go bez­pie­czeń­stwa, a na­stęp­nie pró­bo­wa­ła wy­ko­rzy­stać je w ce­lach umoc­nie­nia swo­jej po­zy­cji mię­dzy­na­ro­do­wej i wy­zna­cze­nia ro­syj­skiej stre­fy wpły­wów na ob­sza­rze po­ra­dziec­kim. Za­pro­po­no­wa­ny w roz­dzia­le pią­tym mo­del re­gio­nal­ne­go przy­wódz­twa Ro­sji jest pró­bą oce­ny jej rze­czy­wi­stych moż­li­wo­ści od­dzia­ły­wa­nia na stro­ny kon­flik­tów po­ra­dziec­kich, tak­że w per­spek­ty­wie dłu­go­ter­mi­no­wej. Jed­no­cze­śnie zo­sta­ła zba­da­na „geo­po­li­ty­ka są­siedz­twa”, czy­li sto­sun­ki mię­dzy Ar­me­nią, Azer­bej­dża­nem i Gru­zją, mię­dzy Moł­da­wią a Ukra­iną oraz mię­dzy Ta­dży­ki­sta­nem i Uz­be­ki­sta­nem z per­spek­ty­wy prze­by­tych kon­flik­tów zbroj­nych. In­te­re­su­ją­ce wy­da­ją się tak­że kon­se­kwen­cje po­ra­dziec­kich kon­flik­tów zbroj­nych dla lo­kal­nych elit po­li­tycz­nych i biz­ne­so­wych oraz spo­łe­czeństw w pań­stwach i qu­asi-pań­stwach po­ra­dziec­kich.

Ze­bra­ny ma­te­riał jest wy­ni­kiem kil­ku­let­nich ba­dań au­tor­ki pro­wa­dzo­nych w Pol­sce i za gra­ni­cą. Po­dzię­ko­wa­nia kie­ru­ję do: King’s Col­le­ge of Lon­don, Dit­chley Fo­un­da­tion w Oks­for­dzie, In­sty­tu­tu Kau­ka­skie­go w Ery­wa­niu za udo­stęp­nie­nie zbio­rów bi­blio­tecz­nych, moż­li­wość wy­mia­ny po­glą­dów i dys­ku­sji. Do­świad­cze­nia z po­dró­ży, roz­mów z na­ukow­ca­mi, eks­per­ta­mi i po­li­ty­ka­mi sta­no­wi­ły nie­oce­nio­ne źró­dło po­znaw­cze. Swo­je po­dzię­ko­wa­nia kie­ru­ję do Pro­fe­so­rów, Ko­le­ża­nek i Ko­le­gów za in­spi­ra­cje na­uko­we, a szcze­gól­nie za kry­tycz­ne uwa­gi do ni­niej­szej pra­cy.Rozdział 2 Uwarunkowania i przebieg poradzieckich konfliktów zbrojnych

„Uwa­run­ko­wa­nia” są po­ję­ciem szer­szym od „przy­czyn” kon­flik­tów zbroj­nych, gdyż nie tyl­ko wpły­wa­ją na wy­buch prze­mo­cy, lecz tak­że ule­ga­ją zmia­nom, w mia­rę jak ewo­lu­uje wie­le czyn­ni­ków zwią­za­nych z prze­bie­giem da­ne­go kon­flik­tu. Ogól­nie moż­na je okre­ślić jako oko­licz­no­ści sprzy­ja­ją­ce erup­cji dzia­łań mi­li­tar­nych, a tak­że ich kon­ty­nu­acji. Uwa­run­ko­wa­nia sta­no­wią po­li­tycz­ne, mi­li­tar­ne, go­spo­dar­cze i kul­tu­ro­we tło da­ne­go kon­flik­tu, w któ­rych bada się za­rów­no mo­ty­wy stron wal­czą­cych, jak i sy­tu­ację mię­dzy­na­ro­do­wą, ani­mo­zje et­nicz­ne, po­ten­cjał mi­li­tar­ny, za­sob­ność su­row­co­wą i wiel­kość te­ry­to­rium, jego ukształ­to­wa­nie i wie­le in­nych. W za­leż­no­ści od dys­cy­pli­ny na­uko­wej wy­róż­nia się róż­ne uwa­run­ko­wa­nia kon­flik­tów zbroj­nych. W na­ukach spo­łecz­nych po­szu­ku­je się przy­czyn kon­flik­tów w na­tu­rze czło­wie­ka i jego re­la­cjach z oto­cze­niem, w na­uce o po­li­ty­ce mogą to być: uwa­run­ko­wa­nia we­wnętrz­ne i ze­wnętrz­ne, w tym obiek­tyw­ne i su­biek­tyw­ne, zwią­za­ne z funk­cjo­no­wa­niem państw i in­nych uczest­ni­ków w sys­te­mie sto­sun­ków mię­dzy­na­ro­do­wych³¹¹. W na­uce o sto­sun­kach mię­dzy­na­ro­do­wych R. Kuź­niar do naj­waż­niej­szych uwa­run­ko­wań za­li­cza czyn­nik geo­po­li­tycz­ny, czy­li „geo­gra­ficz­ne uwa­run­ko­wa­nie zja­wisk po­li­tycz­nych. Cho­dzi tu o wiel­kość i ja­kość (ide­olo­gię, kie­ru­nek eks­pan­sji) ośrod­ków siły (wła­dzy) po­li­tycz­nej w naj­bliż­szym oto­cze­niu pań­stwa i w po­rów­na­niu z jego wła­snym po­ten­cja­łem oraz orien­ta­cją po­li­tycz­ną”³¹². Po­dob­ne­go zda­nia jest Bo­le­sław Ba­le­ro­wicz w od­nie­sie­niu do uwa­run­ko­wań po­li­ty­ki i stra­te­gii bez­pie­czeń­stwa. Prze­ko­nu­je, że „tak jak w prze­szło­ści, tak obec­nie jed­nym z pod­sta­wo­wych de­ter­mi­nan­tów po­li­ty­ki i stra­te­gii bez­pie­czeń­stwa po­zo­sta­je czyn­nik geo­gra­ficz­ny. (…) Pod­sta­wo­we wskaź­ni­ki – ob­szar oraz licz­ba lud­no­ści – trak­to­wa­nie są nie­zmien­nie w po­mia­rach po­tę­gi pań­stwa jako «masa kry­tycz­na». W opar­ciu o te wskaź­ni­ki (czę­sto po do­da­niu po­ten­cja­lu go­spo­dar­cze­go) do­ko­nu­je się po­dzia­łu państw na: duże, śred­nie, małe. Za­so­by na­tu­ral­ne z ko­lei sta­no­wią waż­ny skład­nik po­ten­cja­łu go­spo­dar­cze­go”³¹³.

Przyj­mu­jąc za pod­sta­wę ba­dań nad kon­flik­ta­mi zbroj­ny­mi pa­ra­dyg­mat geo­po­li­tycz­ny, moż­na za­sto­so­wać kla­sy­fi­ka­cję uwa­run­ko­wań ze wzglę­du na za­sięg te­ry­to­rial­ny ich od­dzia­ły­wa­nia, ogra­ni­cza­jąc je do: uwa­run­ko­wań glo­bal­nych, re­gio­nal­nych i lo­kal­nych.

Uwa­run­ko­wa­nia kon­flik­tów po­ra­dziec­kich są zło­żo­ne, wie­lo­płasz­czy­zno­we i na­cho­dzą na sie­bie. Do­ty­czy to tak­że prze­ni­ka­nia się uwa­run­ko­wań glo­bal­nych z re­gio­nal­ny­mi i re­gio­nal­nych z lo­kal­ny­mi. Nie ist­nie­je jed­na przy­czy­na ich wy­bu­chu, ale ra­czej sze­reg oko­licz­no­ści, zja­wisk, czyn­ni­ków ma­ją­cych bez­po­śred­ni i po­śred­ni wpływ na roz­po­czę­cie dzia­łań zbroj­nych, ich prze­bieg i za­koń­cze­nie. Za­sto­so­wa­na kla­sy­fi­ka­cja ma na celu po­rów­na­nie naj­częst­szych przy­czyn kon­flik­tów zbroj­nych, wy­róż­nio­nych w po­le­mo­lo­gii, z uwa­run­ko­wa­nia­mi wy­stę­pu­ją­cy­mi na ob­sza­rze po­ra­dziec­kim.

Ta­be­la 4. Ce­chy cha­rak­te­ry­stycz­ne miejsc wy­stę­po­wa­nia po­ra­dziec­kich kon­flik­tów zbroj­nych

----------- ------------------------- ---------------------------- ---------- ------------------
Kon­flikt Wiel­kość te­ry­to­rium Ukształ­to­wa­nie te­re­nu Lud­ność Skład et­nicz­ny
----------- ------------------------- ---------------------------- ---------- ------------------