Geriatria. Praktyczny przewodnik - ebook

TŁUMACZE

dr hab. n. med. Ewa Baum, prof. UM
Katedra Nauk Społecznych i Humanistycznych
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Barbara Bień, emeryt
Klinika Geriatrii
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

lek. Aleksander Biesiada
NZOZ Ad Vitam Sp. z o. o. Sp. k.,
NZOZ Siloe Hospicjum Domowe w Krakowie

dr n. med. Katarzyna Broczek
Zakład Pielęgniarstwa Geriatrycznego
Wydział Nauk o Zdrowiu
Warszawski Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Jerzy Chudek
Katedra Chorób Wewnętrznych i Chemioterapii Onkologicznej
Wydział Nauk Medycznych w Katowicach
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr n. med. Ewa Deskur-Śmielecka
Pracownia Geriatrii, Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu;
Oddział Medycyny Paliatywnej
Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Jerzy Gąsowski
Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii
Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum w Krakowie

dr hab. n. med. Barbara Gryglewska, prof. UJ
Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii
Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum w Krakowie

dr n. med. Agnieszka Kasiukiewicz
Klinika Geriatrii
Uniwersytet Medyczny w Białymstoku;
Oddział Geriatrii
ZOZ MSWiA im. M. Zyndrama-Kościałkowskiego w Białymstoku

prof. dr hab. n. med. Kornelia Kędziora-Kornatowska
Katedra Geriatrii
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

dr n. med. Ewelina Łukaszyk
Poradnia Geriatryczna Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej MSWiA w Białymstoku

dr hab. n. med. Agnieszka Mastalerz-Migas, prof. UMW
Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej
Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. farm. Agnieszka Neumann-Podczaska
Pracownia Geriatrii, Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu;
Szpital Św. Wojciecha, Wielkopolskie Centrum Medyczne Sp. z o.o. w Poznaniu

dr n. med. Karolina Piotrowicz
Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii
Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum w Krakowie

dr hab. n. med. Anna Skalska, prof. UJ
Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii
Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum w Krakowie

prof. dr hab. n. med. Małgorzata Izabela Sobieszczańska Katedra i Klinika Geriatrii
Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Arkadiusz Styszyński
Pracownia Geriatrii, Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu;
Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu

dr n. o zdr. Sławomir Tobis
Zakład Terapii Zajęciowej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Katarzyna Wieczorowska-Tobis Pracownia Geriatrii, Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu;
Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu

dr hab. n. med. Zyta Beata Wojszel
Klinika Geriatrii
Uniwersytet Medyczny w BiałymstokuPRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Starzenie się społeczeństw ma znaczący wpływ na specyfikę pacjentów zgłaszających się do placówek ochrony zdrowia. Wychodząc naprzeciw potrzebie radzenia sobie z najtrudniejszymi pacjentami – tymi ze złożoną wielochorobowością i wielolekowością – oddajemy w Państwa ręce podręcznik „Geriatria w praktyce”, będący przekładem pozycji anglojęzycznej przygotowanej przez wybitnych geriatrów z doświadczeniem klinicznym zgodnie zarówno z europejskimi, jak i z amerykańskimi standardami nauczania geriatrii. Autorzy przygotowujący wydanie polskojęzyczne mają wieloletnie doświadczenie kliniczne w pracy z osobami starszymi, jak i dydaktyczne w przekazywaniu swojej wiedzy i umiejętności. Reprezentują oni wiodące ośrodki geriatryczne w Polsce.

Polska wersja podręcznika rekomendowana jest przez Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, a także European Geriatric Medicine Society (EuGMS), Sekcję Geriatryczną European Union of Medical Specialists (EUMS) oraz European Academy for Medicine of Ageing -EAMA)

Podręcznik, który trzymają Państwo w ręku, jest pod wieloma względami unikalny, a zatem różny od innych dostępnych na rynku wydawniczym.

Został on wyposażony w materiały dydaktyczne określone jako karty kieszeniowe, dostępne dla Czytelników po zalogowaniu. Karty można po wydrukowaniu „nosić w kieszeni”, a to daje możliwość bieżącego – szybkiego w razie potrzeby – do nich wglądu, a także systematycznego powtarzania i utrwalania wiedzy. Zawierają one m.in. algorytmy postępowania u pacjentów starszych w konkretnych sytuacjach klinicznych, co pozwala niejako na „przyłóżkowe” korzystanie z podręcznika i tym samym stanowi innowacyjne praktyczne rozwiązanie dydaktyczne.

W geriatrii zawsze podkreśla się specyficzność chorowania starszych pacjentów. Aby zrozumieć tę specyficzność i odmienność objawów w stosunku do młodszych chorych, a także różnice w postępowaniu diagnostycznym, profilaktycznym i terapeutycznym, w podręczniku szczególną uwagę zwrócono na rozumienie przyczyn występujących różnic, wychodząc z założenia, że rozumienie, DLACZEGO coś się dzieje, jest podstawą znajdowania optymalnych rozwiązań istniejących problemów klinicznych. Zgodnie z tą koncepcją podręcznik jako pierwszy na rynku wprowadza nowe pojęcia w geriatrii, m.in. pojęcie rezyliencji (ang. resilience) rozumianej jako zdolność dostosowywania się do zmieniających się warunków, radzenia sobie z przeciwnościami i odporność na działanie czynników uszkadzających, czy pojęcie niejednoznaczności (ang. uncertainty), a więc konieczności brania zawsze pod uwagę indywidualnej sytuacji pacjenta i jego oczekiwań, w tym również indywidualnego podejścia do istniejących zaleceń i rekomendacji klinicznych.

Szczególną uwagę poświęcono złożoności pacjenta geriatrycznego (ang. complexity) pokazując, że to właśnie złożoność i współistnienie wielu patologii wymaga indywidualnego podejścia, gdyż nie jest możliwe proste łączenie algorytmów leczenia poszczególnych chorób występujących u danego chorego. Prowadzi ono bowiem wprost do powikłań wynikających z interakcji lekowych. Zatem wyjaśnianie istniejących różnic między pacjentami starszymi i młodszymi oraz usystematyzowywanie indywidualizacji podejścia klinicznego to kolejna cecha wyróżniająca tę książkę.

Podręcznik porusza najważniejsze zagadnienia kliniczne – pokazuje, jak diagnozować oraz skutecznie i bezpiecznie leczyć nie tylko częste w starości choroby takie jak cukrzyca czy niewydolność serca, lecz także trudne zespoły geriatryczne, czyli np. zespół słabości, nietrzymanie moczu i majaczenie. Oprócz rozdziałów poświęconych częstym u starszych chorych patologiom, osobną część stanowią te poświęcone organizacji opieki nad starszymi pacjentami. Pokazano w nich specyfikę podstawowej opieki zdrowotnej w odniesieniu do chorych starszych, ale też pomocy doraźnej, opieki długoterminowej czy opieki paliatywnej. Rozdziały te pokazują, na jakie elementy opieki u starszych osób warto zwrócić uwagę. Ważną część podręcznika stanowią również rozdziały poświęcone komunikacji ze starszym chorym, w tym zasadom wspólnego podejmowania decyzji (ang. Shared Decision Making), całościowej ocenie geriatrycznej i narzędziom wchodzącym w jej skład czy zespołowi geriatrycznemu i uwarunkowaniom jego funkcjonowania.

Podręcznik zbiera więc i charakteryzuje najważniejsze problemy, z jakimi musimy sobie radzić w codziennej pracy ze starszymi pacjentami, wskazując efektywne dla nich rozwiązania i metody ich wdrażania. Nie jest więc przesadą stwierdzenie, że każdy znajdzie w nim coś dla siebie. Dedykowany jest studentom medycyny, a także młodym lekarzom, którzy zaczynają pracę z chorymi starszymi. Niemniej jednak beneficjentami korzystania z tej ksiażki mogą być również studenci różnych kierunków zainteresowani zagadnieniami z dziedziny geriatrii, a także młodzi profesjonaliści ochrony zdrowia z obszaru pielęgniarstwa, fizjoterapii, dietetyki, farmacji czy terapii zajęciowej, którzy spotykają się w swojej codziennej praktyce z pacjentami starszymi.

Redaktorki wydania polskiegoPRZEDMOWA DO WYDANIA ORYGINALNEGO

Z wielką przyjemnością odpowiadam na zaproszenie do napisania przedmowy do tej książki. Wielu wybitnych autorów wniosło do pisanych przez siebie rozdziałów bogate doświadczenie kliniczne i wiedzę naukową z zakresu geriatrii, czego efektem jest książka referencyjna – stanowiąca niejako punkt odniesienia – która skupia się na najistotniejszych, zwięźle i precyzyjnie przedstawionych zagadnieniach zdrowotnych. Autorzy wzięli pod uwagę dużą liczbę danych literaturowych i dostarczyli najbardziej aktualnej wiedzy, na której może i powinna opierać się współczesna praktyka kliniczna. Szczerze gratuluję redaktorom wybitnego wkładu, jaki wnieśli, ponieważ jestem przekonana, że ta książka okaże się nieocenionym przewodnikiem nie tylko dla młodych geriatrów i pielęgniarek, lecz także dla wszystkich pracowników służby zdrowia opiekujących się starszymi pacjentami.

Stefania Maggi, MD, M.P.H., Ph.D.

Padwa, Włochy1
Edukacja medyczna dostosowana do wieku pacjenta, kształtująca myślenie geriatryczne
Maria Cristina Polidori, Katrin Singler, Regina Roller-Winsberger
Tłumaczenie: Agnieszka Neumann-Podczaska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis

Według Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO) oczekiwana długość życia na świecie to 71,4 lat. Pod względem demograficznym ludność świata nie tylko się starzeje, lecz także cechuje ją wysokie ryzyko występowania wielochorobowości oraz związanej z nią niepełnosprawności (tab. 1.1). Zarówno wielochorobowość, jak i niepełnosprawność są typowe dla trzeciej fazy przejścia epidemiologicznego, charakteryzującej się niskimi wskaźnikami śmiertelności oraz wyjątkowym wskaźnikiem starzenia się populacji. Ponieważ wielochorobowość pozwala przewidzieć niepełnosprawność i 5-letnią śmiertelność, osoby z wielochorobowością muszą spodziewać się 12–17 lat życia w niepełnosprawności (tab. 1.1).

W związku ze starzeniem się społeczeństwa pracownicy opieki zdrowotnej coraz częściej stają przed ogromnymi wyzwaniami diagnozowania i leczenia osób starszych mających kilka problemów jednocześnie – medycznych, psychicznych i społeczno-ekonomicznych. Należy jednak pamiętać, że osoby starsze mogą być zdrowe i pełne witalności, stanowić źródło mądrości życiowej i doświadczeń. Chcą one zachować zdrowie tak długo, jak to możliwe, niezależnie od swojego wieku. Po dokładnym przyjrzeniu się populacji osób starszych można stwierdzić, że nie jest ona jednorodna, nie tylko dlatego, że stanowią ją zarówno osoby zdrowe, jak i osoby z wielochorobowością, lecz także dlatego, że wśród osób z wielochorobowością są osoby niedomagające i osoby dobrze sobie radzące.

Kluczową cechą dużej grupy osób starszych, które ani nie są w pełni sił, ani też nie są wyraźnie niedomagające, jest to, że nie mieści się ona w standardach leczenia chorób, dlatego też nie jest ona łatwa do leczenia. Związane to jest również z brakiem wśród personelu opieki zdrowotnej „dostosowanego do wieku” pacjenta myślenia medycznego i takiegoż języka. Osoby starsze ze zmniejszoną rezerwą narządową i zwiększoną podatnością na niewydolność systemową definiowane są jako kruche (ang. frail) i odnoszą one znaczące korzyści z dostosowanego do wieku wielowymiarowego i wielodyscyplinarnego prowadzenia pacjenta.

Tabela 1.1. Terminologia związana z medycyną starzenia

------------------------------------ -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Starzenie się Proces stawania się starym przez człowieka
Niepełnosprawność Według Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ang. International Classification of Functioning, Disability and Health – ICF) niepełnosprawność to nadrodzina upośledzeń, ograniczeń aktywności i utrudnień dla uczestnictwa. Niepełnosprawność jest interakcją między jednostkami z (z określonym stanem chorobowym) a czynnikami osobniczymi i środowiskowymi (WHO, ICF). Lata przeżyte w niepełnosprawności (ang. Years Lived with Disability – YLD)
Geriatria Dyscyplina zajmująca się medycznymi, psychicznymi, funkcjonalnymi oraz społecznymi aspektami starzenia
Gerontologia Badania procesu starzenia
Oczekiwana długość życia w zdrowiu Oczekiwana długość życia bez niepełnosprawności (ang. Disability-Free Life Expectancy – DFLE)
Oczekiwana długość życia Średni spodziewany czas, który organizm przeżyje
Maksymalna długość życia Maksymalna długość życia jednostki w obrębie gatunku
Długowieczność Długi czas trwania życia
Wielochorobowość Współistnienie dwóch lub więcej medycznych (somatycznych lub psychiatrycznych) zdiagnozowanych przewlekłych chorób (nie w pełni wyleczalnych) lub długotrwałych chorób (co najmniej 6 miesięcy), z których przynajmniej jedna ma charakter pierwotnie somatyczny
Senescencja Endogenny proces akumulacji zmian wynikających z upływu czasu prowadzący do pogorszenia funkcjonowania
------------------------------------ -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Innym kluczowym aspektem zasługującym na uwagę jest to, że wrażliwość (ang. vulnerability) osób starszych patofizjologicznie wynika ze zmian biomolekularnych, które są wyzwaniem dla myślenia w kategoriach wyraźnego „odcięcia” i rzadko, jeśli w ogóle, są brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji klinicznych. Istnieje wiele dowodów wskazujących na rolę zmian biomolekularnych w procesach chorobowych związanych z patologicznym procesem starzenia. W ostatnich latach badania dotyczące starzenia się, senescencji i molekularnych podstaw chorób dostarczyły wielu możliwości łatwego do zastosowania, niezawodnego i nieinwazyjnego pomiaru związanych z wiekiem zaburzeń regulacyjnych. Nauka o starzeniu rozwija się szybko dzięki zaawansowanym poszukiwaniom zestawów biomarkerów wieku biologicznego w stosunku do kalendarzowego, a także dzięki geronauce (Ferrucci i wsp., 2017). Gerontologia medyczna, geriatria i medycyna starzenia są coraz bardziej osadzone w nauce o starzeniu i coraz bardziej się uzupełniają (Walston i wsp., 2017). Z drugiej strony, nawet na najlepszy algorytm decyzji klinicznych u starszych pacjentów z wielochorobowością negatywnie wpływać może brak informacji o zachodzących zmianach biomolekularnych w procesie starzenia, maskowanym niedożywieniu, stresie oksydacyjnym czy upośledzonej reakcji adaptacyjnej (Ames, 2006; Sies, 2017). W typowym dla starości heterogenicznym kontinuum przechodzącym od integralności narządowej do patologii pojawiają się liczne zmiany, które różnią się międzyosobniczo, wynikają z różnych mechanizmów i w związku z tym prowadzą do trudnych do przewidzenia konsekwencji klinicznych. W gruncie rzeczy zmiany związane z wiekiem, przez swoją różnorodność, zasługiwałaby na atlas obejmujący ponad 3000 pozycji (Craig i wsp., 2015). Złożoność procesu starzenia się i geriatrii wymaga zatem systematycznego uwzględniania i włączania wieloprzyczynowości oraz ryzyka śmiertelności do podejmowaniu decyzji, a także prowadzenia badań.

Wraz z ogromnym postępem medycyny w ostatnim stuleciu dochodzi do nieustannego wzrostu liczby i odsetka osób starszych, zwłaszcza z najstarszych grup wiekowych, które z natury są wrażliwe (ang. vulnerable) i charakteryzuje je wielochorobowość. Zdecydowana większość osób najstarszych to tzw. ocaleni (ang. survivors) lub spóźnieni (ang. delayers), tj. odpowiednio tacy, którzy osiągają zaawansowany wiek mimo wielu chorób i tacy, którzy chorują na choroby przewlekłe dopiero w późnym okresie życia. Z kolei tzw. uciekinierzy (ang. escapers) to starzejący się najstarsi dorośli, np. zdrowi stulatkowie, osiągający bardzo zaawansowany wiek w zasadzie bez choroby (Evert i wsp., 2003). Różne działania rządów (zebrane na www.Icare4EU.gov) są ukierunkowane na diagnozę i opiekę nad osobami starszymi w całej Europie, aby ograniczać wyłączne skupianie się na chorobach i wdrażać podejście bazujące na integracji i komunikacji (ec.europa.eu/health/ageing/docs/ev_20151027_ccl_en.pdf).

W tej książce staraliśmy się zaoferować czytelnikowi, zwłaszcza młodemu i/lub na początku ścieżki zawodowej, migawkowe spojrzenie na szybko rosnącą populację pacjentów wymagających umiejętności i kompetencji związanych z postępowaniem wobec „złożoności i subtelności” (Hazzard, 2004), często niemieszczących się w klasycznych podręcznikach medycyny (Tinetti i Fried, 2004). Wyzwania tej dziedziny dobrze odzwierciedla rozległe (i poszerzające się) słownictwo używane do opisu związanej z wiekiem specyfiki biologii i medycyny (patrz tab. 1.1).

Geriatria, jako dziedzina medycyny zajmująca się fizycznymi, psychicznymi, funkcjonalnymi i społecznymi uwarunkowaniami opieki nad starszymi pacjentami w stanach ostrych, przewlekłych, podczas rehabilitacji i prewencji oraz u schyłku życia, została opisana przy łóżku pacjenta przez pionierkę tej specjalizacji, chirurga Marjorie Warren (Warren, 1943). Geriatria nie jest konkretnie zdefiniowana wiekiem pacjenta, ale zajmuje się typową chorobowością starszych pacjentów. Przyjmuje się, że są to pacjenci w wieku powyżej 65 lat, tj. populacja, która ulegnie podwojeniu z 87,5 mln w 2010 r. do 152,6 mln w 2060 r. Głównymi problemami, którymi zajmuje się geriatria, są przede wszystkim zespoły geriatryczne. Są one bardzo częste w populacji najstarszych osób, a wiadomo, że wielowymiarowe podejście, jeśli jest właściwie stosowane, trafnie je diagnozuje. Podstawą podejścia geriatrycznego jest całościowa ocena geriatryczna (COG), opisana 30 lat temu przez Lawrence’a Rubinsteina ze szczególnym uwzględnieniem zespołów interdyscyplinarnych i korzystania z wielu wystandaryzowanych narzędzi do oceny aspektów funkcjonowania pacjenta, ograniczeń i wsparcia społecznego (zebrano w Rubenstein, 2015).

Co ciekawe, Warren osiągnęła znaczną poprawę w postępowaniu ze starszymi osobami nie tylko przez analizę wieloczynnikowego ryzyka złego rokowania, lecz także przez propagowanie edukacji na temat opieki nad osobami starszymi wśród studentów medycyny. Zatem wybitnym ekspertom w dziedzinie geriatrii, którzy wzięli udział w pisaniu podręcznika, a także Towarzystwu Geriatrycznemu Unii Europejskiej (EUGMS) za wspieranie tego przedsięwzięcia należą się słowa uznania.

Piśmiennictwo

1. Ames BN. Low micronutrient intake may accelerate the degenerative diseases of aging through allocation of scarce micronutrients by triage. Proc Natl Acad Sci U S A. 2006;103(47):17589–94.

2. Craig T, Smelick C, Tacutu R, Wuttke D, Wood SH, Stanley H, Janssens G, Savitskaya E, Moskalev A, Arking R, de Magalhães JP. The digital ageing atlas: integrating the diversity of age-related changes into a unified resource. Nucleic Acids Res. 2015;43(Database issue):D873–8.

3. Evert J, Lawler E, Bogan H, Perls T. Morbidity profiles of centenarians: survivors, delayers, and escapers. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2003;58(3):232–7.

4. Ferrucci L, Fabbri E, Walston JD. Frailty. In: Hazzard W, editor. Geriatric medicine; 2017.

5. Hazzard WZ. I am a Geriatrician. J Am Geriatr Soc. 2004;52(1):161.

6. Rubenstein LZ. Evolving models of comprehensive geriatric assessment. J Am Med Dir Assoc. 2015;16(6):446–7.

7. Sies H. Hydrogen peroxide as a central redox signaling molecule in physiological oxidative stress: oxidative eustress. Redox Biol. 2017;11:613–9.

8. Tinetti ME, Fried T. The end of the disease era. Am J Med. 2004;116(3):179–85.

9. Walston J, Robinson TN, Zieman S, McFarland F, Carpenter CR, Althoff KN, Andrew MK, Blaum CS, Brown PJ, Buta B, Ely EW, Ferrucci L, High KP, Kritchevsky SB, Rockwood K, Schmader KE, Sierra F, Sink KM, Varadhan R, Hurria A. Integrating frailty research into the medical specialties-report from a U13 conference. J Am Geriatr Soc. 2017.

10. Warren MW. Care of chronic sick. Br Med J. 1943;2(4329):822–3.

M.C. Polidori
Ageing Clinical Research, Department Medicine II, University Hospital of Cologne,
Cologne, Germany
e-mail: [email protected]

K. Singler
Institute for Biomedicine of Ageing, Friedrich-Alexander-University Erlangen-Nuremberg,
Erlangen, Germany
Klinikum Nuremberg, Paracelsus Private Medical University, Nuremberg, Germany
e-mail: [email protected]

R. Roller-Wirnsberger
Department of Internal Medicine, Medical University of Graz, Graz, Austria
e-mail: [email protected]
Proces starzenia. Zróżnicowanie populacyjne i indywidualne
Jean-Pierre Michel
Tłumaczenie: Barbara Gryglewska

Streszczenie

W rozdziale przedstawiono zasadnicze aspekty zróżnicowania starzejących się populacji. Precyzyjna analiza danych demograficznych wskazuje, że poza rosnącą liczbą osób dorosłych w wieku 60 lat i starszych powszechnie na świecie istnieją różnice w stanie zdrowia: między krajami o wysokich i niskich dochodach, krajami starymi demograficznie i starzejącymi się oraz między oczekiwaną długością życia a oczekiwaną długością życia bez niesprawności. Tę znaczną niejednorodność populacji wyjaśnia się głównie zróżnicowaną trajektorią życia oraz różnorodną kumulacją czynników ryzyka od poczęcia, przez okres dzieciństwa i wieku średniego, a mniejsze znaczenie ma charakterystyka jedynie okresu starości. Dodatkowo wyjściowa heterogenność populacji osób starszych nasilana jest odrębnościami kulturowymi, które są szczególnie wyraźne przy obecności dyskryminacji ze względu na wiek. Najlepszym sposobem na przeciwdziałanie wielu negatywnym aspektom procesu starzenia może być lepsza edukacja w zakresie gerontologii i geriatrii wszystkich kategorii pracowników ochrony zdrowia.

Cele kształcenia

Po zapoznaniu się z treścią rozdziału czytelnik będzie potrafił:

• wyjaśnić indywidualną różnorodność pacjentów geriatrycznych wynikającą z odrębnych determinant starzenia w trakcie życia,

• wyjaśnić konsekwencje różnic w szybkości starzenia w różnych populacjach,

• wyjaśnić różnice w oczekiwanej długości życia i oczekiwanej długości życia w zdrowiu, a także ich związek z rozwojem niepełnosprawności,

• omówić czynniki wpływające na postrzeganie procesu starzenia.

3.1. Zróżnicowanie starzejącej się populacji

Liczba osób starszych zarówno odsetkowo, jak i w wartościach bezwzględnych jest obecnie większa niż kiedykolwiek wcześniej. Brak historycznego odniesienia do sytuacji związanej z tak dużym i szybkim zwiększeniem kohorty osób starszych w populacji powoduje, że przyszłość jest trudna do przewidzenia (Bloom i wsp., 2018). Wydział ds. Ludności Organizacji Narodów Zjednoczonych (The United Nations Population Division) prognozuje, że do 2050 r. liczba osób w wieku w wieku 60 lat i więcej (60+) wzrośnie z obecnych około 901 mln (około 12% światowej populacji) do 2,1 mld (21,5%). W tym samym czasie liczba „najstarszych-starych”, czyli osób w wieku 80+, ma wzrosnąć ponad trzykrotnie do 434 mln (4,5%) w porównaniu z obecnymi 125 mln (2% światowej populacji) (Bloom i wsp., 2018).

Globalną ocenę demograficznego starzenia się na świecie należy uzupełnić, pamiętając o kilku ważnych kwestiach.

Po pierwsze, tempo starzenia się populacji znacznie się różni w poszczególnych krajach. Wzrost z 10% do 20% osób dorosłych w wieku powyżej 60 lat zajął we Francji 120 lat. Natomiast w Szwecji i Wielkiej Brytanii proces ten trwał 80 lat, a w Japonii tylko 30 lat. Taka zmiana demograficzna potrwa 80 lat w Stanach Zjednoczonych, ale tylko 40 lat w Brazylii, Chinach i Indiach, co świadczy o nasilonym procesie starzenia i wyzwaniach, jakie staną przed wieloma krajami w najbliższej przyszłości (WHO, 2015).

Po drugie, na oczekiwaną długość życia (ang. life expectancy – LE) w momencie urodzenia ma wpływ wartość produktu krajowego brutto (PKB) w różnych częściach świata. Obecnie „starzenie się to wielka szansa”, co można stwierdzić, porównując LE w momencie urodzenia w krajach o największych i najniższych dochodach (Monako: 89,5 lat vs. Czad: 49,8 lat). W krajach o wysokich dochodach częściej umierają osoby powyżej 75. roku życia, podczas gdy w krajach o niskim poziomie zasobów, zgony dotyczą nadal młodszych osób (WHO, 2015). Ponadto należy zwrócić uwagę, że w populacji tego samego kraju różnice w stanie zdrowia występują również między wyższymi i niższymi warstwami społeczno-ekonomicznymi. Przykładowo oczekiwana długość życia mieszkańców centrum Waszyngtonu jest o 17 lat dłuższa niż przedmieść Maryland. W Glasgow różnica między najbogatszymi i najbiedniejszymi dzielnicami tego miasta sięga 28 lat. Tak znaczne różnice w LE wynikają z wpływu „determinantów zdrowia”, takich jak: status społeczny, stres, przebieg wczesnych lata życia, poziom edukacji, wykluczenie społeczne, stan zatrudnienia oraz obciążenia zawodowe (Marmot, 2005).

Po trzecie, poza samą oczekiwaną długością życia, istotne jest także określenie oczekiwanej długości życia bez niepełnosprawności lub oczekiwanej długość życia w zdrowiu (DFLE). Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF) definiuje ogólnie niepełnosprawność jako stan obejmujący upośledzenia, ograniczenie aktywności i uczestniczenia. Niepełnosprawność wynika z interakcji między osobą z jej stanem zdrowia a osobniczymi i środowiskowymi czynnikami ryzyka. W okresie 17 lat, między 1995 a 2012 r., funkcjonowania Unii Europejskiej 15 krajów (UE15), LE dla osób w wieku 65 lat wzrosła, odpowiednio u kobiet i mężczyzn o 13% i 20%, co stanowi 21,8 i 18,1 lat. Natomiast w tym samym czasie DFLE pozostał prawie niezmieniony, stabilizując się około wartości 9,6 lat i 8,8 lat, odpowiednio dla kobiet i mężczyzn. Mimo że stopień niepełnosprawności nie był bardzo znaczny, to ten przeciwstawny trend w obu parametrach wskazuje na znaczny wzrost niepełnosprawności wśród starszych mieszkańców Europy Zachodniej w ostatnich 20 latach (Robine i Jagger, 2018). Z tego powodu głównym celem Innowacyjnego Partnerstwa Unii Europejskiej na Rzecz Aktywnego i Zdrowego Starzenia się (ang. Innovation Partnership on Active and Healthy Ageing – EIP AHA) stało się zwiększenie do 2020 r. średniej długości życia w zdrowiu o 2 lata, co stanowiło flagową inicjatywę w ramach strategii „Europa 2020”.

3.2. Zróżnicowanie indywidualne – perspektywa cyklu życia

Przedstawione wcześniej dane wskazują na konieczność wykorzystania w medycynie geriatrycznej podejścia opartego na analizie cyklu życia, aby lepiej zrozumieć zasadnicze zróżnicowanie procesów starzenia. Analiza danych 19 064 osób w wieku 65 lat i starszych uczestników badania Health and Retirement Study wykazała, że tylko 7% starzało się pomyślnie, jedynie u 6–8% nie doszło do pogorszenia funkcji poznawczych, 35–42% nie wykazywało chorób przewlekłych, a 48–50% zachowało sprawność fizyczną (McLaughlin i wsp., 2012). Na podstawie tych danych WHO zaproponowała w 2015 r. nową definicję „zdrowego starzenia się” jako proces rozwoju i utrzymywania sprawności funkcjonalnej, która warunkuje dobrostan w starszym wieku (WHO, 2015). Lepsze zrozumienie stanu zdrowia, profilu chorób i ryzyka niepełnosprawności w starszym wieku jest możliwe w wyniku badania interakcji między zmianami biologicznymi, uwarunkowaniami behawioralnymi i społeczno-ekonomicznymi wcześniejszych okresów życia (Hardy i wsp., 2015).

W tym rozdziale skoncentrowano się na zmianach występujących w cyklu życia, dotyczących mobilności, jak również parametrów sercowo-metabolicznych oraz poznawczych, co pozwala w znacznym stopniu zrozumieć przyczyny obserwowanych różnic klinicznych i funkcjonalnych występujących w starszym wieku.

3.2.1. Determinanty zmian w sprawności w cyklu życia

Dane uzyskane w prospektywnym badaniu InCHIANTI (ang. Invecchiare in Chianti, badania starzenia w rejonie Chianti) wyjściowo oraz po 3, 6, 9 i 14 latach obserwacji wykazały, że spadek sprawności w procesie starzenia pojawia się na początku okresu dorosłości, kiedy stosowane są bardziej wymagające testy. Chociaż spadek szybkości w teście chodu 400 m obserwowano już u uczestników, którzy weszli do badania w wieku 20–25 lat, to w teście szybkiego chodu na dystansie 4 m pogorszenie wyników wystąpiło dopiero po 40–50 r.ż., ale pokonanie 4 m własnym tempem pozostało względnie stabilne aż do wieku 65–70 lat. Ponieważ spadek sprawności pojawia się dość wcześnie w cyklu życia, należy opracować strategie zapobiegania upośledzeniu funkcjonalnemu ukierunkowane zarówno na starzenie jednostkowe, jak i populacyjne (Ferrucci i wsp., 2016).

3.2.2. Determinanty w cyklu życia wartości ciśnienia krwi i parametrów zdrowotnych kardiologiczno-metabolicznych u osób starszych

Wiele badań o charakterze przekrojowym dostarczyło dowodów wskazujących, że ciśnienie skurczowe krwi zaczyna wzrastać w wieku średnim bardziej niż ciśnienie rozkurczowe, które następnie spada w zaawansowanym wieku. Niekontrolowane lub słabo kontrolowane nadciśnienie tętnicze stanowi czynnik ryzyka rozwoju chorób charakterystycznych dla starszego wieku, takich jak: choroba tętnic obwodowych, choroba naczyń wieńcowych, niewydolność serca, udar i przewlekła choroba nerek. Dla rozwoju nadciśnienia tętniczego w starszym wieku znaczenie ma jednak kumulacja obciążeń w cyklu życia. U osób dorosłych obserwuje się stały związek między masą urodzeniową a ciśnieniem tętniczym. Dzieci poczęte z wykorzystaniem technologii wspomaganego rozrodu mają średnio mniejszą masę urodzeniową i większe ryzyko porodu przedwczesnego niż dzieci poczęte naturalnie, co powoduje, że mają większe ryzyko rozwoju choroby wieńcowej serca.

Wykazano również, że dzieci urodzone przez cięcie cesarskie mają większe ryzyko rozwoju otyłości niż dzieci urodzone naturalnie (Hardy i wsp., 2015). Ponadto stwierdzono, że nosiciele alleli ryzyka związanych z otyłością w genie FTO (ang. fat mass and obesity-associated) wykazują większe przyrosty wskaźnika masy ciała (BMI) w procesie starzenia. Wykazano także powiązanie między wartościami BMI zmierzonymi w wieku 7 i 13 lat a wyższym ryzykiem choroby naczyń wieńcowych w starszym wieku. Większy stopień otyłości w każdym wieku wiąże się z bardziej niekorzystnym profilem lipidowym czy stężeniami glukozy i insuliny, w porównaniu z osobami bez otyłości. Oprócz tego niekorzystne warunki w dzieciństwie są powiązane również z większym ryzykiem rozwoju nadciśnienia w wieku dorosłym i występowaniem zaburzeń gospodarki lipidowej i metabolizmu glukozy. Ponadto osoby dorosłe o niskim statusie społeczno-ekonomicznym wykazują najwyższe wartości średniego ciśnienia tętniczego. Jednocześnie utrata masy ciała, niezależnie od przyczyn, także uzyskana w dzieciństwie, przyczynia się do poprawy profili lipidowych i wartości ciśnienia tęniczego (Hardy i wsp., 2015).

Choroba wieńcowa i udar występują rzadko przed osiągnięciem wieku średniego. Patofizjologicznie rozwój miażdżycy, który ostatecznie prowadzi do chorób układu krążenia (ang. cardiovascular disease – CVD), rozpoczyna się jednak we wczesnym okresie życia. Stwierdzono nawet, że już w aorcie wcześniaków występują pasma tłuszczowe, zwłaszcza u dzieci matek, u których w ciąży występuje hipercholesterolemia. Dane te świadczą o tym, że wczesne wystąpienie i kumulacja czynników ryzyka (w tym warunków społeczno-ekonomicznych) w cyklu życia w dużym stopniu wpływają na występowanie chorób przewlekłych prowadzących do niepełnosprawności w starszym wieku.

3.2.3. Determinanty w cyklu życia warunkujące wydolność poznawczą w starszym wieku

Wykazano, że istnieje silny stały związek między rozwojem dziecka a sprawnością poznawczą w życiu dorosłym. Modyfikowalne w wieku średnim czynniki ryzyka pogorszenia funkcji poznawczych w starszym wieku są doskonale znane. Obejmują one niski poziom wykształcenia, występujące w wieku średnim: depresję, siedzący tryb życia (mniej niż 30 minut ćwiczeń dziennie, pięć razy w tygodniu), otyłość, palenie, nadciśnienie (u osób w wieku 35–64 lat) i cukrzycę (u osób w wieku 20–79 lat) (Norton i wsp., 2014). Ponadto hipercholesterolemia w wieku średnim i przewlekła choroba nerek, a także migotanie przedsionków również przyczyniają się do zmiany funkcji poznawczych w starszym wieku. Powyższe dane wskazują na znaczny wpływ czynników ryzyka sercowo-naczyniowego w wieku średnim na wydolność poznawczą. Jak dotąd niewiele interwencji wykazało działanie ochronne przed rozwojem zaburzeń poznawczych w starszym wieku. Niemniej jednak metaanaliza badań nad stosowaniem intensywnej lub umiarkowanej aktywności fizycznej oraz badanie randomizowane z grupą kontrolną nad stosowaniem diety śródziemnomorskiej wzbogaconej oliwą z oliwek z pierwszego tłoczenia lub orzechami (Martinez-Lapiscina i wsp., 2013) potwierdziły tezę, że aktywność fizyczna i dieta śródziemnomorska wykazują stały ochronny efekt przed obniżeniem funkcji poznawczych.

3.3. Kwestie kulturowe i etyczne związane z heterogennością starzejącej się populacji

Postrzeganie procesu starzenia ma charakter wielowymiarowy i obejmuje zarówno aspekty pozytywne, jak i negatywne, odzwierciedlające się w mieszaninie dokładnych opisów zmian związanych z wiekiem oraz zniekształconego postrzegania osób starszych. Jak wspomniano wcześniej status społeczno-ekonomiczny wpływa na prawdopodobieństwo długowieczności, a także na samoocenę zdrowia (Vauclair i wsp., 2015). Ponadto odnotowano, że uprzemysłowienie obniża status społeczny osób starszych przez dewaluację ich wiedzy opartej na doświadczeniu i rozpad tradycyjnej struktury rodziny. Różnice międzykulturowe również wpływały na postrzeganie procesu starzenia i mogą częściowo wyjaśniać dyskryminację osób starszych.

3.3.1. Kulturowe różnice w procesie starzenia

W dużym badaniu 3435 studentów z 26 krajów z różnych regionów świata badano sposób postrzegania starszej populacji w kraju pochodzenia badanej grupy studentów. Badanie ujawniło następujące trendy: a) zależność między niższym poziomem wiedzy a gorszym postrzeganiem przebiegu starzenia pod względem atrakcyjności fizycznej czy radzeniem sobie z czynnościami życia codziennego (activities of daily living – ADL); b) poprawę postrzegania starzenia wraz ze wzrostem mądrości życiowej, wiedzy i otrzymanego szacunku; c) stabilne postrzeganie przy autorytecie rodziny i satysfakcji z życia. Ponadto badanie to wykazało pozytywne postrzeganie starzenia w krajach o niskim odsetku osób starszych i częstych kontaktach międzypokoleniowych. Niekorzystne postrzeganie starości przez studentów było częstsze w krajach zachodnich niż azjatyckich oraz w krajach najbardziej rozwiniętych i wysoko uprzemysłowionych (Lockenhoff i wsp., 2009). Z kolei Bergman i wsp., w badaniu przedstawiającym porównanie kulturowe Żydów i Arabów w Izraelu, wykazali, że osoby pochodzenia arabskiego oceniały swoją kulturę jako bardziej tolerancyjną wobec osób starszych niż badani pochodzenia żydowskiego. Arabowie postrzegali również starsze osoby dorosłe jako wnoszące znacznie większy wkład w społeczeństwo i w mniejszym stopniu deklarowali podejmowanie zachowań związanych z unikaniem osób starszych. Osoby pochodzenia arabskiego (głównie kobiety) przejawiały również mniej wyraźne obawy przed procesem starzenia i zmianą wyglądu fizycznego w starszym wieku.

Inne badania nad czynnikami kulturowymi i psychospołecznymi wykazały, że starsi Amerykanie w przeważającej większości zgłaszają wysokie poczucie kontroli nad własnym życiem (silne przekonanie, że wydarzenia w ich życiu są wynikiem ich własnego zachowania), natomiast starsi Brytyjczycy mają tendencję do interpretowania wydarzeń jako wynik szczęścia, przypadku lub losu (co określane jest też jako kontrolowanie losu lub fatalizm). W każdej kulturze jednostki w procesie dorastania uczą się być bardziej kulturowo poprawne. Jest to szczególnie ważne w przypadku osób starzejących się z różnych kulturowo populacji, które zamieszkały w obcym otoczeniu.

3.3.2. Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek

Słowo „ageizm” zostało po raz pierwszy użyte w 1969 r. przez Roberta Butlera do scharakteryzowania utrzymującej się irracjonalnej wrogości wobec grupy ludzi z powodu ich starości i bezsilności. Butler doszedł do wniosku, że dyskryminacja ze względu na wiek jest procesem systematycznego tworzenia stereotypów i dyskryminacji osób starszych. Wydaje się, że uprzedzenia, stereotypy i dyskryminacja związane z procesem starzenia wynikają z przekonania, że w starszym wieku następuje nieuchronny spadek sprawności fizycznej i psychicznej, mimo że istnieje znaczna różnorodność obserwowanych zmian wśród osób w wieku podeszłym. Wszechobecna dyskryminacja ze względu na wiek powoduje marginalizowanie osób starszych i odmawianie im praw i możliwości dostępnych dla innych dorosłych.

Ageizm i dyskryminację ze względu na wiek można opisać na trzech poziomach: indywidualnym, instytucjonalnym i społecznym.

• Poziom indywidualny

W dużym badaniu przekrojowym obejmującym 7500 obywateli Anglii wykazano, że dyskryminację ze względu na wiek (mniej szacunku lub uprzejmości, poczucie braku odpowiedniej sprawności umysłowej, poczucie zagrożenia, gorsza obsługa w restauracjach lub placówkach służby zdrowia) dostrzegło 33% wszystkich respondentów w wieku 52 lat i więcej. Doświadczanie dyskryminacji ze względu na wiek wiązało się ze starszym wiekiem, wyższym wykształceniem, niższym poziomem zamożności gospodarstw domowych oraz pozostawaniem na emeryturze lub bez zatrudnienia (Rippon i wsp., 2014).

• Poziom instytucjonalny

Po pierwsze, praca ze starszą populacją jest uważana za mniej atrakcyjną i prestiżową dla pracowników opieki zdrowotnej, co negatywnie wpływa na liczbę i jakość wysoko wykwalifikowanej kadry. Po drugie, nieprzeszkoleni pracownicy opieki medycznej zbyt często prezentują paternalistyczne zachowania, które powodują np. udzielanie pomocy starszym pacjentom, którzy pomocy nie potrzebują. Po trzecie, traktowanie osób starszych jako zniedołężniałych oraz podważanie ich umiejętności przez lekarzy może prowadzić do tego, że osoby starsze będą zachowywać się właśnie jak osoby niepełnosprawne (Rippon i wsp., 2014). Dyskryminację ze względu na wiek w opiece zdrowotnej zgłosiło 12,6% z 6017 pacjentów w wieku powyżej 50 lat, którzy uczestniczyli w 4-letnim badaniu klinicznym w Stanach Zjednoczonych. Stwierdzono, że dyskryminacja ze względu na wiek zależy od wieku, płci, statusu finansowego, masy ciała, wyglądu fizycznego lub niepełnosprawności pacjenta oraz pochodzenia. W porównaniu z pacjentami, którzy nie skarżyli się na dyskryminację ze względu na wiek, osoby skarżące się na takie postawy istotnie częściej cierpiały z powodu nowej niepełnosprawności lub pogorszenia niepełnosprawności już istniejącej (skorygowany współczynnik ryzyka = 1,63).

• Poziom społeczny

Europejskie badanie społeczne z lat 2008–2009, w którym wzięło udział 7819 osób dorosłych w wieku 70 lat i starszych, mieszkających w 28 różnych krajach europejskich, wykazało, że nierówności dochodowe i postrzegana dyskryminacja ze względu na wiek są związane ze słabą samooceną zdrowia osób starszych.

Szkolenie w zakresie gerontologii i geriatrii dla wszystkich pracowników opieki zdrowotnej stanowi jedną z najlepszych strategii radzenia sobie z głównymi problemami procesu starzenia, z którymi cały świat będzie musiał się zmierzyć w nadchodzących dziesięcioleciach.

Znaczna heterogenność starzejących się populacji świata może wynikać zarówno ze społeczno-ekonomicznych warunków życia, jak i z dużych różnic w indywidualnych pozytywnych lub negatywnych oddziaływaniach czynników występujących w cyklu życia. Ponadto uwarunkowania kulturowe w znacznym stopniu wpływają na zróżnicowanie jednostkowe i populacyjne, a w konsekwencji także pojawienie się dyskryminacji ze względu na wiek. Edukacja dla wszystkich kategorii pracowników opieki zdrowotnej wydaje się jednym z obiecujących sposobów radzenia sobie z głównymi problemami, przed którymi stanie świat w najbliższej przyszłości.

Piśmiennictwo

1. Bloom D, Osher B, Mitgang L. Demography of global aging. In: Michel JP, editor. Oxford textbook of geriatric medicine. Oxford: Oxford University Press; in press.

2. Ferrucci L, Cooper R, Shardell M, Simonsick EM, Schrack JA, Kuh D. Age-related change in mobility: perspectives from life course epidemiology and geroscience. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2016;71:1184–94.

3. Hardy R, Lawlor DA, Kuh D. A life course approach to cardiovascular aging. Futur Cardiol. 2015;11:101–13.

4. Lockenhoff CE, De Fruyt F, Terracciano A, et al. Perceptions of aging across 26 cultures and their culture-level associates. Psychol Aging. 2009;24:941–54.

5. Marmot M. Social determinants of health inequalities. Lancet. 2005;365:1099–104.

6. Martinez-Lapiscina EH, Clavero P, Toledo E, Estruch R, Salas-Salvado J, San Julian B, Sanchez-Tainta A, Ros E, Valls-Pedret C, Martinez-Gonzalez MA. Mediterranean diet improves cognition: the PREDIMED-NAVARRA randomised trial. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2013; 84:1318–25.

7. Mclaughlin SJ, Jette AM, Connell CM. An examination of healthy aging across a conceptual continuum: prevalence estimates, demographic patterns, and validity. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2012;67:783–9.

8. Norton S, Matthews FE, Barnes DE, Yaffe K, Brayne C. Potential for primary prevention of Alzheimer’s disease: an analysis of population-based data. Lancet Neurol. 2014;13:788–94.

9. Rippon I, Kneale D, De Oliveira C, Demakakos P, Steptoe A. Perceived age discrimination in older adults. Age Ageing. 2014;43:379–86.

10. Robine J, Jagger C. Health expectancies. In: Michel JP, editor. Oxford textbook of geriatric medicine. 3rd ed. Oxford: Oxford University Press; 2018.

11. Vauclair CM, Marques S, Lima ML, Abrams D, Swift H, Bratt C. Perceived age discrimination as a mediator of the association between income inequality and older people’s self-rated health in the European region. J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci. 2015;70:901–12.

12. World Health Organization. World report on ageing and health. Geneva: WHO; 2015.

J.-P. Michel
Honorary Professor of Medicine, Geneva University, Geneva, Switzerland
Member of the French National Academy of Medicine, Paris, France
e-mail: [email protected]

Przejście epidemiologiczne opisuje etapy transformacji z wysokiej do niskiej umieralności; trzecia faza to okres chorób zwyrodnieniowych i cywilizacyjnych (przyp. tłum.).

W rozumieniu znacznego obciążenia codziennego funkcjonowania procesami chorobowymi (przyp. tłum.).

W polskim nazewnictwie dla osób z tym zespołem używa się określenia kruchy, słaby lub frail (pozostawiając je w języku angielskim); zespół ten opisano szczegółowo w rozdziale 4 (przyp. tłum.).

Chodzi właściwie o działanie wieloprofesjonalne – obejmujące udział m.in. lekarza, pielęgniarki, fizjoterapeuty, psychologa w postępowaniu wobec pacjenta (przyp. tłum.).

W rozumieniu zaangażowania w życie społeczne (przyp. tłum.).

W języku angielskim istnieją dwa określenia procesu starzenia – ageing i senescence; temu drugiemu w języku polskim przyporządkowuje się pojęcie starzenia komórkowego (przyp. tłum.).

A takimi są chorzy z zespołem kruchości (przyp. tłum.).

„Odcięcie” należy rozumieć jako wyraźną granicę między fizjologią a patologią, a więc między zdrowiem a chorobą (przyp. tłum.).

Dotyczy to poszukiwania markerów pozwalających określić wiek biologiczny lepiej definiujący nasilenie zmian wynikających z procesu starzenia niż wiek kalendarzowy (przyp. tłum.).

Geronauka zajmuje się zrozumieniem mechanizmów (na poziomie genetycznym, molekularnym i komórkowym), które sprawiają, że starzenie się jest głównym czynnikiem ryzyka wielu chorób przewlekłych (przyp. tłum.).

Chodzi tu o poszczególne działy medycyny, ale z ograniczeniem do pacjentów starszych, a więc będzie to np. kardiologia geriatryczna, nefrologia geriatryczna itd. (przyp. tłum.).

Zmiany te mogą być u poszczególnych osób w różnym stopniu zaawansowania, dlatego należy brać je pod uwagę (przyp. tłum.).

Na przykład niedożywienie u pacjenta z otyłością, którego często nie bierze się wcale pod uwagę (przyp. tłum.).

Określenia odnoszą się do koncepcji J. Evert, która podzieliła badanych przez siebie stulatków na 3 kategorie: „survivors” (ocalonych), czyli takich, którzy wprawdzie zachorowali przed 80. rokiem życia na choroby przewlekłe i czynnikiem ryzyka jest dla nich wiek, ale mimo to udało im się żyć długo, „delayers” (spóźnionych), czyli tych, u których choroby przewlekłe pojawiły się dopiero po 80. roku życia oraz „escapers” (uciekinierów), a więc osoby, którym udało się dożyć do 100 lat bez chorób przewlekłych (przyp. tłum.).

Zespoły geriatryczne są w piśmiennictwie polskojęzycznym określane jako wielkie zespoły geriatryczne, czyli wieloprzyczynowe zespoły, które nie są zagrożeniem życia, ale prowadzą do pogorszenia sprawności i przez to jakości życia osób starszych; są też niebezpieczne m.in. dlatego, że tworzą wzajemnie z siebie wynikającą sieć przyczynowo-skutkową, tj. wystąpienie jednego znacznie zwiększa ryzyko pojawienia się kolejnych (przyp. tłum.).

EUGMS – European Union Geriatric Medicine Society; obecnie – European Geriatric Medicine Society (EuGMS) (przyp. tłum.).

Deskryptory są tu użyte w rozumieniu poziomów taksonomii uczenia się (przyp. tłum.).

„Refleksja w działaniu” to świadoma samoocena postępowania i dokonywanie w nim modyfikacji na bieżąco, a „refleksja na temat działania” prowadzona jest w odległym czasie, z pewnej perspektywy czasowej (przyp. tłum.).

Aktywiści – to uczniowie zaangażowani, chętnie korzystający z nowych osiągnięć; obserwatorzy – analizują każde zagadnienie z różnych perspektyw i uczą się przez obserwację; teoretycy – poszukują teoretycznych podstaw obserwowanych zjawisk i to ułatwia im uczenie się; pragmatycy – uczą się przez działanie (przyp. tłum.).

POGOe jest bazą danych zawierającą materiały edukacyjne przeznaczone zarówno dla nauczycieli, jak i uczniów (przyp. tłum.).

Jest to metoda hybrydowa obejmująca zarówno nauczanie tradycyjne w kontakcie z nauczycielem, jak i nauczanie zdalne (przyp. tłum.).

Jest to ogólnodostępny zbiór materiałów edukacyjnych stworzonych w celu uzupełnienia tradycyjnych materiałów edukacyjnych, takich jak podręczniki czy artykuły, o inne źródła, np. pliki wideo, blogi itd.

Krzepkość rozumiana jako pełnia sił witalnych (przyp. tłum.).

Rezyliencja rozumiana jest jako zdolność dostosowywania się do zmieniających się warunków, radzenia sobie z przeciwnościami i odporności na działanie szkodliwych czynników (przyp. tłum.).

Skala ROL mierzy zjawiska przejmowania ról przez opiekunów rodzinnych osób z przewlekłymi chorobami niezakaźnymi. Obejmuje trzy obszary: odgrywanie roli (7 pozycji odnoszących się do wiedzy i technik, które opiekunowie zdobywają w opiece nad pacjentem), organizację roli (8 pozycji odnoszących się do sposobu, w jaki opiekunowie organizują i planują opiekę nad pacjentem) i odpowiedź na rolę (7 pozycji obejmujących takie aspekty, jak doświadczenie i pozytywny wkład opiekunów w opiekę nad osobą z chorobami przewlekłymi, znaczenie znalezienia sensu opieki nad krewnym i jego wpływ na zmienne, takie jak przeciążenie opiekuńcze, stres, lęk i depresja). Skala składa się z 22 pozycji z pięcioma opcjami odpowiedzi od 1 (nigdy) do 5 (zawsze). Wyniki od 22 do 110: im wyższy wynik, tym większa rola opiekuna. Kontekst zdania i literatura źródłowa, na którą powołali się autorzy (A Conceptual Framework of Frailty: A Review. Walter M. Bortz, II. J Gerontol: Series A: 2002; 57(5): M283–M288) sugerują jednak w tym miejscu system LOD – logistic organ dysfunction system – obiektywne narzędzie do oceny stopnia nasilenia dysfunkcji narządów na oddziale intensywnej terapii. Identyfikuje 3 poziomy dysfunkcji narządowej w zakresie 6 układów: nerwowego, sercowo-naczyniowego, oddechowego, krwiotwórczego, nerek i wątroby (przyp. tłum.).

Profil PULSES został zaprojektowany w celu oceny niezależności funkcjonalnej w zakresie podstawowych czynności codziennych u osób przewlekle chorych i starszych populacji zinstytucjonalizowanych. Służy do przewidywania potencjału rehabilitacji, oceny postępów pacjenta i pomaga w planowaniu programu (przyp. tłum.).

Objaśnienie wymienionego testu przez autorów przez wskazanie linku (https://www.physio-pedia.com/Figure_of_8_Walk_Test) wskazuje, że chodzi o test „chodzenia po ósemce” (F8WT) (przyp. tłum.).