Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście - ebook

Spis treści

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Wstęp do wydania drugiego

Od Autorów

Koncepcja, kompozycja, zawartość

Czego w Przewodniku nie ma?

Źródła

Informacje szczegółowe

Wprowadzenie

1. Żydzi w Warszawie do 1939 r.

Ulica Żydowska

Wygnania i powroty

Kształtowanie się dzielnicy żydowskiej

Między wojnami

Od getta historycznego do getta nazistowskiego

2. Władze okupacyjne Generalnego Gubernatorstwa

Zarząd Miejski w Warszawie

3. Kalendarium

4. Dane demograficzne o mieszkańcach getta

I. Topografia i komunikacja

1.1. Przebieg i zmiany granic getta warszawskiego

Od początku okupacji do zamknięcia getta

Od zamknięcia getta do wielkiej akcji likwidacyjnej

Od wielkiej akcji likwidacyjnej do powstania w getcie

I.2. Komunikacja w getcie

Przed zamknięciem getta

Po zamknięciu getta

Komunikacja podczas wielkiej akcji likwidacyjnej

Getto po akcji

Aneks

II. Instytucje i urzędy

II. 1. Judenrat

Powołanie i pierwszy okres działalności

Praca przymusowa

Obozy pracy

Struktura Judenratu

Judenrat a Zarząd Miejski

Stosunek Żydów do Judenratu

Adam Czerniaków

Ostatni okres działalności Judenratu

Aneks

II.2. Żydowska Służba Porządkowa

Powstanie i organizacja

Do lipca 1942 r

Od akcji do powstania w getcie

Aneks

II.3. „Trzynastka” i kolaboranci

II.4. Służba zdrowia

Organizacja i funkcjonowanie

Szpitale

Tyfus

II.5. Opieka społeczna

Dwa nurty

Instytucje społeczne: struktura organizacyjna i jej zmiany

Finansowanie działalności opiekuńczej

Pomoc dla głodujących

Opieka nad dziećmi

Aneks

II.6. Szkolnictwo i nauka

Tajne nauczanie

Szkolnictwo jawne

Aneks

II.7. Poczta

III. Życie gospodarcze

III.1.Produkcja, wytwórczość, rynek pracy

Wymiana towarowa ze stroną aryjską

Szopy

Placówki

Rynek pracy

III.2. Zaopatrzenie

System kartkowy

Zakład Zaopatrywania

Chleb

Jakość produktów żywnościowych

Koszty utrzymania

>„Pranie bez mydła”

Toporol – Towarzystwo Popierania Rolnictwa

Wywóz śmieci

III.3. Szmugiel

III.4. Handel i usługi

Handel uliczny

Sklepy

Usługi

Zaopatrzenie i handel po akcji

Aneks

IV. Życie społeczne

IV.1. Kultura i rozrywka

Organizatorzy życia kulturalnego

Życie literackie

Życie teatralne

Życie muzyczne

Rozrywka

Humor getta

Aneks

IV.2. Życie religijne

Represje wobec religii mojżeszowej i jej wyznawców w getcie

Między wyznaniem wiary i bluźnierstwem

Dwa nurty życia religijnego

Żydzi katolicy w getcie warszawskim

Aneks

IV.3. Konspiracja

Podziemne Archiwum Getta (Archiwum Ringelbluma)

Konspiracja polityczna

Wydarzenia 17/18 kwietnia 1942 r.

Nielegalna prasa

Aneks

V. Wysiedlenie

V.l. Przebieg wielkiej akcji wysiedleńczej dzień po dniu

V.2. Możliwości ratunku

W getcie

Poza gettem

Hotel Polski

VI. Walka zbrojna

VI.1. Życie codzienne po akcji

Przygotowanie do walki

VI.2. Samoobrona styczniowa

VI.3. Getto warszawskie od stycznia do kwietnia 1943 r.

VI.4. Powstanie

Życie w bunkrach

Ostatnie walki

Aneks

Epilog: miejsce-po-getcie

Konzentrationslager Warschau

Robinsonowie getta

Gruzy i szaber

Przywracanie pamięci

Aneks

Biogramy

Słownik terminów i pojęć

Wykaz schematów, tabel i wykresów

Wykaz aneksów

Wykaz skrótów

Bibliografia

Indeks osób

Wykaz mapWstęp do wydania drugiego

Wstęp do wydania drugiego

Książka Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, owoc wieloletniej wspólnej pracy, ukazała się dwanaście lat temu. W dynamicznie rozwijających się w Polsce interdyscyplinarnych badaniach nad zagładą Żydów to niemal cała epoka. My sami jesteśmy bogatsi o nowe doświadczenia badawcze, odkryliśmy nowe źródła bądź dotarliśmy do tych, które wcześniej nam umknęły. Dojrzeliśmy więc do tego, aby wrócić do Przewodnika, poprawić zauważone błędy, w wielu miejscach uzupełnić, pogłębić, a tam, gdzie okazało się to konieczne – zmienić. Poszczególne rozdziały zostały poszerzone i uaktualnione, bogatsza jest też egzemplifikacja źródłowa. Niemniej drugie, poprawione i uzupełnione, wydanie zachowuje podstawową strukturę kompozycyjną i układ treści pierwszego. W mocy pozostaje więc opis zawartości Przewodnika przedstawiony w tekście „Od Autorów”, który przedrukowujemy z wydania pierwszego, uzupełniając jedynie wskazówki bibliograficzne i wprowadzając niezbędne uaktualnienia.

Należy odnotować zmiany w opracowaniu kartograficznym autorstwa Pawła E. Weszpińskiego. Zostało ono zweryfikowane dzięki nowym źródłom, przede wszystkim cennej kolekcji niemieckich zdjęć lotniczych Warszawy z okresu okupacji, odnalezionej przez Zygmunta Walkowskiego w amerykańskim Archiwum College Park (Maryland). Zrezygnowaliśmy z umieszczania map tematycznych w środku książki przy odpowiednich rozdziałach. Pocięte na części, stały się przez to mniej czytelne. Kartografia została w sposób istotny rozbudowana przez dodanie czterech nowych map tematycznych. Wszystkie mapy są wydrukowane osobno, tworząc zestaw pełniący funkcję atlasu getta warszawskiego. Składa się on z dziesięciu arkuszy, na których znajdują się następujące mapy tematyczne: 1) granice getta przed wielką akcją likwidacyjną; 2) urzędy i produkcja; 3) handel, usługi, miejsca szmuglu; 4) służba zdrowia, opieka społeczna, oświata; 5) życie społeczne; 6) miejsca zamieszkania wybranych postaci getta; 7) getto szczątkowe po wielkiej akcji likwidacyjnej; 8a) powstanie, 8b) część północna byłego getta i KL Warschau (nowa mapa); 9) współczesny układ ulic i ostańce zabudowy na tle dawnego planu miasta; 10a) getto na tle planu całego miasta z 1939 r. (nowa mapa); 10b) wysypiska gruzu (nowa mapa); 10c) komunikacja tramwajowa i autobusowa na obszarze przyszłego getta w 1939 r. (nowa mapa), 10d) komunikacja w getcie. Wypada powtórzyć to, co pisaliśmy już dwanaście lat temu: opracowanie kartograficzne getta, stanowiące integralną część Przewodnika, nie ma precedensu w literaturze światowej. W nowym wydaniu zostało poprawione (korekty przebiegu granic getta w niektórych miejscach), uaktualnione (dodatkowe adresy postaci getta oraz relikty getta we współczesnej Warszawie) i poszerzone.

Odnotowujemy z ogromną satysfakcją, że Przewodnik zdobył uznanie wśród historyków. Świadczą o tym nagrody przyznane naszej publikacji (Nagroda Porozumienia Wydawców Książki Historycznej Klio w 2001 r., Nagroda „Nowych Książek” za rok 2001, Nagroda Stowarzyszenia Autorów ZAiKS w 2003 r. oraz Nagroda im. Jerzego Giedroycia za rok 2003). Przewodnik wszedł do kanonu literatury przedmiotu. W 2009 r. prestiżowe wydawnictwo Yale University Press opublikowało angielską wersję pt. The Warsaw Ghetto: A Guide to the Perished City w przekładzie Emmy Harris. Dzięki temu Przewodnik jest – jak się dowiadujemy – wykorzystywany na uniwersyteckich Holocaust Studies w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i krajach Europy. Największą radością napełnia nas jednak świadomość, że Przewodnik został bardzo dobrze przyjęty przez polskich czytelników i wciąż cieszy się zainteresowaniem. Nakład wydania pierwszego został już dawno wyczerpany, a książka oferowana jest w serwisie aukcyjnym Allegro za niebotyczne jak na naukową publikację sumy.

Przyszedł więc najwyższy czas na nowe wydanie. Naszym wiernym czytelnikom dziękujemy za to, że Przewodnik wciąż jest im potrzebny. Tych wszystkich, którzy po raz pierwszy zetkną się z tą książką, zapraszamy do lektury.Od Autorów

Od Autorów

Getta warszawskiego nie ma. Możemy wprawdzie dostrzec okruchy jego murów czy fragmenty bruku ulicznego, ale w swej istocie jest przed nami zakryte: ziemią, asfaltem, fundamentami nowych domów i niepamięcią. Jeśli chcemy ujrzeć ten zaginiony świat, musimy wydobyć go spod zwałów zapomnienia, obojętności i niewiedzy. Jedynym obszarem, gdzie można jeszcze odnaleźć mieszkańców getta wraz z ich domami i ulicami, z ich życiem, cierpieniem i śmiercią, jest miejsce w naszej pamięci.

Przewodnik oprowadza po mieście nieistniejącym. Jest ono zbudowane z wielu indywidualnych zapisów, świadectw, dokumentów. Na ich podstawie staramy się odtworzyć topografię, scenerię wydarzeń, ówczesne realia, uchwycić chwilę i szczegół, drobne przejawy życia codziennego – w miarę możliwości przekazać atmosferę tamtych dni i miejsc. W Przewodniku spojrzenie osobiste, getto prywatnego doświadczenia splata się z planem ogólnym, z perspektywą zbiorowości, z historią zgładzonego narodu. W tak zrekonstruowanym świecie chcemy osadzić nasze dzisiejsze myślenie o getcie, położyć fundament współczesnej pamięci o tamtych ludziach i wydarzeniach.

Jest to Przewodnik po widmowej Warszawie, którą czytelnik sam odtwarza i porównuje z Warszawą dzisiejszą. Jeżeli zechce, spotka w niej cienie warszawskich Żydów. Zza zasłony ulic i domów dzisiejszego Muranowa wyłoni się ich utajona obecność.

Przewodnik daje szansę podróży ku granicznym doświadczeniom ludzkości, ku doświadczeniu Holokaustu. Wydarzenie to przynosi doznanie zła absolutnego, które wymyka się rozumieniu, którego nie sposób pojąć. Istnieje jednak różnica między potępieniem zła i odpowiedzią na zło. Nam – żyjącym w cieniu Zagłady – nie może wystarczyć tylko potępienie zła, powinniśmy na nie także próbować odpowiedzieć, to znaczy podjąć wysiłek i ryzyko rozumienia.

Koncepcja, kompozycja, zawartość

Koncepcja, kompozycja, zawartość Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście to jednocześnie monograficzny zarys dziejów getta warszawskiego, szkice encyklopedyczne oraz zbiór studiów dotyczących różnych zagadnień warszawskiej dzielnicy zamkniętej. To także wielki atlas getta warszawskiego, wielostronne opracowanie kartograficzne, bez precedensu jeśli chodzi o zakres, metodę i dokładność. Chociaż książka zawiera elementy wszystkich wymienionych tu gatunków, nie jest ograniczona regułami żadnego z nich.

Przewodnik jest wspólnym dziełem badaczy Zagłady, od lat zajmujących się tą problematyką. Wspólnie wypracowaliśmy koncepcję książki, jej porządek kompozycyjny i zakres tematyczny. Łączy nas podobne podejście badawcze. Opis faktograficzny prowadzi nas ku horyzontom antropologicznym. Badając historię dzielnicy zamkniętej, staramy się przede wszystkim poznawać i rozumieć doświadczenie getta: czym było dla jego mieszkańców, jak odcisnęło się w świadomości jednostek, a jak objawiało się całej skazanej na zagładę społeczności, wreszcie – czym ono jest dla nas, żyjących na początku XXI wieku. W tych dociekaniach korzystamy z narzędzi wypracowanych przez psychologię i socjologię humanistyczną, analizę dyskursu i hermeneutykę tekstu, który traktujemy jako źródło historyczne i jako zapis ludzkiego doświadczenia. Przywiązujemy szczególną wagę do przekazów spersonalizowanych, manifestujących indywidualną perspektywę poznawczą świadków i ofiar. Różnorodność świadectw pozwala nam rekonstruować nie tylko fakty, oświetlane z różnych punktów widzenia, lecz także wniknąć w całą złożoność ludzkich doznań. Czerpiąc z wielu źródeł, staramy się zachowywać obiektywizm. Nie zawsze nam się to udaje. Nie zawsze też chcemy powstrzymywać się od formułowania własnych ocen czy ukrywać nasz osobisty stosunek do pewnych osób czy zdarzeń.

Blisko ze sobą współpracując, nie rezygnowaliśmy z indywidualnego podejścia, temperamentu badawczego, własnego stylu. W sensie dosłownym wspólnie pisaliśmy więc tylko kalendarium, biogramy, słownik terminów i pojęć oraz uwagi wstępne – te teksty nie są podpisane. Poszczególne rozdziały i podrozdziały Przewodnika mają jednego autora, jego nazwisko umieszczono w spisie treści.

Zasadą kompozycyjną Przewodnika jest układ chronologiczno-problemowy. Kluczowe tematy, np. opieka społeczna, policja żydowska czy gospodarka, opisane w poświęconych im rozdziałach lub podrozdziałach, przedstawione są w porządku chronologicznym, w kolejnych fazach historii getta: od jego zamknięcia, przez wielką akcję wysiedleńczą, do powstania. Kulminacyjne etapy dziejów getta – takie jak samo wysiedlenie, nazywane tu także wielką akcją likwidacyjną czy eksterminacyjną lub po prostu akcją, czy też powstanie – omówione są w osobnych rozdziałach. W ten sposób porządek chronologiczny krzyżuje się z tematycznym. Stosujemy system powiązań odsyłających czytelnika do innych miejsc książki, gdzie dane zagadnienie omówione jest w sposób szczegółowy. Wiele zagadnień należy bowiem do kilku obszarów tematycznych jednocześnie. Na przykład edukacja medyczna w getcie omówiona została w rozdziale o służbie zdrowia, a nie w rozdziale o edukacji, gdzie czytelnik znajdzie jedynie odesłanie do rozdziału II.4. Podejmując tego rodzaju decyzje, kierowaliśmy się logiką kompozycji oraz poczuciem spójności tematu.

Integralną częścią Przewodnika są mapy. Pierwszego całościowego opracowania kartograficznego getta dokonał w latach sześćdziesiątych Józef Ziemian. Przy sporządzaniu kartografii do naszej książki korzystaliśmy z jego nigdzie dotąd w komplecie nieopublikowanych map, za których udostępnienie dziękujemy pani Janinie Brandwajn-Ziemian. Źródła do opracowania kartograficznego czerpaliśmy także z Państwowego Archiwum m.st. Warszawy. Przewodnik zawiera dziesięć map, tworzących swego rodzaju atlas dołączony do książki. Mapy wiążą się tematycznie z treścią poszczególnych rozdziałów. Zasadą jest umieszczanie na mapach wszystkich adresów instytucjonalnych, wymienionych w tekście poszczególnych rozdziałów lub w aneksach do nich.

Zawartość Przewodnika przedstawia się następująco. Wprowadzenie jest prezentacją teatru wydarzeń. Opisujemy krótko historię warszawskich Żydów, bo przecież nie przybyli oni tutaj tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej tylko po to, by cierpieć i ginąć. Chcieliśmy wskazać na obecność Żydów w tym miejscu od stuleci. Wprowadzenie nie jest jednak wykładem z historii społeczności żydowskiej w Warszawie, lecz raczej krótkim przewodnikiem po miejscach, w których Żydzi byli obecni. Rozproszone informacje o życiu społecznym, kulturalnym i politycznym Żydów przed samą wojną znajdują się w poszczególnych rozdziałach tematycznych. We Wprowadzeniu znajdzie również czytelnik informacje ogólne, wyjaśniające tło i kontekst wydarzeń. Przedstawiamy strukturę władz okupacyjnych w Generalnym Gubernatorstwie i w samej Warszawie, kalendarium najważniejszych wydarzeń w getcie i z gettem związanych oraz dane demograficzne o jego mieszkańcach.

Rozdział pierwszy jest rekonstrukcją scenerii wydarzeń. Przedstawiamy w nim topografię getta, wraz z kolejnymi zmianami granic, oraz system komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej. Staramy się opisać fenomen miejsca wydzielonego z organizmu miasta, zamkniętego, odłączonego. Jesteśmy przekonani, że rekonstrukcja przestrzeni – w takim stopniu, w jakim to dzisiaj możliwe – jest jednym z ważniejszych sposobów dotarcia do specyficznego doświadczenia getta, pomaga nam rozumieć to, co się tam wydarzyło. Zmiany i przebieg granic getta odtworzone są na dwóch mapach (nr 1 i 7). Mapa 1 pozwala prześledzić szczegółowe zmiany granic, włączanie do getta i wyłączenie z niego poszczególnych fragmentów ulic i bloków domów. Mapa 7 przedstawia getto po wielkiej akcji likwidacyjnej – getto szczątkowe, podzielone na tereny poszczególnych szopów, oraz obszary „dzikie”, niezamieszkane.

Rozdział drugi zawiera szkice monograficzne o poszczególnych instytucjach i urzędach warszawskiego getta, a także o związanych z nimi ludziach. Opisujemy zasady i sposób funkcjonowania tych instytucji, zakres ich kompetencji i możliwości działania oraz ograniczenia. Piszemy o Judenracie, Służbie Porządkowej, słynnej „Trzynastce”, kolaborującej z Niemcami, o służbie zdrowia i opiece społecznej w getcie oraz o szkolnictwie i funkcjonowaniu poczty.

W rozdziale trzecim piszemy o życiu gospodarczym getta, czyli o jego „gospodarce wyłączonej” – by użyć terminu Kazimierza Wyki. Ukazujemy ekonomiczną zaradność części warszawskich Żydów w obliczu terroru, głodu i chorób. Prezentujemy zagadnienia produkcji i zbytu w warunkach braku surowców i normalnej wymiany handlowej, w sytuacji ogromnego bezrobocia. Piszemy o oficjalnym i nieoficjalnym zaopatrywaniu getta, o przydziałach na kartki, o szmuglu i czarnym rynku, o handlu i usługach warszawskiej dzielnicy zamkniętej. Na mapach nr 2 i 3 umieszczono wszystkie znane adresy przedsiębiorstw produkcyjnych, sklepów i firm usługowych, z uwzględnieniem podziału na branże, a także miejsca szmuglowania towarów do getta.

Rozdział czwarty poświęcony jest różnym aspektom życia społecznego w getcie. Piszemy o oporze duchowym: o twórczości, życiu kulturalnym, religijnym i konspiracji politycznej; o założonym przez Emanuela Ringelbluma Podziemnym Archiwum Getta, które jest najważniejszym źródłem wiedzy o warszawskiej dzielnicy zamkniętej. Mapa nr 5 zbiera zawarte w nim informacje o legalnym i nielegalnym życiu społecznym w getcie. Na mapie nr 6 umieściliśmy znane nam adresy autorów wspomnień i relacji, z których korzystaliśmy przy pisaniu Przewodnika. Niestety, nie wszystkie adresy autorów cytowanych w książce udało się ustalić.

Rozdział piąty jest historią wysiedlenia warszawskich Żydów do komór gazowych Treblinki. Opisujemy przebieg akcji dzień po dniu. Piszemy o poszukiwaniu ratunku, o próbach uniknięcia niechybnej śmierci.

Rozdział szósty opisuje, co działo się w getcie po wielkiej akcji wysiedleńczej: życie w getcie szczątkowym, nastroje i przygotowania do walki zbrojnej oraz samo powstanie. Mapa nr 8a przedstawia sytuację w getcie w okresie walki. Zostały na niej również oznaczone znane nam adresy bunkrów, w których ukrywano się w dniach walki, a także później.

Epilog przedstawia losy byłej dzielnicy zamkniętej od stłumienia powstania w maju 1943 r. do wyzwolenia Warszawy 17 stycznia 1945 r. Mapa opatrzona numerem 9 prezentuje współczesny przebieg ulic Warszawy na obszarze byłego getta oraz pozostałe na tym terenie budynki (ostańce).

Na końcu książki znajdują się: indeks, wykazy aneksów, schematów, wykresów i tabel, słownik terminów i pojęć, użytecznych przy korzystaniu z Przewodnika, oraz biogramy ważniejszych postaci warszawskiego getta, a także autorów najbardziej znaczących wspomnień, relacji i świadectw. Bibliografia podzielona została na dwie części. W pierwszej prezentujemy źródła, dokumenty i materiały dotychczas niepublikowane, w drugiej – teksty publikowane: materiały źródłowe i wykorzystywaną przez nas literaturę przedmiotu.

Czego w Przewodniku nie ma?

Czego w Przewodniku nie ma? Jądrem naszego opracowania jest historia getta warszawskiego od jego zamknięcia 16 listopada 1940 r. aż do całkowitej likwidacji 16 maja 1943 r. Jedynie we Wprowadzeniu zwracamy się ku przeszłości, a w Epilogu wybiegamy w przyszłość, ale tylko po to, by najogólniej zarysować tło, zbudować kontekst dla głównego tematu. Staramy się opowiadać historię getta niejako od wewnątrz i z tej perspektywy patrzymy na świat zewnętrzny, poza murami. Taki punkt widzenia ogranicza w istotny sposób zawartość Przewodnika, jest bowiem wiele spraw, związanych z gettem warszawskim i szerzej – z Zagładą – o których nie piszemy wcale bądź tylko je sygnalizujemy.

Nie znajdzie zatem czytelnik w Przewodniku wyczerpującego omówienia problematyki stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny, w szczególności pomocy niesionej wówczas Żydom przez Polaków. Pomoc ta była z zasady udzielana poza gettem, dlatego choć niezmiernie istotna, jest w Przewodniku jedynie naszkicowana. Temat ten ma swoją bogatą literaturę (ograniczmy się do wybranych książek: Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939-1945 w opracowaniu Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny, wyd. 2, Kraków 1969 (wyd. 3 uzup. 2007); a także: Szymon Datner, Las Sprawiedliwych, Warszawa 1968; Kazimierz Iranek-Osmecki, Kto ratuje jedno życie... Polacy i Żydzi 1939-1945, Londyn 1968; Marek Arczyński, Wiesław Balcerak, Kryptonim „Żegota”. Z dziejów pomocy Żydom w Polsce 1939-1945, Warszawa 1970; Teresa Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942-1945, Warszawa 1982; Nechama Tec, When Light Pierced the Darkness: Christian Rescue of Jews in Nazi-Occupied Poland, New York 1986, Michał Grynberg, Księga Sprawiedliwych, Warszawa 1993, „Żegota” Rada Pomocy Żydom 1942-1945. Wybór dokumentów, oprac. Andrzej Krzysztof Kunert, Warszawa 2002; Gunnar Paulsson, Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940-1945), tłum. Elżbieta Olender-Dmowska, Kraków 2007, Elżbieta Rączy, Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939-1945, Rzeszów 2008; dwutomowa Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holocaustu. Polska, t. 1-2, oprac. Israel Gutman, Sara Bender, Shmuel Krakowski, red. wyd. pol. Dariusz Libionka, Robert Kuwałek, Adam Kopciowski, Kraków 2009; Jacek Leociak, Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów, Kraków 2010; Władysław Bartoszewski, O „Żegocie” relacja poufna sprzed pół wieku, Warszawa 2013). Oczywiście sprawa stosunków polsko-żydowskich pojawia się w Przewodniku, ale najczęściej w kontekście rozmaitych więzi między gettem a stroną aryjską, takich jak szmugiel czy oficjalne kontakty Judenratu z Zarządem Miejskim. Strona aryjska jest też stale obecnym punktem odniesienia, ale ani sytuacja i przeżycia Polaków pod okupacją i ich walka o niepodległość, ani wielowątkowa historia strony aryjskiej, ani zagadnienie ukrywania się Żydów poza gettem nie są tematem tej książki.

Nie poruszamy również tematu stereotypów wiążących Żydów z komunizmem, np. współpracy Żydów z władzą radziecką na okupowanych wschodnich terenach Polski w pierwszym okresie wojny. Dla wielu ten stereotyp był i jest uzasadnieniem braku pomocy Żydom czy obojętności wobec ich losu w latach okupacji. Zagadnienie to obszernie omawiają w swoich książkach m.in. Krystyna Kersten (Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939-68, Warszawa 1992), Stanisław Krajewski (Żydzi, judaizm, Polska, Warszawa 1997), Jan Tomasz Gross (Upiorna dekada, Kraków 2007), Paweł Śpiewak (Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012). W Przewodniku pojawia się temat twórczości literackiej w getcie, ale problematyka literackich świadectw Zagłady pozostaje zasadniczo poza naszym obszarem badawczym. Literatura Holokaustu jest od dawna przedmiotem wielostronnych dociekań i opracowań. Najważniejsze prace dostępne w języku polskim to: Michał M. Borwicz, Literatura w obozie, Kraków 1946 oraz tegoż Wstęp do: Pieśń ujdzie cało. Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką, Warszawa 1947; Bernard Mark, O twórczości literackiej w gettach, BŻIH 1950, nr 4; Andrzej Werner, Zwyczajna apokalipsa. Tadeusz Borowski i jego wizja świata obozów, Warszawa 1971; Tadeusz Drewnowski, Ucieczka z kamiennego świata. O Tadeuszu Borowskim, Warszawa 1972; Henryk Grynberg, Holocaust w literaturze polskiej, w: Prawda nieartystyczna, Berlin 1984; Irena Maciejewska, Wstęp do: Męczeństwo i zagłada Żydów w zapisach literatury polskiej, Warszawa 1988 oraz tejże Getta doświadczenie w literaturze (tam bibliografia tematu), w: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Alina Brodzka, Mirosława Puchalska, Małgorzata Semczuk, Anna Sobolewska, Ewa Szary-Matywiecka, Warszawa 1993; Lidia Burska, Obozowa literatura (tam bibliografia tematu), tamże; Natan Gross, Poeci i Szoa. Obraz Zagłady Żydów w poezji polskiej, Sosnowiec 1993; Jan Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, Kraków 1994 oraz tegoż Ofiary i świadkowie. Obraz Zagłady w literaturze polskiej, „Kontury” (Tel Awiw) 1996; Władysław Panas, Zagłada od zagłady. Szoah w literaturze polskiej, w: Pismo i rana. Szkice o problematyce żydowskiej w literaturze polskiej, Lublin 1996; Józef Wróbel, Miara cierpienia.

O pisarstwie Adolfa Rudnickiego, Kraków 2004; Alina Molisak, Judaizm jako los. Rzecz o Bogdanie Wojdowskim, Warszawa 2004; Dorota Krawczyńska, Własna historia Holokaustu. O pisarstwie Henryka Grynberga, Warszawa 2005; Sławomir Buryła, Opisać Zagładę. Holocaust w twórczości Henryka Grynberga, Wrocław 2006; Aleksandra Ubertowska, Świadectwo – trauma – głos. Literackie reprezentacje Holokaustu, Kraków 2007; Magdalena Ruta, Bez Żydów? Literatura jidysz w PRL o Zagładzie, Polsce i komunizmie, Kraków-Budapeszt 2012. Z prac zbiorowych wskażmy następujące pozycje: Literatura wobec wojny i okupacji. Studia, red. Michał Głowiński, Janusz Sławiński, Wrocław 1976; Świadectwa i powroty nieludzkiego czasu, red. Jerzy Święch, Lublin 1990; Literatura polska wobec Zagłady, red. Alina Brodzka, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Warszawa 2000; Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie, red. Michał Głowiński oraz zespół, Kraków 2005; Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), red. Sławomir Buryła, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Warszawa 2013. Odnotujmy także cztery prace o nieliterackich świadectwach Holokaustu, poświęcone analizie różnego typu dokumentów osobistych ocalałych z Zagłady: Jerzy Jedlicki, Dzieje doświadczone i dzieje zaświadczone, w: Dzieło literackie jako źródło historyczne, red. Zofia Stefanowska, Janusz Sławiński, Warszawa 1978 (przedruk z obszernym komentarzem autora w: tegoż Źle urodzeni, czyli o doświadczeniu historycznym. Scripta i postscripta, Londyn 1993); Roman Zimand, „W nocy od 12 do 5 rano nie spałem”. „Dziennik” Adama Czerniakowa – próba lektury, Paryż 1979; Jacek Leociak, Tekst wobec zagłady (O relacjach z getta warszawskiego), Wrocław 1997; Justyna Kowalska-Leder, Doświadczenie Zagłady z perspektywy dziecka w polskiej literaturze dokumentu osobistego, Wrocław 2009.

Treścią Przewodnika jest życie codzienne w getcie warszawskim. Chcemy ukazać różne wymiary gettowego bytowania: społeczny i gospodarczy, kulturalny i duchowy. Chcemy uciec od martyrologicznego stereotypu, przełamać abstrakcyjność statystyki, oswojonych już obrazów cierpienia i umierania. Żydzi za murami getta przede wszystkim żyli, bardzo chcieli żyć i na różne sposoby bronili się przed upodleniem i śmiercią. Świadomie zmieniamy proporcje i rozkład akcentów dotychczasowej historiografii getta. Ukazujemy nie tylko o śmierć i grozę, lecz także sposoby radzenia sobie z tym straszliwym doświadczeniem. Nie koncentrujemy się ani na martyrologii, ani na konspiracji i powstaniu, ale przede wszystkim piszemy o codziennych zmaganiach mieszkańców dzielnicy zamkniętej, o heroizmie dnia powszedniego.

Nasza wiedza na temat getta jest często niepełna i niepewna. Jego historia ma wiele białych plam, których nie usiłujemy ukrywać. Wciąż pozostaje wiele niewiadomych. Nie wszystkie dokumenty się zachowały, wiele świadectw i relacji przepadło bezpowrotnie, a te, które ocalały, bywają niekiedy sprzeczne. Mamy nadzieję, że z biegiem czasu nasza wiedza na temat getta będzie coraz pełniejsza i bogatsza, że będziemy mieli szansę skorygowania błędów, rozwiązania zagadek, rozwikłania wątpliwości.

Źródła

Źródła Podstawowym materiałem źródłowym do badań nad gettem warszawskim są zasoby archiwalne Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie i Instytutu Męczenników i Bohaterów Holokaustu Yad Vashem w Jerozolimie. Archiwalia dotyczące getta warszawskiego przechowywane są także w zbiorach kibucu Beit Lohamei Hagetaot w Izraelu. W Archiwum Państwowym m.st. Warszawy znajdują się zespoły Obmanna Judenratu, Szefa Dystryktu i Stadthauptmanna, niezbędne do studiów nad strukturą administracyjną, zagadnieniami formalnoprawnymi, handlowymi i gospodarczymi dzielnicy zamkniętej. Istotne informacje o sytuacji za murami getta odnaleźć można również w Archiwum Akt Nowych w zespole Delegatury Rządu RP na Kraj, w zespole Dzienników, Kronik i Pamiętników oraz w zespole Prasy Konspiracyjnej i Powstańczej. Korzystaliśmy ze źródeł w językach polskim, żydowskim, hebrajskim i niemieckim. Część z nich dostępna jest w tłumaczeniu na angielski i polski.

W Archiwum ŻIH zespoły oznaczone jako ARG I i ARG II (w dawnym systemie sygnatur jako Ring. I i Ring. II) gromadzą dwie odnalezione po wojnie części konspiracyjnego Archiwum Getta, którego inicjatorem był Emanuel Ringelblum. Zespół ARG I obejmuje 1505 jednostek archiwalnych powstałych od września 1939 do 3 sierpnia 1942 r. Na ARG II składa się 558 jednostek z okresu od 22 lipca 1942 do końca lutego 1943 r. oraz osobiste depozyty członków grupy „Oneg Szabat” – twórców Archiwum – takie jak korespondencja, protokoły zebrań, świadectwa szkolne, dyplomy uniwersyteckie, prace naukowe, utwory literackie etc. W AŻIH znajduje się także zespół archiwalny pod nazwą Pamiętniki, zawierający 272 jednostki, w tym 65 pozycji dotyczących getta warszawskiego. Zdecydowana większość tekstów powstała jeszcze w okresie okupacji i trafiła do archiwum często w nieznanych już dziś okolicznościach. W zespole Relacje Ocalałych z Zagłady przechowywane są materiały, które od jesieni 1944 r. zaczęła zbierać i gromadzić powołana przez Centralny Komitet Żydów w Polsce Centralna Żydowska Komisja Historyczna, przekształcona od 1947 r. w Żydowski Instytut Historyczny. Relacje ocalałych spisywane były przez protokolanta według specjalnie opracowanego kwestionariusza, ale niejednokrotnie swoje relacje autorzy spisywali osobiście. Na 7200 jednostek archiwalnych tego zespołu ok. 1600 dotyczy getta warszawskiego. W zbiorach AŻIH wydzielone zostały również odrębne zespoły archiwalne, w których znajdują się źródła do dziejów getta warszawskiego. Są to m.in.: Kolekcja Bernarda Marka, Kolekcja Tatiany Berenstein, Spuścizna Henryka Kroszczora. W Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie zespół Świadectw, Pamiętników i Dzienników gromadzi relacje naocznych świadków Zagłady. Getta warszawskiego dotyczy ok. 100 jednostek tego zespołu archiwalnego.

Część spoczywających w archiwach świadectw i dokumentów, z których korzystaliśmy w pracy nad Przewodnikiem, została opublikowana w różnego typu wydawnictwach źródłowych. Wymieniamy je w kolejności publikacji: Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 2: Akcje i wysiedlenia, oprac. Józef Kermisz, Warszawa 1946; Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, oprac. Tatiana Berenstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa 1957; Cywilna Obrona Warszawy we wrześniu 1939 r. Dokumenty, materiały prasowe, wspomnienia i relacje, oprac. Lucjan Dobroszycki, Marian Drozdowski, Marek Getter, Adam Słomczyński, Warszawa 1964; Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939-1945, oprac. Władysław Bartoszewski i Zofia Lewinówna, wyd. 2, Kraków 1969; Biuletyn Wydziału Statystycznego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, BŻIH 1970, nr 73 i 74; Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka 1939-1945, oprac. Stanisław Płoski, Lucjan Dobroszycki, Józef Garas, Marek Getter, Leon Herzog, Andrzej Janowski, Marian Malinowski, wyd. 2, Warszawa 1972; Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie, lipiec 1942-styczeń 1943, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa 1980; Ruta Sakowska, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach ofiar. Szkic historyczny i dokumenty, Wrocław 1986; To Live with Honor and Die with Honor. Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archives „O.S” (Oneg Shabbath), red. Joseph Kermish, Jerusalem 1986; Raporty Ludwiga Fischera, gubernatora Dystryktu Warszawskiego 1939-1944, oprac. Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Marek Getter, Józef Kazimierski, Janina Kaźmierska, Warszawa 1987; Tak było. Sprawozdania z warszawskiego getta 1939-1943, oprac. Jolanta Adamska, Janina Kaźmierska, Ruta Sakowska, Warszawa 1988; Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty, wyd. 2, oprac. Michał Grynberg, Warszawa 1993; Documents On The Holocaust. Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland and the Soviet Union, red. Yitzhak Arad, Yisrael Gutman, Abraham Margaliot, London-Jerusalem 1999; Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 1: Listy o Zagładzie, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa 1997, t. 2: Dzieci – tajne nauczanie w getcie warszawskim, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa 2000; t. 3: Relacje z Kresów, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa 2000; t. 4: Życie i twórczość Geli Seksztajn, oprac. Magdalena Tarnowska, Warszawa 2011; t. 5: Getto warszawskie. Życie codzienne, oprac. Katarzyna

Person, Warszawa 2011; t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa 2012; t. 7: Spuścizny, oprac. Katarzyna Person, Warszawa 2012; t. 8: Tereny wcielone do Rzeszy: Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja ciechanowska, Górny Śląsk, oprac. Magdalena Siek, Warszawa 2012; t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa 2012; zbiór dokumentów Judenratu warszawskiego Ludność żydowska w Warszawie w latach 1939-1943. Życie – walka – zagłada, oprac. Józef Kazimierski, wstęp Jan Grabowski, Warszawa 2012.

Cennym źródłem w badaniach nad gettem warszawskim była dla nas prasa, zarówno legalna, jak i konspiracyjna, wychodząca po obu stronach muru. Na szczególną uwagę zasługuje „Gazeta Żydowska” – jedyny koncesjonowany przez okupanta, wydawany po polsku periodyk żydowski w Generalnym Gubernatorstwie, wychodzący w Krakowie od lipca 1940 do sierpnia 1942 r. W pełni zdajemy sobie sprawę, że „Gazeta Żydowska” należy obok „Nowego Kuriera Warszawskiego”, z którego również korzystaliśmy, do tzw. prasy gadzinowej, niemniej umiejętnie czytana, staje się wprost bezcennym źródłem informacji o życiu codziennym getta. Przewodnik wiele zawdzięcza jej uważnej lekturze. Warto podkreślić, że po raz pierwszy wykorzystano tu w takiej skali „Gazetę Żydowską” jako źródło w badaniach nad dniem powszednim warszawskiego getta.

Na osobny komentarz zasługuje typ źródeł szczególnie dla nas cennych, do których stale się odwołujemy i które często cytujemy, nieraz bardzo obszernie. Chodzi o teksty należące do obszaru tzw. literatury dokumentu osobistego (dzienniki, pamiętniki, zapisy kronikarskie, listy, wspomnienia, relacje). Pojęcie dokumentu osobistego zostało wprowadzone do socjologii przez Floriana Znanieckiego, odkrywcę autobiografii jako cennego materiału socjologicznego. W tekstach tych, odznaczających się zarówno różnorodnością gatunków, jak i rozmyciem granic między poszczególnymi odmianami, staramy się odczytać niepowtarzalny przekaz osobistego świadectwa, indywidualny zapis doświadczenia Zagłady. Pełną ich dokumentację znajdzie czytelnik w bibliografii. Nie odzwierciedla jednak ona zasadniczego podziału w obrębie omawianych tu źródeł, które należą do dwóch wielkich obszarów. Jeden stanowią teksty pisane hic et nunc, na gorąco, w czasie wojny i okupacji, w getcie bądź w ukryciu po stronie aryjskiej. Na obszar drugi składają się teksty powstałe post factum, mające charakter różnego typu wspomnień i zapisu śladów przechowanych w pamięci. Warto sobie uświadomić, że między tekstami pisanymi hic et nunc a powstałymi post factum istnieje opozycja, mająca źródło nie tylko w odmiennej sytuacji zewnętrznej, lecz także w swoistej odmienności ról piszącego: z jednej strony – świadka, rejestrującego dziejące się tu i teraz wydarzenia, osaczonego i skazanego; z drugiej strony – ocalałego, wspominającego miniony już czas Zagłady, która zostawiła po sobie uwewnętrznioną grozę i wciąż niezagojoną ranę pamięci. Do fundamentalnych dla wiedzy o getcie warszawskim tekstów pierwszego rodzaju należą m.in.: Emanuela Ringelbluma Kronika getta warszawskiego, dzienniki Adama Czerniakowa, Chaima Arona Kapłana, Abrahama Lewina, Mary Berg,

Racheli Auerbach; pamiętniki Janusza Korczaka, Henryka Makowera, Ludwika Hirszfelda, Stefana Ernesta, Henryka Bryskiera, Stanisława Gombińskiego (Jana Mawulta) czy anonimowego autora, skatalogowanego w Archiwum ŻIH w zespole Pamiętniki pod sygnaturą 129, oraz wiele innych zapisów, składających się na całą mozaikę osobistych świadectw.

W bibliografii nie wydzielamy osobnej części poświęconej literaturze przedmiotu, którą wykorzystywaliśmy, opracowując Przewodnik. Nasz dług wdzięczności pod tym względem jest ogromny i staramy się to każdorazowo zaznaczać w odpowiednich fragmentach książki. Tutaj chcielibyśmy tylko przywołać nazwiska dwojga monografistów getta warszawskiego, z których dorobku naukowego czerpaliśmy najczęściej i którym najwięcej zawdzięczamy. Doktor Ruta Sakowska jest autorką monografii Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Z dziejów Żydów w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej. Październik 1939-marzec 1943, licznych artykułów i prac edytorskich, włączających do obiegu czytelniczego bezcenne świadectwa z Podziemnego Archiwum Getta. Profesor Israel Gutman, wybitny badacz dziejów Holokaustu, gettu warszawskiemu oprócz wielu artykułów poświęcił dwie książki: Żydzi warszawscy 1939-1943 i Walka bez cienia nadziei. Powstanie w getcie warszawskim. Jest edytorem źródeł i dokumentów z czasów Zagłady, a także redaktorem czterotomowego dzieła Encyclopedia of the Holocaust. Wymieńmy również „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, ważne źródło wiedzy o getcie warszawskim. Od pierwszego numeru ukazują się na jego łamach szkice i studia historyczne (do najcenniejszych należą teksty pióra Tatiany Berenstein) oraz publikowane są dokumenty, świadectwa i wspomnienia dotyczące getta w Warszawie.

Osobną kategorię źródeł stanowi ikonografia. Niemal wszystkie materiały ikonograficzne zamieszczone w Przewodniku (zarówno zdjęcia, jak i fotokopie dokumentów) pochodzą ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Warto w tym miejscu raz jeszcze podkreślić, że fotograficzny obraz getta – szerzej: fotograficzna dokumentacja Holokaustu – pochodzi w przytłaczającej większości ze źródeł niemieckich. Obcujemy zatem z utrwalonym przez samych sprawców wizerunkiem ofiar i dokonywanej na nich zbrodni. Zapożyczając tytułową formułę z głośnego filmu Dariusza Jabłońskiego, prezentującego kolorowe slajdy Waltera Geneweina z getta łódzkiego, wymieńmy nazwiska niemieckich „fotoamatorów”, którzy uwiecznili getto warszawskie: Heinz Jost, Willy Georg, Albert Cusian oraz współpracujący z nim Erhard Josef Knobloch i Helmut Koch, Joe J. Heydecker, Hans-Joachim Gerke. Było ich z pewnością więcej, ale to właśnie ich zdjęcia dotarły do nas, są publikowane i często służą za wizualny symbol getta. Odrębną grupę niemieckich zdjęć stanowi dokumentacja fotograficzna dołączona do raportu Jurgena Stroopa. Niektóre z nich są powszechnie znane i wielokrotnie reprodukowane. „Fotoamatorem” był także Franz Blättler (właśc. Mawick), który przebywał w Warszawie na początku 1942 r. jako szofer szwajcarskiej misji Czerwonego Krzyża. Był dwa razy w getcie i na cmentarzu żydowskim. Zrobione wówczas zdjęcia i notatki przemycił do Szwajcarii w obcasach butów (Warszawa 1942. Zapiski szofera szwajcarskiej misji lekarskiej, oprac. Tomasz Szarota, tłum. Krzysztof Bartos, Warszawa 1982; tam znajdują się zdjęcia robione przez Blättlera). Należy wspomnieć o serii zdjęć, robionych w początkowym okresie getta przez pracowników Jointu (American Joint Distribution Committee). Tematem ich są instytucje samopomocowe, sierocińce, działalność opiekuńcza. Widnieje na nich pieczęć zakładu Foto-Forbert. W fotograficznym archiwum ŻIH znajdują się również nieliczne żydowskie zdjęcia prywatne oraz te, które ocalały razem z innymi materiałami Podziemnego Archiwum Getta. Ta prywatna czy konspiracyjna dokumentacja fotograficzna jest jednak bardzo skąpa.

Zdjęcia z getta warszawskiego dostępne są w opublikowanych albumach fotograficznych. Do najbardziej znanych z nich należą: The Warsaw Ghetto in Pictures, YVO Institute for Jewish Research, New York 1970; Joe J. Heydecker, Das Warschauer Getto. Foto-Dokumente eines deutschen Soldaten aus dem Jahr 1941, DTV, München 1983; The Warsaw Ghetto in Photographs. 206 Views Made in 1941, red. Ulrich Keller, New York 1984; Warszawskie getto. 1943-1988 w 45. rocznicę powstania, Warszawa 1988; Willy Georg, In the Warsaw Ghetto – Summer 1941, CTB, Aperture 1993; Getto warszawskie 1940-1942. Zdjęcia wykonane przez ludność żydowską. , Żydowski Instytut Historyczny i Muzeum Więzienia „Pawiak” – Oddział Muzeum Niepodległości, marzec-kwiecień 1996; Warszawa 1940-1941 w fotografii dr. Hansa-Joachima Gerke, oprac. Danuta Jackiewicz i Eugeniusz Cezary Król, Warszawa 1997; Günther Schwarberg, In the Ghetto of Warsaw. Heinrich Jöst’s Photographs, Göttingen 2001; Warsaw Ghetto. Getto warszawskie, oprac. Anka Grupińska, Jan Jagielski, Paweł Szapiro, Warszawa 2002.

Wiele publikowanych w albumach czy książkach historycznych zdjęć to kadry z filmu propagandowego, nakręconego przez przybyłą specjalnie w tym celu do getta w maju 1942 r. niemiecką ekipę filmową. Świadectwa jej działalności zachowały się w dokumentach z tamtego czasu, np. w zapisach Ringelbluma, Czerniakowa, Lewina, Kapłana. Filmu tego Niemcy nigdy nie rozpowszechniali. Jego kopia (złej jakości) znajduje się w archiwum Wytwórni Filmów Dokumentalnych (film ten opracowała ostatnio Yael Hersonski jako A Film Unfinished , 2010). Jest tam również fragment innego filmu niemieckiego z getta, który musiał zostać nakręcony o innej porze roku (sceneria raczej zimowa). Po wojnie największą sławę uzyskał dokumentalny film Jerzego Bossaka i Wacława Kazimierczaka Requiem dla 500 tysięcy (1963). Wybitnym filmem dokumentalnym o getcie jest Jolanty Dylewskiej Kronika getta warszawskiego według Marka Edelmana (1993). Oba wykorzystują materiały z propagandowych filmów niemieckich.

Informacje szczegółowe

Informacje szczegółowe W Przewodniku zachowaliśmy oryginalną pisownię przytaczanych cytatów. Wszelkie ingerencje w ich pierwotny kształt są oznaczone nawiasem kwadratowym. Staramy się korzystać przede wszystkim ze źródeł publikowanych. W przypadku kilku wydań cytujemy najnowsze, podając zawsze numer strony. Wyjątkiem jest drugie wydanie wspomnień Władysława Szpilmana, pt. Pianista (Warszawa 2000), bardzo zmienionych w stosunku do pierwodruku (Śmierć miasta, Warszawa 1946); w tym wypadku postanowiliśmy korzystać z pierwszego wydania. Przy cytowaniu źródeł niepublikowanych nie podajemy numeru strony. Są to przeważnie kilkustronicowe relacje, znajdujące się w archiwach Warszawy lub Jerozolimy.

Poważny problem stanowiła dla nas pisownia nazwisk żydowskich. W rozmaitych źródłach natykaliśmy się na różne sposoby zapisywania tego samego nazwiska. Przyjęliśmy zasadę, że stosujemy najczęstszą wersję, w wypadkach wątpliwych spolszczamy ich pisownię (używając np. formy „sztajn”, a nie „stein”). Inne formy pisowni nazwisk, jeśli występują w cytatach, pozostawiamy bez zmian, natomiast w indeksie występują one z odsyłaczem do formy najpowszechniejszej, przez nas stosowanej.

Imiona osób występujących na kartach Przewodnika podajemy przynajmniej przy pierwszym pojawieniu się każdej postaci, jeśli tylko imię było możliwe do ustalenia.

Przyjęliśmy zasadę, że określenia „strona aryjska” używamy bez cudzysłowu, gdyż sądzimy, że tak właśnie – dosłownie, a nie w cudzysłowie – używane ono było w getcie. Przeciwstawnych określeń „Żyd” i „Polak” lub „Żyd” i „nie-Żyd” używamy w kontekście rzeczywistości okupacyjnej. Należy pamiętać, że te kryteria podziału często nie odpowiadały poczuciu tożsamości tych, wobec których je stosowano.

Aneksy do poszczególnych rozdziałów zawierają teksty niektórych dokumentów, materiałów źródłowych lub informacje uzupełniające. Aneksy są numerowane w obrębie każdego rozdziału, a wykaz ich zawartości jest podany na końcu książki.