Geopolityka - ebook

Słowo wstępne

To nie jest książka o geopolityce. A precyzyjnie rzecz ujmując, z całą pewnością nie jest to książka o tej zwulgaryzowanej wersji geopolityki, która została spopularyzowana przez polskich „geopolityków”, z Jackiem Bartosiakiem na czele, i przyciąga uwagę tłumów do geopolitycznych książek czy wykładów1. O czym jest więc ta książka i dlaczego warto ją przeczytać?

Klaus Dodds, profesor Uniwersytetu Londyńskiego i naukowiec o imponującym dorobku, stara się w prezentowanej publikacji pokazać geopolitykę we wszystkich jej odcieniach i barwach. Odchodzi więc (i bardzo dobrze!) od klasycznego ujęcia geopolityki jako koncepcji opierającej się na geograficznym determinizmie i obiektywizacji geografii. „Nie jesteśmy więźniami geografii” – deklaruje już na wstępie, krytycznie odnosząc się do niezwykle popularnej książki Tima Marshalla2, a także do podejścia, zgodnie z którym historię i geografię świata można przedstawić za pomocą kilkunastu dobrze dobranych map.

Dodds jest przedstawicielem nurtu geopolityki krytycznej, co wyraźnie widać na kartach tej książki. Choć przytacza klasyków geopolityki, szkicuje historię tego intelektualnego nurtu, to tak szeroko obecny w polskich dyskusjach Halford Mackinder pojawia się tutaj ledwie kilka razy, i to w kontekście historycznym, a nie współczesnym. Jeśli autor wspomina go w odniesieniu do ważnych geopolitycznych debat ostatnich lat, to jedynie nawiązując do rosyjskiej prawicy, która podpiera się nim, próbując uzasadnić tezy o „geopolitycznym przeznaczeniu” Rosji czy Azji Centralnej.

Publikacja, którą trzymacie Państwo w ręce, jest bardzo ważna, bo pokazuje współczesną geopolitykę we właściwych proporcjach, wprowadzając do polskiej debaty nurty i podejścia słabo w niej dotychczas obecne. Pokazuje tym samym, jak bardzo odległe są krajowe dyskusje geopolityczne od głównego nurtu geopolityki zachodniej, a jednocześnie, jak mocno przesiąknięte myślą rosyjską, czego najlepszych przykładem są prace Leszka Sykulskiego3. Nie mam więc wątpliwości, że dla wielu czytelników zaznajomionych z polską literaturą geopolityczną lektura tej książki będzie zaskakująca, a może nawet szokująca.

Dodds, opisując nurty geopolityki, pokazuje przeróżne jej odłamy i podejścia, oddając również głos badaczom spoza Europy i Stanów Zjednoczonych, a nawet przedstawicielom ludów tubylczych czy feministkom. Dzięki temu widzimy jasno, że geopolityczne wyobrażenia o świecie i wyobrażenia ludzi o geopolityce są naprawdę bardzo różne. Dla przykładu nurt feministyczny rozważań o geopolityce wskazywać będzie na kontekst „genderowy”, na fakt, że to kobiety i dzieci są często ofiarami geopolitycznych rozgrywek i geoekonomicznych nierówności. Nawet jeśli rozważania tego typu są dość odległe od klasycznego nurtu geopolityki, to współcześnie są wyraźnie obecne w dyskursie i ważne, dotyczą bowiem podstawowych zagadnień, którymi zajmuje się geopolityka. Po pierwsze, odnoszą się do kwestii walki o wpływy i władzę na określonym terytorium albo nad pewną przestrzenią. Po drugie, pokazują stosunki międzynarodowe w kontekście geograficznym, przestrzennym. Tym, co odróżnia je od dyskursu klasycznego, jest zmiana punktu referencyjnego – przestaje nim być państwo, a staje się określona grupa społeczna (np. kobiety).

Odejście od tradycyjnego sposobu patrzenia na geopolitykę pozwala nam rozszerzyć perspektywę i dostrzec wiele nowych geopolitycznych zagadnień, czasem dość zaskakujących. Kto bowiem zastanawiał się nad „geopolityką śmieci”? Dodds pokazuje jednak, że analiza przestrzenna składowania odpadów i ich przepływów może nam bardzo dużo powiedzieć o stosunkach władzy i wpływach na danym terytorium (a także w przestrzeni kosmicznej!). Geografia odpadów pokazuje na przykład, jak europejskie śmieci są transportowane do Afryki Zachodniej, ujawniając trwałość neokolonialnych w swej naturze relacji między państwami europejskimi a ich dawnymi terytoriami zależnymi.

Jeszcze mniej osób pewnie myślało o geopolityce jako elemencie popkultury, a przecież, jak przekonuje autor (ilustr. 5), to jedno z trzech podstawowych jej ujęć. Obok geopolityki formalnej, czyli nauki, jest jeszcze geopolityka praktykowana przez rządy i inne instytucje polityczne oraz właśnie geopolityka popularna – prezentowana w mediach, filmach czy książkach. Dodds jest autorem wielu prac opisujących te popularne prezentacje geopolityki, m.in. książki o geopolityce w filmach o Jamesie Bondzie4, nic więc dziwnego, że i w Krótkim wprowadzeniu nie pomija tego tematu. Rozdział o geopolityce popularnej należy niewątpliwie do najciekawszych w książce, tym bardziej że autor odnosi się do naprawdę szerokiej listy dzieł współczesnej kultury, m.in. popularnych seriali takich jak Homeland.

Książka jest więc dla geopolityki w polskim jej ujęciu tym, czym radykalna kartografia dla tradycyjnych map. Zamiast pokazywać nam mapy, do których jesteśmy przyzwyczajeni (czyli najczęściej mapy fizyczne albo te z podziałem na państwa), naświetla zjawiska, których na tradycyjnych mapach nie widzimy, a które są również ważne. Często są to tematy niewygodne, o których wolelibyśmy nie myśleć – jak o tych wspomnianych już przepływach i nagromadzeniu śmieci w świecie. Nie zdziw się więc, proszę, Czytelniku lub Czytelniczko, jeśli w niektórych fragmentach książki będziesz tracić pewność, czy aby na pewno cały czas czytasz o geopolityce. Po prostu daj się wprowadzić autorowi w świat geopolityki i jej różnych wyobrażeń. Ten świat nie będzie może tak prosty, jak w typowych książkach geopolitycznych, ale o wiele bliższy rzeczywistości. I ciekawszy. Znacznie ciekawszy.

Tomasz Kamiński,

profesor na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politologicznych

Uniwersytetu ŁódzkiegoPodziękowania

Jestem wdzięczny kolegom z Oxford University Press, którzy wspaniałomyślnie zgodzili się na publikację trzeciego wydania. Szczere podziękowania kieruję do niesamowitego zespołu ludzi, w tym Andrei Keegan, Jenny Nugee, Rebekki Darley, Dana Hardinga, Gilliana Northcotta Lilesa, którzy wspierają autorów przez cały czas i organizują im możliwość przemawiania na festiwalach naukowych oraz innych wydarzeniach publicznych. Dzięki nim pojawiłem się na Oxford Literary Festival i na Festiwalu Literackim w Cheltenham, co było wielkim przywilejem, podobnie jak praca nad tłumaczeniem tekstów na wiele języków. Dziękuję Wam.

Kiedy zbierałem nowy materiał do trzeciego wydania, nie brakowało – niestety – nieoczekiwanych wydarzeń, które należało rozważyć. Były nimi: wybór prezydenta Donalda Trumpa, decyzja Wielkiej Brytanii o wyjściu z Unii Europejskiej , kryzys migracyjny, walki wewnętrzne w Wielkiej Brytanii, zmiany klimatyczne, konflikty handlowe i o zasoby naturalne, odradzające się nacjonalizmy na całym świecie, nienawiść etniczna i przejawy miejskiej bandyterki, potyczki graniczne, polityka manipulowania tożsamością, nielegalne okupacje terytorium czy manipulacje w mediach społecznościowych, będące wyrazem wojny informacyjnej. Być może Czytelnicy nie zgodzą się ze mną, ale nie podzielam poglądu, zgodnie z którym jesteśmy zdeterminowani albo nawet „uwięzieni” przez czynniki geograficzne, takie jak położenie, odległość czy miejsce na ziemi. Geopolityka zawsze jest tymczasowa i dynamiczna.

Podziękowania kieruję również do moich kolegów (dawnych i obecnych) na Royal Holloway, University of London. Nawet dwadzieścia pięć lat później to miejsce nadal pozostaje cudownie produktywnym i na tyle satysfakcjonującym, by chcieć tam badać i nauczać. Istnieje szerokie grono geopolityków, których nie sposób wszystkich wymienić, a którzy działali jako osoby o ogromnej życzliwości i jednocześnie przenikliwym myśleniu. W szczególności jestem wdzięczny prof. nadzw. Chih Yuan Woon z Uniwersytetu w Singapurze za chęci do recenzowania trzeciego wydania i dr. Alexowi Jeffreyowi z Uniwersytetu w Cambridge za wsparcie redakcyjne. Na końcu chciałbym również podziękować zespołowi St. John’s College w Oxfordzie za stypendium naukowe w roku 2017/2018, dzięki któremu mogłem przyjechać i dyskutować o geopolityce z moim opiekunem prof. nadzw. Ianem Klinkem.

Wreszcie nie byłoby trzeciego wydania ani tłumaczeń na różne języki bez Czytelników. Każdy autor jest zawsze wdzięczny za wsparcie, nawet jeśli wie, że niektórzy z Czytelników zasadniczo się z nim nie zgadzają. Dziękuję Wam.

Trzecie wydanie tej książki pozostaje poświęcone mojemu zmarłemu synowi Theo za to, że przyniósł nam tyle radości w swoim krótkim życiu. Każdy, kto stracił dziecko, wie, jak wyniszczające i trwałe pozostaje uczucie straty, a moja żona Carolin, która jest u mojego boku niezastąpiona, pomagała mi przejść przez te najciemniejsze dni.Spis ilustracji

1. Mur na zachodnim brzegu Jordanu w Izraelu

jvdwolf © 123RF.com

2. Prezydent Donald Trump

Bloomberg/Getty Images

3. Były sekretarz stanu USA Henry Kissinger

Dzięki uprzejmości Biblioteki Kongresu

4. Żołnierze indyjscy trenujący na lodowcu Siaczen w rejonie sporu terytorialnego z Pakistanem w Himalajach

Robert Nickelsberg/Getty Image News

5. Geopolityka formalna, praktyczna i popularna

6. Billboard reklamujący światowe forum gospodarcze w Davos w Szwajcarii w 2018 r.

Denis Balibouse/Reuters

7. Marsz protestacyjny w śródmieściu Londynu w lutym 2018 r.

iStock.com/godrick

8. Obraz z programu telewizyjnego Amo, który przedstawia wojnę z gangami narkotykowymi i jej wpływ na codzienne życie mieszkańców Manili na Filipinach

iStock.com/tupungato

9. Placówka BBC na Wyspie Wniebowstąpienia na południowym Atlantyku

AWA Consultants

10. System poziomu zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego oznaczony kolorami, opracowany dla Stanów Zjednoczonych: poważne (czerwony), wysokie (pomarańczowy), podwyższone (żółty), czujne (niebieski) i niskie (zielony)

HSAS Chart. United States Department of Homeland Security. Public Domain. Wikipedia.

11. Przedstawiciele UE i Nigru (odpowiednio Dimitris Avramopoulos i Mohamed Bazoum) spotykają się w celu omówienia kwestii migracji i pomocy rozwojowej w lipcu 2017 r.

cc-by-sa-2.0. https://www.flickr.com/photos/avramopoulos/35965201532/

12. Kanadyjski premier Justin Trudeau witający uchodźców syryjskich na lotnisku międzynarodowym w Toronto w grudniu 2015 r.

MARK BLINCH/Reuters

13. Kurdyjscy protestujący ściągający turecką flagę w bazie lotniczej w czerwcu 2014 r.

ILYAS AKENGIN/Stringer/AFP

14. Fragment mapy Chin zawierający kontrowersyjną Linię 9-kreskową

United Nations. Public Domain. Wikipedia

15. Pomnik poległych na Falklandach, Ushuaia, Argentyna

Peter Barritt/Alamy Stock PhotoRozdział 1

Czym jest geopolityka?

Szokujący incydent

Pozwólcie, że zacznę od szokującego incydentu. W marcu 2018 r. w angielskim mieście diecezjalnym Salisbury, na ławce w parku znaleziono dwoje nieprzytomnych ludzi. Początkowo nie było jasne, co się im przytrafiło. W ciągu kilku godzin sprawa nabrała rozpędu. Odkryto, że są to Siergiej Skripal i jego córka Julia. Pierwszy był rosyjskim oficerem wywiadu, któremu udzielono nieograniczonego zezwolenia na pobyt po współpracy z brytyjskimi agencjami wywiadowczymi. Zostali zabrani do szpitala w stanie krytycznym, a późniejsze dochodzenie wykazało, że otruto ich środkiem paraliżującym zwanym Novichok. Natychmiast zaczęto podejrzewać, że to Rosja, jako jedyny producent tego środka, jest odpowiedzialna za zamach na życie agenta. Wszystko wskazywało na to, że były szpieg i jego córka stali się ofiarami zamachu. Dzięki specjalistycznemu leczeniu, po miesięcznym pobycie w szpitalu, przeżyli. W pobliżu katedry Salisbury, gdzie odnaleziono dwoje nieprzytomnych, nie doszło do innej próby morderstwa, ale gdzie indziej przypadkowa ofiara tego otrucia (Dawn Sturgess) zmarła.

Incydent z zatruciem z 2018 r. wprowadza interesujące wątki do naszej geopolitycznej tematyki. To zdarzyło się w brytyjskim mieście! Jeśli zaatakował Kreml, mówimy o rażącym naruszeniu terytorium i suwerenności Wielkiej Brytanii. Nastąpiło to po skandalicznym morderstwie byłego rosyjskiego szpiega KGB/FSB Aleksandra Litwinienki w 2006 r. Po jego zabójstwie stosunki rosyjsko-brytyjskie zostały nadszarpnięte, a afera Skripala jedynie wzmocniła ten spadkowy trend. Z dala od Salisbury, w Londynie mieszka niezwykle bogata społeczność rosyjskich emigrantów, której portfele inwestycyjne są przez Rosję i jej społeczeństwo uważane za pieniądze skradzione i wywiezione z kraju. Rosja i Wielka Brytania spierają się o tę sprawę i inne kwestie, które z nich są prawdą, a które kłamstwami, rzucając oskarżenia na siebie nawzajem. Zarzucają sobie wzajemnie wtrącanie się w sprawy wewnętrzne.

Może nam to służyć jako dobitne przypomnienie, że życie ludzkie, miejsca i przedmioty, takie jak trucizna czy pieniądze, są integralną częścią tego, czym zajmuje się geopolityka. Starsi czytelnicy mogą przypomnieć sobie zatrucie bułgarskiego dysydenta Georgiego Markowa w Londynie przez bułgarskie tajne służby w 1978 r. Markow został zatruty przez dotknięcie podmienionego parasola. Miało to miejsce w Londynie podczas zimnej wojny. Jeśli chodzi o zatrucie w Salisbury w 2018 r., niektóre kwestie pozostają nadal niewyjaśnione. W jaki sposób trucizna została przetransportowana do miasta? Kto i gdzie ją zamówił? Jak zabójcy znaleźli się w miejscu zbrodni i jak je opuścili? Na niektóre z tych pytań udzielono odpowiedzi w ciągu kilku tygodni i miesięcy. Dwóch oficerów rosyjskiego wywiadu wojskowego pociągnięto do odpowiedzialności.------------------------------------------------------------------------

1 Błyskotliwą polemikę z tezami polskich geopolityków przeprowadzili m.in. Łukasz Fyderek i Michał Lubina. Zob.: Ł. Fyderek, Geopolemika: Geopolityka – nauka czy ideologia?, „Puls Azji”, 14.10.2018, http://pulsazji.pl/2018/10/14/geopolemika-geopolityka-nauka-ideologia/ (dostęp: 12.04.2022); M. Lubina, Czy geopolitycy są troglodytami, czyli geopolityka jak gender, „Puls Azji”, 20.10.2018, http://pulsazji.pl/2018/10/20/geopolitycy-sa-troglodytami-czyli-geopolityka-gender/ (dostęp: 12.04.2022).

2 Polskie wydanie: T. Marshall, Więźniowie geografii czyli wszystko, co chciałbyś wiedzieć o globalnej polityce i geopolityce, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Warszawa 2020.

3 Np. L. Sykulski, Ku Nowej Europie: perspektywa związku Unii Europejskiej i Rosji. Spojrzenie geopolityczne z Polski, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2011.

4 L. Funnel, K. Dodds, Geographies, Genders and Geopolitics of James Bond, Palgrave MacMillan, London 2017.