Geopolityka Bałkanów - ebook

WSTĘP

Bałkany stanowią inspirację dla naukowców i podróżników. Zetknięcie się w tym regionie dwóch światów: europejskiego Zachodu i Wschodu, utożsamianego zarówno z chrześcijaństwem, jak i islamem, wzbudza szczególne zainteresowanie. Nie ma w Europie takiego drugiego miejsca, gdzie występowałaby tak znacząca różnorodność kultur i zwyczajów jak na Półwyspie Bałkańskim. Wszystkie te cechy charakterystyczne wynikają ze skomplikowanych dziejów, w bezprecedensowy sposób zdeterminowanych przez siły zewnętrzne, które tutaj najpierw rządziły, a potem zbudowały strefy wpływów. Mocarstwa posiadają określone aspiracje i realizują na Bałkanach własne interesy polityczne. Tendencja ta jest wyraźna i współcześnie, chociaż położenia geopolitycznego nie można traktować jako danego raz na zawsze, a tym samym jako nienaruszalnego. Zwłaszcza, że zmiany i transformacje są jedynym najbardziej stałym elementem scenerii politycznej na Bałkanach. Ta konstatacja nie zmienia faktu, że położenie geograficzne Bałkanów w znaczny i zarazem wyjątkowy sposób wpływa na kształtowanie się bałkańskich dziejów. Ze względu na swą otwartość na północy z Wielkiej Niziny Węgierskiej oraz na południu poprzez dolinę Maricy, pomimo górzystego charakteru, obszar Bałkanów nie stanowił przeszkody nie do przebycia dla potencjonalnych agresorów.

Słowianie, którzy dotarli tutaj w VI i VII w., poprzez skuteczną ekspansję zepchnęli rdzenną ludność na obrzeża Półwyspu. Nowo przybyłe plemiona stworzyły kilka własnych ośrodków władzy. Proces powstawania państw wczesnosłowiańskich doprowadził do rywalizacji o ziemię, przyczyniając się do licznych wojen i osłabienia potencjału żywiołu słowiańskiego. Region od 395 r., od podziału Cesarstwa Rzymskiego na dwie części, znalazł się w orbicie wpływów Bizancjum, które odegrało ważną rolę w kształtowaniu się tożsamości kulturowej wielu narodów bałkańskich. Bułgarzy przyjęli chrzest za pośrednictwem Cesarstwa Wschodniego w 864 r., natomiast ziemie serbskie – poprzez chrystianizację w 867 r., tak samo jak ziemie greckie i rumuńskie – znalazły się w kręgu religii prawosławnej. Pod wpływem kultury łacińskiej w średniowieczu pozostawały natomiast obszary, które obecnie należą do: Czarnogóry, północnej Albanii, Bośni i Hercegowiny oraz Chorwacji.

Nadto Słowianie stali się elementem rywalizacji najpierw między Awarami a Cesarstwem Wschodnim, a później – państwem Karola Wielkiego i jego spadkobiercami. Wówczas zarysował się, a następnie utrwalił podział religijny i kulturowy wśród ludów słowiańskich na „barbarzyński (bizantyjski) Wschód” i „chrześcijański Zachód”. Te różnice religijne i kulturowe miały stać się w przyszłości zarzewiem niegasnących konfliktów.

Słowianie początkowo byli postrzegani jako sojusznicy, lecz z czasem stali się – zwłaszcza dla Bizancjum – niebezpiecznym przeciwnikiem. Jednocześnie prowadzili między sobą walkę o przywództwo. Taki stan rzeczy uniemożliwił powstanie jednolitego słowiańskiego centrum państwotwórczego. Nie można oczywiście zapominać, że we wczesnym średniowieczu Bułgarom i Serbom udało się czasowo utworzyć silne państwa, jednak wobec już wówczas skomplikowanej sytuacji geopolitycznej związanej z walką o dominację w regionie nie zdołali narzucić pozostałym narodom swojej zwierzchności. W tych warunkach tylko kwestią czasu pozostawało uzależnienie państw słowiańskich od silniejszego podmiotu.

Podziały między narodami uległy dalszemu wzmocnieniu w wyniku najazdu tureckiego na Bałkany i czterystuletniej okupacji tego regionu przez Imperium Osmańskie. Konsekwencje panowania tureckiego były rozległe. Doszło bowiem do znaczących zmian politycznych (geopolitycznych), kulturowych, gospodarczych, religijnych, a przede wszystkim mentalnych wśród Słowian Południowych i innych narodów Bałkanów. Duża część ludności słowiańskiej, greckiej i rumuńskiej, wykorzystując naturalne warunki, przez czterysta lat prowadziła walkę z okupantem tureckim, która ostatecznie skończyła się w 1913 r. usunięciem Turków z Europy. Ich wpływy dostrzegalne są jednak do dzisiaj wśród narodów bałkańskich.

Znamienne są słowa, które bardzo dobrze charakteryzują ten region:

Każdy zdobywca pozostawił tam po sobie naród lub religię, a wszystkie one wzajemnie się nienawidziły. Każda walcząca strona dopuszczała się wobec innych straszliwych okrucieństw, a wszystkie były pamiętane, jakby wydarzyły się wczoraj. Nie jest to region, gdzie przyjęłaby się zasada: wybaczać.

Ta ocena Bałkanów wynika z kompleksu uwarunkowań historycznych, a przede wszystkim dziedzictw: bizantyńskiego, tureckiego oraz austro-węgierskiego, oddziaływających na politykę, kulturę oraz religię narodów bałkańskich.

Sytuacja polityczna na Bałkanach niepokoiła polityków mocarstw europejskich, które najpierw starały się rozwiązać tzw. kwestię wschodnią. Wojny bałkańskie, Wielka Wojna i II wojna światowa odcisnęły trwałe piętno na ludach i państwach bałkańskich. A kiedy wydawało się, że ostatecznie wygaszono wrzący „kocioł bałkański”, to on znowu eksplodował, wywołując wojnę domową pod koniec XX w. Obudziły się wtedy upiory przeszłości, dawne nienawistne idiosynkrazje, które zmartwychwstały na gruzach Jugosławii. Odżyły z niespotykaną wręcz siłą dziewiętnastowieczne nacjonalizmy, które urzeczywistniły się w postaci barbarzyńskich, bratobójczych walk między ludami jugosłowiańskimi. Następnie po zakończeniu wojny na Bałkanach wyłonił się po raz kolejny problem Kosowa, które poprzez samodzielne ogłoszenie aktu niepodległości naruszyło integralność terytorialną Serbii. W obliczu tak wielu różnic kulturowych, narodowościowych i religijnych Bałkany nadal są szczególnie podatne na idee i ruchy separatystyczne, które mogą sprzyjać destrukcji państw i ich systemów politycznych. Aktywność mniejszości albańskiej w Macedonii, Sandżaku Nowopazarskim, dążenia secesyjne w Bośni i Hercegowinie, tendencje do połączenia Kosowa z Albanią – są ewidentnie drzemiącymi problemami, które z pewnością będą miały wpływ na stabilny rozwój regionu.

Rumunia, Grecja i Bułgaria, tak samo jak kraje postjugosłowiańskie, nie są wolne od problemów wynikających z ich bałkańskiego charakteru i wejścia na ścieżkę transformacji systemowej, co niekoniecznie wiązało się z szybkim osiągnięciem tak pożądanego dobrobytu. Wręcz przeciwnie, w specyficznych uwarunkowaniach bałkańskich wprowadzenie reform skutkowało katastrofalnym zubożeniem tamtejszych społeczeństw, a także rozwojem korupcji i przestępczości zorganizowanej.

Procesy zmian politycznych przebiegają na Bałkanach z właściwą sobie gwałtownością, spowodowaną zarówno trudnościami gospodarczymi, jak i licznymi problemami związanymi z koniecznością przezwyciężenia historycznych sporów i konfliktów. Nową, nieznaną do tej pory kwestią dla Bałkanów jest rosnące znaczenie radykalnej społeczności muzułmańskiej, zwłaszcza wpływ wahabitów i ekspansywne wsparcie, jakiego udzielają państwa i organizacje islamskie ludności bałkańskiej, która wyznaje islam.

Nie uległ zmianie fakt, że Bałkany pozostają szczególnie wrażliwym obszarem ścierania się interesów starych i nowych graczy geopolitycznych. Obok dawnych mocarstw rozdających tu karty: Niemiec, Włoch, Austrii, Rosji, Turcji i Wielkiej Brytanii, na przełomie XX i XXI w. pojawiły się Stany Zjednoczone. Jedyny światowy hegemon, posiadający silną pozycję na „bałkańskiej szachownicy”, umacnia tutaj swoją strefę wpływów. Ingerencja mocarstw od początku determinuje bałkańskie dzieje i w tym zakresie nic się nie zmienia, nic oprócz dekoracji. W XXI w. Bałkany nadal są areną starcia między państwami spoza ich obszaru o wpływy ekonomiczne, polityczne, militarne i kulturowe. Ponadto stały się niezwykle ważne ze względu na biegnące tamtędy szlaki przesyłowe podstawowych surowców energetycznych.

W związku z tym istotne wydaje się stanowisko, które dowodzi, że Bałkany trzeba rozpatrywać jako specyficzny region, posiadający naturalne uwarunkowania geograficzne, które determinują jego dynamikę geopolityczną. Półwysep Bałkański wykazuje szczególną predylekcję, aby stać się podmiotem pogłębionych badań naukowych w odniesieniu do niezwykle istotnych zjawisk ze względu na częstotliwość oraz gwałtowność występowania: wojen, konfliktów oraz zagrożeń o charakterze militarnym i niemilitarnym. Wyjątkowość Bałkanów polega również na tym, że charakteryzują je szczególnie liczne podziały, permanentne roszczenia terytorialne i ingerencja mocarstw. Jak się wydaje, to przede wszystkim rozwarstwienia etniczne, kulturowe i religijne były i są nadal najbardziej konfliktogennymi czynnikami, które uniemożliwiają rozwój regionu. W znaczący sposób wyznaczają one linie niekończących się sporów, zaś wzajemne relacje między mniejszościami narodowymi i etnicznymi stanowią istotną barierę dla stabilizacji.

W procesie badawczym podejmowanym w politologii należy się odwołać do paradygmatów, które wypracowała ta nauka, aby następnie sięgnąć po wiedzę deskryptywną. Zakorzeniony w literaturze przedmiotu wzorzec bałkańskiej niestabilności skłania do pogłębiania skomplikowanej historii Półwyspu. W związku z tym istotna jest kontynuacja badań znanych uczonych: Jovana Cvijicia, Adama Koseskiego, Franciszka Gołembskiego i Hueya L. Kostanicka, którzy dowiedli, że na Bałkanach jak w żadnym innym regionie mamy do czynienia z licznie występującymi konfliktami i napięciami, stanowiącymi konsekwencję wzajemnych powiązań między geografią a historią. Takie podejście otwiera drogę do podjęcia szerszych badań geopolitycznych dotyczących Bałkanów.

Należy w tym miejscu przypomnieć, że geopolityka to nauka o państwie jako organizmie geograficznym, która państwo i jego politykę bada jako zjawiska przestrzenne. Geopolityka służy zatem do określenia świadomości geograficznej państwa, a jej przedmiotem są polityczne formy życia w przestrzeni oraz badania związków człowieka z przestrzenią. Ważną przesłanką tych eksploracji jest stwierdzenie, że podstawowym uczestnikiem stosunków międzynarodowych jest państwo. Przełomowe znaczenie dla rozwoju współczesnych teorii i badań geopolitycznych przyniósł kres zimnej wojny. Po upadku świata dwubiegunowego nastąpiło przemodelowanie zjawisk geopolitycznych wraz z ich zastosowaniem w prowadzeniu polityki przez wiele państw. Te wydarzenia o randze globalnej miały wpływ na to, co się dzieje na Bałkanach w kwestiach granic, systemów politycznych, przywództwa i zamrożonych konfliktów etnicznych, które rozgrywają się na określonej przestrzeni.

Bałkany po zakończeniu wojny domowej w 1995 r. i interwencji NATO w Jugosławii w 1999 r. nie zostały zapomniane przez świat, chociaż nie stanowią centrum uwagi opinii społecznej i polityków jak wtedy, gdy zamach sarajewski w 1914 r. rozpętał Wielką Wojnę lub kiedy Sarajewo stało się oblężoną twierdzą pod koniec XX w. Zbrodnie i czystki etniczne spowodowały, że Bałkany były podmiotem relacji reporterskich i analiz politologicznych. Niemniej przestrzeń i historia są niezwykle istotnym czynnikiem kształtowania polityki krajów bałkańskich także i dziś. Stąd płynie też konieczność pogłębiania badań w sferze geopolityki jako „potęgi w czasie i przestrzeni”. Pomimo znacznych różnic w poglądach odnoszących się do dziejów Bałkanów oraz zjawisk zachodzących na tym obszarze należy sobie uświadomić, że położenie państw bałkańskich, ich wzajemne relacje, jak też polityka wielkich mocarstw będą miały wpływ na europejskie stosunki międzynarodowe. Tym samym prowadzenie wielowymiarowych i interdyscyplinarnych badań dotyczących tego regionu jest nie tylko uzasadnione, ale wręcz niezbędne.

Zasadniczym celem badawczym tego opracowania stało się dokonanie analizy geopolityki Bałkanów, biorącej pod uwagę wymienioną powyżej specyfikę Półwyspu. Oddziałuje ona na szereg uwarunkowań związanych z funkcjonowaniem narodów go zamieszkujących, ma istotny wpływ na historię polityczną, stosunki międzynarodowe i jest zarzewiem konfliktów między narodami bałkańskimi. Nawarstwiające się antagonizmy, które co jakiś czas, zgodnie z zasadą domina, rozprzestrzeniają się na cały region, mnogość problemów społeczno-politycznych, a także opóźnienia w rozwoju cywilizacyjnym pokazują, że Bałkany nadal są regionem, który wymaga szczegółowych badań.

Cząstkowe cele badawcze obejmują: przedstawienie zależności między dziejami politycznymi i etnicznymi Bałkanów a geografią, ukazanie związków zachodzących między polityką a geografią na tym obszarze, zaprezentowanie charakterystyki geomorfologicznej Półwyspu sensu largo oraz sensu stricto w odniesieniu do poszczególnych państw bałkańskich, pokazanie specyfiki tego regionu, dostosowanie paradygmatów geopolitycznych do badanej problematyki, przedstawienie rozwoju politycznego państw na Bałkanach i ich miejsca w stosunkach międzynarodowych, a także określenie dynamiki procesów geopolitycznych na Bałkanach w przekroju dziejowym oraz w XXI w.

Na podstawie egzegezy źródeł i analizy innych materiałów poświęconych badanemu zjawisku skonstruowałam główne problemy badawcze, które oscylują wokół zagadnienia związanego z kształtowaniem się geopolityki Bałkanów. Pojawiły się istotne pytania, uwydatniające tę problematykę, na które szukałam odpowiedzi:

— W jakim stopniu uwarunkowania geograficzne miały wpływ na powstawanie państw i narodów na Półwyspie Bałkańskim?

— Jak zmieniała się geopolityka Bałkanów na przestrzeni dziejów?

— Jaki był wpływ wielkich mocarstw na kształtowanie się stosunków geopolitycznych na Bałkanach?

— Jak można określić dynamikę przemian geopolitycznych na Półwyspie?

— Czy zmiany w stosunkach geopolitycznych miały wpływ na rozwój konfliktów?

— W jakim stopniu geopolityczne położenie państw bałkańskich wpływa na realizację ich celów politycznych?

Sformułowałam główną tezę badawczą mówiącą o tym, że geopolityka Bałkanów jest funkcją międzynarodowych i wewnętrznych czynników systemowych. Jej dynamika sprawia, że niestabilny charakter tego regionu utrzymuje się nadal, zagrażając ustalonemu porządkowi międzynarodowemu. W związku z tym należy się spodziewać odmrożenia konfliktów narodowościowo-etnicznych i tym samym zmiany sytuacji geopolitycznej w chwili wystąpienia dogodnych warunków.

Ponadto ustaliłam tezy cząstkowe, które odnoszą się do konkretnych działań mocarstw na arenie międzynarodowej. Zgodnie z nimi silniejsze podmioty prowadzą politykę, która zmierza do jeszcze ściślejszego podporządkowania Bałkanów. Turcja dokonuje tego z zastosowaniem miękkich środków (soft power), w tym dyplomacji publicznej. Stany Zjednoczone stają się jednym z najaktywniejszych i najsilniejszych graczy na tym obszarze, a ich znaczenie zostaje podkreślone poprzez plan budowania protektoratów, a nie demokratycznych państw (casus Kosowa). Z kolei Niemcy, Austria, Włochy i Rosja zmierzają do gospodarczego uzależnienia Bałkanów postjugosłowiańskich od siebie, natomiast Chiny, dzięki ekspansji i niezwykle skutecznej polityce, od ponad dwóch dekad budują na Bałkanach trwały przyczółek do dalszej eksploracji Starego Kontynentu.

Monografia ta mieści się w nurcie dyscypliny naukowej, jaką jest nauka o polityce i administracji. Do istotnych obowiązków politologa należy identyfikowanie zjawisk i procesów politycznych, jak też ustalanie poprawności tychże oraz przewidywanie przyszłego ich rozwoju. W naukowym poznaniu politologia bierze pod uwagę zmienność rzeczywistości. Zarówno historia, jak i politologia stosują podobne metody badawcze, tj. zasady i metody systematycznych badań w celu obiektywnego wyjaśniania zdarzeń i zjawisk istotnych dla badanych podmiotów. Obie dyscypliny naukowe są często oparte na takich metodach poznawczych, jak: analiza systemu, analogia i analiza historyczna. Trzeba pamiętać, że wciąż kształtująca się metoda politologiczna polega na tym, że badacz podkreśla konieczność stosowania pojęć i teorii politologicznych do wyjaśniania badanych zjawisk. Metoda ta jest jednocześnie bardzo pomocna dla innych nauk humanistycznych i społecznych, ma charakter heurystyczny, który polega w znacznym zakresie na pozyskiwaniu materiałów (źródeł) oraz ich opracowaniu i interpretacji.

Jedną z najbardziej wpływowych orientacji teoretycznych i metodologicznych w politologii jest analiza systemowa. Dzięki jej zastosowaniu możliwa była analiza szczególnie na poziomie makrosystemu. Korzystając z podstawowego pytania charakterystycznego dla tej metody, można było określić, jaki jest stan badań nad geopolityką Bałkanów oraz rozwojem cywilizacyjnym regionu, a także jak przebiega dynamika tego procesu. Analiza ta pozwoliła na wyjaśnienie cech sprzężeń między elementami wchodzącymi w skład systemu politycznego odpowiedzialnego za rozwój relacji państw bałkańskich z innymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Dała ona możliwość podkreślenia zależności przemian geopolitycznych na „bałkańskiej szachownicy” od czynników zewnętrznych, przede wszystkim mocarstw, które wpływają na sytuację polityczną w regionie. Analiza systemowa jako metoda badawcza umożliwiła ponadto ukazanie, że geopolityka jest podsystemem zależnym od systemu politycznego (sterującego). Dzięki takiej analizie możliwe stało się wzbogacenie konkretnych rozważań o refleksję ogólną. Metoda ta jest o tyle ważna, że nie wyznacza arbitralnych granic badań i pokazuje złożoność relacji zachodzących między podmiotami w epoce globalizacji, kiedy wzajemne powiązania stają się coraz bardziej dynamiczne, zwłaszcza w kontekście pojawiających się nowych zagrożeń w świecie pozimnowojennym i związanych z nimi zmian w regionie bałkańskim, w obszarze jego geopolityki. Posługuje się ona modelem pojęciowym badanej rzeczywistości, dzięki czemu możliwe jest przedstawienie zależności między atrybutami uczestników stosunków międzynarodowych a ich miejscem w strukturze systemu międzynarodowego oraz konsekwencjami działań i oddziaływań dla każdego z nich.

Ważne stało się zastosowanie metody porównawczej (analogii), co pozwoliło na wyodrębnienie ogólnych teorii geopolitycznych i wykorzystanie ich do opisu Półwyspu Bałkańskiego. Do zbadania przebiegu procesów i zjawisk geopolitycznych posłużyła metoda modelowo-symulacyjna, a obiektem analizy stał się materiał faktograficzny. Hipotezy podlegały weryfikacji w czasie logicznej i merytorycznej krytyki źródeł, w wyniku czego pojawiały się twierdzenia typu prognostycznego. Kiedy ma się dane wyjściowe i warunki ograniczające oraz posiada się choć w zarysie cel badania, można analizować zależności i związki zachodzące między danymi wyjściowymi. Cechą tej metody jest jednoczesne posługiwanie się analizą i syntezą z uwzględnieniem abstrahowania, porównywania i uogólniania.

Wybitnie specjalistyczną metodą zastosowaną w tym opracowaniu na znaczną skalę jest metoda geograficzna, która należy do metod szczegółowych. Stała się ona niezbędna przede wszystkim do ustalania wydarzeń i zależności zachodzących pomiędzy polityką a geografią, ludnością a geografią, gospodarką a geografią. Ponadto wiedza geograficzna została wykorzystana do dociekania przyczyn danych zjawisk. Metoda ta umożliwiła analizę i ocenę warunków terenowych, które mają wpływ na powstanie szeregu zjawisk odnoszących się do geopolityki i jej ewolucji (rzeźba terenu, hydrografia, klimat, kompleksy leśne, przebieg dróg, linii kolejowych, stan zurbanizowania itd.). Zastosowanie metody geograficznej w tym opracowaniu polegało na zobrazowaniu procesów i zmian geopolitycznych oraz ich wpływu na stosunki polityczne wewnętrzne i zewnętrzne.

Ważne były także metody właściwe dla nauk historycznych, w tym badanie genezy zjawisk historycznych, co pozwoliło na znalezienie związków przyczynowo-skutkowych między podejmowaniem działań przez podmioty bałkańskie i zewnętrzne oraz pokazanie przebiegu powstawania w różnych okresach zmian geopolitycznych w regionie pod wpływem przede wszystkim antagonizmów etnicznych i wojen. Kolejnymi wykorzystanymi metodami były dedukcyjna oraz komparatystyczna, ta ostatnia niezbędna przy porównywaniu ujętych w pracy danych statystycznych dotyczących Półwyspu i jego mieszkańców.

Poza wyżej wymienionymi metodami wykorzystałam następujące techniki badawcze: badanie dokumentów oraz analizę treści i krytykę piśmiennictwa. Pierwsza z nich okazała się niezbędna przy eksploracji materiałów źródłowych, takich jak: dokumenty archiwalne, rządowe (strategie, programy), prawne (akty prawa wewnętrznego i międzynarodowego) oraz prasowe. Z kolei druga została zastosowana do przeprowadzenia oceny i egzegezy przydatności materiałów źródłowych (w tym krytyki literatury przedmiotu). Posłużyła także do poznania aktualnego stanu wiedzy w zakresie badanego zjawiska, a w szczególności umożliwiła interpretację i analizę materiałów zawartych w archiwach polskich i bałkańskich.

Proponowane opracowanie ma charakter nowatorski w polskiej literaturze przedmiotu. Składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów, zakończenia, bibliografii, indeksu. Praca zawiera także mapy, szkice i tabele. Tak założona struktura pracy, wyrażająca główną jej ideę, została podporządkowana najważniejszym kwestiom, które zostały poddane analizie i celom badawczym o kluczowym znaczeniu.

W pierwszym rozdziale pt. Podstawy myśli i idei geopolitycznych, który stanowi wprowadzenie do tematyki badań, zostały zawarte najważniejsze koncepcje geopolityczne oraz zaprezentowany dorobek naukowców, którzy zajmowali się tą dyscypliną. Prezentuję także najnowsze metody charakterystyczne dla badań geopolitycznych, z wyróżnieniem tych, które okazały się szczególnie przydatne w prowadzonych przeze mnie dociekaniach. Zwracam szczególną uwagę na wybrane paradygmaty, które stanowią podstawę poznawczą geopolityki. Ponieważ desygnat geopolityki przez wiele lat był pojmowany w sposób kontrowersyjny i niejednoznaczny, zaprezentowałam uzasadnienie dotyczące naukowego pojmowania geopolityki sensu stricto, a nie tylko stosowania jej jako określenia w dyskursie publicystycznym.

W rozdziale drugim, zatytułowanym Charakterystyka geograficzna Półwyspu Bałkańskiego, który w znacznej części poświęcony jest opisowi geograficznemu Półwyspu, analizuję definicję Bałkanów i wypływające z niej możliwości budowania paradygmatów wyjaśniających niestabilność regionu. Dowody świadczące o jego zmienności geopolitycznej zostały ukazane na tle historii politycznej Półwyspu, włącznie z pojęciem „bałkanizacji” i przedstawieniem ingerencji mocarstw w jego dzieje. Wyszczególnienie uwarunkowań, rzeźby, klimatu i hydrografii zostało powiązane z wyróżnieniem cech dystynktywnych jednostek politycznych i zjawisk społecznych, które zachodzą na Bałkanach, co pozwoliło na pokazanie odrębności regionu w ujęciu całościowym.

W rozdziałach trzecim (Charakterystyka geograficzna państw postjugosłowiańskich) i czwartym (Charakterystyka geograficzna Bułgarii, Rumunii, Albanii i Grecji) w oparciu o zmiany, jakie zachodziły w środowisku politycznym, przedstawiam uwarunkowania geograficzne poszczególnych jednostek państwowych, przy czym zawężam je do XX w., traktując wcześniejszy okres jako wprowadzenie. Jednocześnie wyodrębniam te cechy opisu geograficznego, które miały ważny wpływ na kształtowanie się państwowości i systemów politycznych. Uwzględniam także geomorfologiczne bariery utrudniające rozwój cywilizacyjny podmiotów politycznych.

Kolejny, piąty rozdział, który nosi tytuł Zarys dziejów politycznych państw bałkańskich, odnosi się do kształtowania historii politycznej państw na Bałkanach, ich systemów politycznych i stosunków międzynarodowych. Syntetycznie opisuję dzieje polityczne i pozycję międzynarodową państw bałkańskich w środowisku międzynarodowym, wyróżniam najważniejsze zagrożenia w procesie ich rozwoju, ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką odgrywali na przestrzeni wieków gracze zewnętrzni (wielkie mocarstwa).

W szóstym rozdziale pt. Geopolityczne znaczenie Bałkanów poddaję ocenie geopolityczną rolę Bałkanów w rozwoju cywilizacyjnym Europy i pogranicza euroazjatyckiego oraz uwydatniam znaczenie mocarstw w zdobywaniu przewagi na Półwyspie. Ponadto ukazuję dynamikę zmian geopolitycznych, które zachodziły w odniesieniu do stosunków wewnętrznych i zewnętrznych.

W bogatym zbiorze literatury przedmiotu do najważniejszych opracowań, którymi posłużyłam się w badaniach nad procesami geopolitycznymi na Bałkanach, należą teksty: Friedricha Ratzla, Lionela W. Lyde’a i Augustusa F. Mocklera-Ferrymana, Marion I. Newbigin, Halforda J. Mackindera, Roberta Strausza-Hupégo, Nicholasa J. Spykmana, Josepha S. Roucka, Henryka Batowskiego, Francisa W. Cartera, Jerzego Skowronka, Mieczysława Tantego i Tadeusza Wasilewskiego, Leszka Moczulskiego, Petera Taylora i Colina Flinta, Yves’a Lacoste’a, Pierre’a Célériera, Andreasa Dorpalena, Roberta D. Kaplana, Zbigniewa Brzezińskiego, Andrzeja Dybczyńskiego, Zbigniewa Lacha i Jana Wendta, Leszka Sykulskiego, Davida Mitrany’ego, Slavoljuba Šušicia, Pierre’a M. Gallois, André Blanca, Andreji Miletić, Saula B. Cohena, Piotra Eberhardta, Ewy Bujwid-Kurek, Ireny Stawowy-Kawki, Tadeusza Czekalskiego, Jerzego Hauzińskiego i Jana Leśnego, Mirko Grčicia, Stanko Nišicia, Wawrzyńca Konarskiego i Adama Koseskiego, Marii Todorovej, Jacka Wojnickiego, Andrzeja Dubickiego, Dragana Petrovicia i Jasminy Nikolić, Dušana Prorokovicia, Gorany Ognjenović i Jasny Jozelic, Michela Sivignona, Andrzeja Krzaka, Rafała Woźnicy, Zachariasa Michasa i Konstantinosa Grivasa, Edwarda Haliżaka, Floriana Biebera, Ioannisa Th. Mazisa i Markosa I. Troulisa, Mirelli Korzeniewskiej-Wiszniewskiej, Oskara Кrejčiego, Petera Liotty, moje własne i wielu innych badaczy.

W celu dokonania opisu geograficznego posłużyłam się następującymi opracowaniami: Borivoja Ž. Milojevicia, Ivana A. Božicia, Milana A. Kneževicia, Stanisława Gorzuchowskiego i Tadeusza Dybczyńskiego, Zygmunta Paruckiego, Dragoljuba Sekulovicia, Davida Turnocka, Miloljuba Sretenovicia, Tomasza Witucha, Joanny Markowskiej, Barbary Urbańskiej oraz innymi. Nadto niezwykle pomocne dla konstrukcji części geograficznej były jugosłowiańskie opracowania z serii Vojna enciklopedija.

Nie sposób pominąć także materiałów źródłowych: licznych dokumentów, relacji, sprawozdań, które wprost odwołują się do problematyki geopolitycznej lub do niej nawiązują. Pochodzą one z kolekcji archiwalnych: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie, Państwowego Archiwum Chorwacji w Zagrzebiu, jak również archiwów, które znajdują się w Serbii: Archiwum Jugosławii, Archiwum Serbii oraz Archiwum Wojskowego w Belgradzie.

Pragnę podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej monografii. Wyrazy wdzięczności kieruję do prof. dr. hab. Lecha Rubisza, Dyrektora Instytutu Nauk Politycznych i Administracji Uniwersytetu Opolskiego, za motywowanie do pracy oraz wsparcie finansowe, dzięki któremu opracowanie mogło ujrzeć światło dzienne. Słowa szczególnego podziękowania należą się prof. dr hab. Ewie Bujwid-Kurek, Prodziekan Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, ekspertce w sprawach Półwyspu Bałkańskiego, za cenne rady merytoryczne i metodologiczne udzielane podczas pracy nad tą monografią, które wzbogaciły mój warsztat badawczy i pozwoliły na wnikliwe kontynuowanie badań w obszarze bałkanistyki. Wyrazy wdzięczności kieruję także do Prorektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu prof. dr. hab. Tadeusza Wallasa za udzielone mi konsultacje merytoryczne, jak również za poświęcenie czasu na zrecenzowanie tej pracy.

Słowa podziękowania powinny także dotrzeć do licznego grona Przyjaciół z Bałkanów, z którymi wieloletnia współpraca naukowa, wzbogacona niezliczonymi rozmowami o problemach społeczeństw, krajów oraz ludzi z tamtego regionu, stała się inspiracją oraz bazą ogromnej i niezwykłej, bo opartej na bogatym doświadczeniu, wiedzy. Wyjątkowe podziękowania należą się: dr Jasnej Turkalj, znakomitej historyczce i ekspertce w dziedzinie tematyki bałkańskiej i chorwackiej, byłej Dyrektor Chorwackiego Instytutu Historycznego w Zagrzebiu, dr. Mario Jarebowi, dr. Ivo Lučiciovi i dr. Nikicy Bariciowi z tego samego Instytutu oraz dr. Gordanowi Ravančiciowi, obecnemu Dyrektorowi Chorwackiego Instytutu Historycznego.

Serdecznie wyrazy wdzięczności kieruję do moich serbskich przyjaciół: mgr Any Petrović-Chojnackiej, która wielokrotnie pomagała mi w pozyskiwaniu i selekcji materiałów dotyczących Bałkanów, dr. płk. Dalibora Dendy, dr. płk. Veljko Blagojevicia i prof. Darko Trifunovicia, którzy poświęcali swój czas, aby przybliżyć mi problematykę geopolityczną Półwyspu Bałkańskiego. Ze specjalnym podziękowaniem zwracam się do dr. Milana Terzicia, Dyrektora Archiwum Jugosławii w Belgradzie, za hojne udostępnienie ciekawych zbiorów archiwalnych, niezwykłą serdeczność i wielogodzinne rozmowy o pracy naukowej w Jugosławii i Serbii.

Wyrazy wdzięczności kieruję także do prof. dr. hab. Andrzeja Dubickiego, Prodziekana Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego, który był recenzentem tego opracowania, wielokrotnie udzielał cennych uwag merytorycznych oraz wiele czasu poświęcił na konsultacje podczas pisania monografii, służąc cennymi wskazówkami bibliograficznymi.

Wreszcie dziękuję serdecznie Mężowi prof. dr. hab. Andrzejowi Krzakowi za to, że zaraził mnie swoją naukową pasją do Bałkanów i przekazał mi wiele merytorycznych uwag, bez których nie mogłabym się obejść w trakcie pracy nad książką.

Warszawa, 31 sierpnia 2021 r.1.2.
Metody badawcze w geopolityce

Przedmiotem badań naukowych w geopolityce jest panowanie nad przestrzenią terytorialną, gospodarczą, kulturalną i religijną sprawowane na drodze współpracy, współzawodnictwa lub konfliktu z innymi graczami na arenie międzynarodowej, przy czym graczami mogą być zarówno państwa, jak i organizacje międzynarodowe. W badaniach geopolitycznych wyróżnione zostały czynniki, które składają się na potencjał całkowity (potęgę) ośrodków siły (ang. power, niem. Weltmacht). Dotyczy to głównie czynników historycznych oraz politycznych. Elementy brane pod uwagę w analizie geopolitycznej mogą być stałe lub zmienne. Do stałych czynników zaliczamy: przestrzeń, położenie, odległość, charakter kontynentalny lub wyspiarski, kulturę, klimat i zasoby naturalne. Podstawowymi czynnikami zmiennymi są: ludność, gospodarka, technologia, instytucje polityczne wewnętrzne i międzynarodowe (sojusze), transport, systemy telekomunikacyjne i informatyczne.

W teorii geopolityki szczególnie wpływowe znaczenie zyskały następujące metody badawcze: historyczna, funkcjonalna, morfologiczna, behawioralna, systemowa oraz analiza potęgi.

— Podejście historyczne polega na badaniu ewolucji podmiotu geopolitycznego w stosunku do środowiska fizycznego i kulturowego. Opiera się na założeniu, że jego obecna sytuacja i przyszły rozwój nie mogą być rozumiane inaczej jak tylko na podstawie przeszłości danego podmiotu, w kontekście historycznego podobieństwa zdarzeń i antagonizmów oraz stosunków historycznych, które kształtowane są przez różne grupy narodowe i etniczne.

— Podejście funkcjonalne skupia się na ocenie funkcjonowania obszaru określanego jako pewna jednostka polityczna, gospodarcza, strategiczna. Ocenia się jego spójność i zgodność między różnymi czynnikami jego potęgi.

— Podejście morfologiczne (geograficzne) odwołuje się do metodologii geograficznej, zwraca uwagę na konieczność dokonania inwentaryzacji czynników fizycznych (stałych) i ludzkich (zmiennych).

— Podejście behawioralne jest ukierunkowane na ocenę zamiarów. Bierze pod uwagę ocenę systemów wartości oraz poczucia przestrzeni danego narodu. Uwzględnia struktury systemów: decyzyjnego, politycznego, dyplomatycznego, gospodarczego, strategicznego w celu ukazania ich siły i słabości. Polega to przede wszystkim na badaniu systemów wartości jak również projekcji geopolitycznej zbiorowej wyobraźni danego narodu.

— Podejście systemowe z kolei stanowi połączenie podejścia analizy potęgi z podejściem behawioralnym. Łączy zatem w jedną globalną wizję możliwości i intencje graczy, którzy poddawani są analizie.

Analiza potęgi jest jeszcze jednym aspektem badań geopolitycznych. Specyfika tego ujęcia polega na tym, że badany jest obszar, który stanowi interakcję działających na nim wielu podmiotów politycznych. Ponadto trzeba mieć na uwadze, że interesy i potęga zmieniają się z czasem. Czas i przestrzeń to zasadnicze wymiary polityczne i strategiczne. Najbardziej trwałe są czynniki fizyczne, jak np. odległość, ale ich znaczenie geopolityczne zmienia się w funkcji posiadanej technologii. Przestrzeń i odległość nie są pojmowane jednoznacznie. W odmienny sposób mogą przyciągać zainteresowanych graczy geopolitycznych ze względu na ich interesy. Bliski Wschód może mieć większe znaczenie dla Europy ze względu na zasób złoża surowców energetycznych niż Bałkany, które są położone w Europie.

Analiza potęgi polega na mierzeniu potęgi poszczególnych państw (potęgometria). Zgodnie z modelem Mirosława Sułka można ocenić potencjał ogólny danego ośrodka (państwa lub grupy państw). Analiza potęgi koncentruje się na znaczeniu politycznym, strategicznym, ekonomicznym obszaru pojmowanego jako obszar interakcji działających na nim podmiotów gospodarczych. Obliczeń dokonuje się w następujący sposób: stanowi go iloczyn powierzchni terytorium, dochodu narodowego (produkt krajowy brutto) oraz liczby ludności:

P (potęga) = D (produkt krajowy brutto) razy L (liczba ludności) razy p (powierzchnia terytorium państwa).

Powstaje w ten sposób model Sułka, który, według jego autora, ma charakter dedukcyjny, został stworzony bowiem na podstawie apriorycznego rozumowania logicznego, nie jest więc uogólnieniem badań empirycznych. W kontekście tego modelu trzeba podkreślić, że stosunki międzynarodowe to ogół stosunków sił i interesów. Państwa dążą do przetrwania i rozwoju, a ponadto starają się maksymalizować swoje szanse na przetrwanie i rozwój poprzez zwiększenie swojej siły, nazwanej potęgą. Dla potrzeb badania stosunków międzynarodowych w kategoriach siły można wyróżnić dwa rodzaje potęgi – potęgę ogólną odnoszącą się do całokształtu działalności ludności państwa, związaną ze współpracą i walką, oraz potęgę wojskową odnoszącą się wyłącznie do walki. Potęga wojskowa jest tworzona przez liczbę żołnierzy oraz uzbrojenie i wyszkolenie finansowane z wydatków wojskowych. W modelu Sułka potęga wojskowa (P) obliczana jest iloczynem:

P = W × Ż × p,

gdzie W to wydatki wojskowe, Ż – liczba żołnierzy służby czynnej, a p – powierzchnia państwa.

Wpływowe zastosowanie w badaniach geopolitycznych zyskały także inne modele:

■ model Lancelota L. Farrara, w którym potęga (P) obliczana jest iloczynem

P = L × IP,

gdzie L to liczba ludności, a IP to produkcja przemysłowa (liczona w USD).

■ model Richarda Muira, w którym siła państwa (S) obliczana jest iloczynem

S = PKB³ × √L,

gdzie L to liczba ludności.

Trzeba zwrócić uwagę, że wielu badaczy podkreśla, iż o sile państwa decyduje nie potęga militarna, ale pozycja danego podmiotu w światowym systemie ekonomiczno-politycznym. Często jednak spotyka się twierdzenie, że siła militarna państwa stanowi jego siłę pozorną, natomiast za siłę rzeczywistą należałoby uznać siłę ekonomiczną. Ze względu na siłę ekonomiczną można sklasyfikować państwa jako: największe, wielkie, duże, średnie, małe, bardzo małe i mikroskopijne. Do największych zaliczane są wyłącznie Stany Zjednoczone. Do państw wielkich należą: Rosja, Japonia, Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Chiny i Włochy. W skali świata przeważają jednak państwa małe i średnie. Jedynie w Europie jest najwięcej państw dużych i średnich, w Oceanii i Afryce dominują państwa bardzo małe.

Jak zauważył Sułek, analiza geopolityczna jest metodą, która bada stosunki międzynarodowe jednostek politycznych (głównie państw) wraz z ich odwiecznymi interesami (celami) oraz możliwościami ich osiągania w czasie i przestrzeni.

W geopolityce nakłady i efekty mogą mieć postać ogólną (syntetyczną), czyli odnoszącą się do wielkości potęgi (mocy, siły), lub sektorową, która jest przedstawiana w kategoriach ekonomicznych, militarnych i moralnych. Uwarunkowania potęgi są dwojakiego rodzaju: stałe (ludność, czas, przestrzeń, działanie) oraz zmienne (sytuacyjne) – zasobowe, klimatyczne i infrastrukturalne. Czynniki sytuacyjne mogą zyskiwać lub tracić na znaczeniu.

Specjalny indeks siły oparty na potędze morskiej utworzył George Modelski. Pozycja hegemoniczna, czyli fakt bycia światowym mocarstwem (World Power), według teorii długich cykli Modelskiego polegała na dominacji na morzach. Pozycję taką miała Portugalia w latach 1502–1544, Holandia w okresie 1608–1642, Wielka Brytania w latach 1719–1723 oraz 1809–1890 i Stany Zjednoczone od 1944 r. Gdy mocarstwo osiąga status hegemona, wówczas rzuca mu wyzwanie inne wielkie mocarstwo, co doprowadza do wojny hegemonicznej o zdobycie statusu hegemona. Po II wojnie światowej porządek światowy został ustalony jako rywalizacja dwóch mocarstw: Stanów Zjednoczonych i ZSRR. Według tej teorii okresy hegemoniczne mogły trwać od sześćdziesięciu do dziewięćdziesięciu lat, a wojny hegemoniczne – ok. dwudziestu lat.