Gołda Tencer. Jidisze Mame - ebook

PROLOG

Kasia zadzwoniła do mnie w jeden z wiosennych dni 2015 roku. Tydzień później siedziałyśmy w teatrze na placu Grzybowskim.

Było ciepło i słonecznie. Za oknem szumiał kasztanowiec.

– Mam dla pani propozycję – powiedziała.

Wtedy byłyśmy jeszcze na pani.

Opowiedziała mi o projekcie, do którego zaprasza wyjątkowe osobowości świata kultury i sztuki. Razem z bohaterami jedzie w miejsca, które zmieniły w ich życiu coś ważnego. Kasia pokazała mi wtedy swoje poprzednie wywiady. Z Urszulą Dudziak była w Nowym Jorku, z Agatą Tuszyńską – w Toronto, z Oleną Leonenko – w Kijowie, z Ryszardem Horowitzem – w Krakowie…

Powstały piękne zdjęcia i mądre rozmowy, pełne wspomnień, emocjonalne.

Pomysł mi się spodobał.

– A dokąd pani chciałaby pojechać? – zapytała Kasia w pewnym momencie. – Jakie miejsce zmieniło pani życie?

Zastanowiłam się.

– Tel Awiw? Może Nowy Jork? Los Angeles? Berlin… – wymieniała.

– Czy da mi pani chwilę do namysłu? – poprosiłam.

Wszystkie miejsca wydały mi się kuszące, bo w każdym z nich spotkało mnie coś niezwykłego. Ale kiedy zobaczyłyśmy się ponownie, rzuciłam krótko:

– Jedziemy do Łodzi. Tam się wszystko zaczęło.

Bez Łodzi nie byłoby mnie, mojej historii i mojego przeznaczenia.

Tak, chciałam jechać do Łodzi.

Chciałam wrócić do tamtego świata. Do małej Geni Tencer z Próchnika 28.

Sprawdzić, czy ona jeszcze we mnie istnieje.

Pojechałyśmy kilka miesięcy później, w październiku.

Była jesień. Ciężkie chmury wisiały nad Piotrkowską.

Gołda Tencer i Katarzyna Przybyszewska-Ortonowska, Łódź, październik 2015 rok

Gdy weszłyśmy na podwórko przy Próchnika 28, na którym się wychowałam, powitała nas cisza. Obdrapane budynki wyglądały jak filmowa scenografia. Podwórko studnia nie miało źdźbła trawy; zadzierałyśmy głowy wysoko, by zobaczyć niebo. Wszystko było, jak pamiętałam, tylko bardziej zniszczone. Jakby nie miało siły i motywacji, by walczyć z czasem. I puste.

Spędziłyśmy w Łodzi cały dzień, szukając wspomnień i śladów przeszłości.

Szłyśmy za małą Genią z Próchnika, usiłując cofnąć czas.

Próchnika, Wschodnia, Zachodnia, Więckowskiego, Piotrkowska, synagoga na Rewolucji 1905 roku, pałac Poznańskiego, Teatr Arlekin…

Potem czytałam reportaż i rozmowę z naszej łódzkiej wyprawy.

Kasia pisała: „To opowieść o świecie, którego już nie ma.

Jak w żydowskiej piosence _Miasteczko Bełz_: «Wypłowiał już tamten obrazek, milczący, płonący Bełz». Gołda mówi «Bełz», ale myśli «Łódź». Łódź to jej żydowski Bełz. (…)”.

Kiedy Kasia z magazynem, w którym ukazał się wywiad, i z bukietem białych kwiatów przyszła do mnie, powiedziałam – już wtedy byłyśmy na ty:

– Kasiu, dwa wydawnictwa zaproponowały mi napisanie książki. Ale do tej pory nie byłam gotowa. Myślę, że dziś jestem. Czy ty nie napisałabyś jej ze mną?

Uśmiechnęła się.

– Ja też chciałam ci to zaproponować.

Nasza łódzka przygoda i sposób, w jaki Kasia poprowadziła ze mną rozmowę, a potem odzew, jaki wzbudziłyśmy, gdy wywiad się ukazał, przekonały mnie, że może powinnam opowiedzieć swoją historię.

Historię moją, mojej rodziny, jej wojennych losów, historię moich przyjaciół, dziś rozrzuconych po świecie, obdrapanych łódzkich kamienic, podwórek i ulic, Szkoły Żydowskiej imienia Icchoka Lejba Pereca, tragicznego Marca ‘68, potem Teatru Żydowskiego w Warszawie, dokąd po owym Marcu wyjechałam. Może rzeczywiście powinnam opowiedzieć o Szmulu Tencerze, Soni Tencer, Januszu Tencerze, Hance Blumsztajn, Reni Słomce, Szymonie Szurmieju, Chewelu Buzganie, Michale Szwejlichu, Irenie Sendlerowej, Chaimie Topolu, Szymonie Wiesenthalu i wielu, wielu innych wspaniałych ludziach, których dane mi było spotkać.

Pamięć ludzka, wiadomo, jest zawodna.

Potrzebuje bodźca, by ożywić wspomnienia.

Potrzebuje rozmów, wysłuchania, pewnego rodzaju oczyszczenia, bo nie o wszystkim łatwo mówić.

Jak w słowa ubrać uczucia? Jak opowiedzieć o stracie przyjaciół, śmierci najbliższych? Jak opisać radość i strach? Jak słowami przywrócić pamięć ludzi i zdarzeń?

Wiedziałam, że mamy z Kasią podobną wrażliwość.

Że choć jesteśmy z różnych pokoleń i światów, mówimy tym samym językiem.

Podobnie czujemy, wzruszamy się i śmiejemy w tych samych momentach.

To było podstawą porozumienia, resztę wypracowałyśmy po drodze.

Życie biegło jak gdyby nigdy nic, ale rosły sterty zapisanych kartek, wygrzebanych zdjęć, dokumentów i rzeczy.

Coraz więcej ludzi pomagało nam uporządkować wspomnienia.

Wiele się przez ten czas zdarzyło, i w moim życiu, i w życiu Kasi. Odszedł jej ukochany Tata, wyszła za mąż, ja walczyłam i walczę o Teatr Żydowski, który został zburzony, potem o nową dla niego siedzibę, przysięgając sobie, że nie pozwolę nikomu zniszczyć dzieła moich poprzedników.

Ostatnie rozdziały już nie były przeszłością, a teraźniejszością, którą starałyśmy się przelać na papier, emocjonalnie. Bo zawsze to, co się właśnie dzieje, budzi tych emocji najwięcej.

Teraz trzymam w ręku książkę _Gołda Tencer. Jidisze mame_ i wiem, że nie powstałaby, gdybyśmy się wtedy nie spotkały.Ilekroć zamknę oczy i przywołam wspomnienia, widzę niezwykły obrazek. Mam może trzy, może cztery lata, siedzę na wielkim kredensie w kuchni, a wujek Menasze, młodszy brat taty, kręci nad moją głową kogutem. Kogut jest czarny, ma mokre pióra, które wirują w powietrzu, gdy wujek z niespotykaną energią wywija wielkim ptaszyskiem. Mocno ściska kogucie łapy z zakrzywionymi pazurami, a ja oczami wyobraźni widzę, jak kogut wbrew prawom życia i śmierci zmartwychwstaje i z piskiem wylatuje przez otwarte kuchenne okno.

Dużo później dowiedziałam się, co znaczył ten przedziwny rytuał.

Rano w wigilię Dnia Sądnego Żyd chwyta koguta za nogi i dokonuje obrządku _kapparot_, czyli okręcania koguta nad głową. Czyni to trzykrotnie, jednocześnie odmawiając następującą modlitwę: „Kogut idzie na śmierć, a ja na żywot długi i błogosławiony”. Następnie chwyta koguta za głowę i zabija go. To samo może uczynić Żydówka z kurą. Nad dziećmi, by odgonić złe duchy i zapewnić im szczęśliwe życie, koguta lub kurę kręcą starsi. Potem koguta lub kurę zjadają ci, których grzechy na nie przeszły.

Czy zjadłam choć kawałek koguta? Nie pamiętam. Ale mimo że cały ten obrazek dziś wydaje mi się nieco groteskowy i mimo że musiałam być wówczas naprawdę przerażona, uważam to za jedno z ciekawszych wspomnień.

I jedno z pierwszych.

Pamiętamy zwykle chwile, twarze, strzępki zdań. Czasem smak, czasem zapach, kształt przedmiotów. To wszystko dopiero po latach układa się w historię życia.

Moje zaczęło się w Łodzi.

Jak opowiadała mama: „Gołda urodziła się 2 sierpnia 1949 roku, za dziesięć siódma rano, w domu kobiety, u której wówczas wynajmowaliśmy pokój”. Moje świadome wspomnienia zaczynają się kilka lat później.

Mieszkaliśmy już wtedy na ulicy Próchnika 28 i zarówno nasze mieszkanie, jak i podwórko, które należało do kamienicy, były dla mnie całym światem.

My, to znaczy mama Sonia Tencer, tata Szmul Tencer, mój młodszy o rok i siedem miesięcy brat Jankiel Tencer, zwany Januszem, i ja, Gołda. Pamiętam każdy pokój, każdy mebel, każdy najdrobniejszy szczegół i element wystroju. Mieszkanie było poniemieckie, mieściło się na drugim piętrze, w amfiladzie, wchodziło się do niego po drewnianych schodach. Klatka była zimna i obdrapana, jakby nikt nigdy nie zrobił w niej remontu. Zresztą sześćdziesiąt lat późnej nadal wygląda tak samo. Nikt nawet nie zamalował napisów na odpadającym tynku. Mieszkanie miało ponad sto metrów, ale i tak przed wojną musiało być dużo większe. Rodzice otrzymali takie w przydziale, bo początkowo zamieszkał z nami brat taty, wujek Menasze, ze swoją żoną, ciocią Malą. Drzwi do mieszkania były podwójne, domykane żelazną sztabą. Zawsze kiedy kładliśmy się spać, tata pytał:

– Gaz zgaszony? Sztaba zamknięta?

I dopiero wtedy, gdy wszystko zostało sprawdzone, można było spokojnie wślizgnąć się pod pierzynę i zasnąć. I dlatego, gdy po latach odwiedziłam nasze dawne mieszkanie, a mieszkał tam już inny właściciel, nie wchodząc, choć serdecznie zapraszał, przez wpółotwarte drzwi zapytałam go:

– Czy jest jeszcze bojler gazowy?

Odparł, że już nie.

– A sztaba w drzwiach została?

Odparł, że też nie.

Pomyślałam więc, że skoro bojlera nie ma i sztaby też nie ma, to i mieszkanie już nie będzie to samo. Zawróciłam i nie weszłam. Mój przyjaciel Ryszard Marek Groński tak skomentował to wydarzenie:

– Gołda, zostaw to we wspomnieniach.

Więc zostawiłam.

Ale wspomnienia wracają. I bolą. A są silniejsze niż rozsądek.

Dlatego kiedy ponownie zamykam oczy, przenoszę się na Próchnika 28, otwieram drzwi, jeszcze te ze sztabą, i wchodzę w długi korytarz. I już znów jestem dzieckiem, i kreślę sobie topografię domu z lat dziecinnych.

Po lewej stronie, zaraz przy wejściu, była kuchnia z piecem na węgiel, jaki dziś już można zobaczyć tylko na filmach. Tam stał też stary kredens, na którym, jak podczas słynnego kręcenia kogutem, sadzał mnie wujek. Innym razem posadził mnie na nim z zamiarem potarcia mi oka złotą obrączką, by odpędzić złe duchy. Złe duchy, dybuki i rytuały były chyba jego obsesją, a ja przypadkową „ofiarą” tych obrzędów. Obrączkę położył mi na oko, a ta błyskawicznie zsunęła mi się do buzi. Odruchowo ją połknęłam. Rwetes podniósł się straszny. Mama krzyczała na wujka, wujek krzyczał – nie wiadomo dlaczego – na ciocię Malę, ciocia Mala na tatę, ja krzyczałam ze strachu, ale szczęśliwie obrączkę udało się jakoś wydostać, więc wszyscy odetchnęli z ulgą.

W kuchni stała jeszcze ogromna skrzynia na węgiel, po który, gdy już byliśmy starsi, chodziliśmy z bratem do piwnicy na podwórku. Co piątek ciocia Mala zamykała się w kuchni, stawała przy kufrze, na którym uprzednio zapalała świece, i zanosiła się niewypowiedzianym płaczem. Mówiła, że w ten sposób modli się za tych, których już nie ma. Staraliśmy się wówczas wszyscy chować po kątach, bo to zawodzenie było nie do wytrzymania. Ciocia Mala była jedyną osobą, której tata pozwalał w domu palić świece. Nie znosił ich widoku i zapachu. Mówił, że świece pali się po śmierci, a w tym domu są żywi.

Jak opowiadała mama: „Gołda urodziła się 2 sierpnia 1949 roku, za dziesięć siódma rano”

Dalej, za kuchnią, znajdowały się: mały pokój, duży pokój, łazienka i sypialnia rodziców. W małym pokoju na środku stał okrągły stół nakryty długą serwetą. Kiedy już kilka lat później mieliśmy telewizor Rubin, wchodziliśmy z Januszem pod ten stół, by móc oglądać zakazane nam programy. Czy rodzice wiedzieli, że tam jesteśmy? Pewnie tak, ale przymykali oko i zawsze jakoś udawało się nam coś podejrzeć. Pod ścianą stał tapczan, na którym spał Janusz. Ja stacjonowałam w dużym pokoju, w którym były biurko, szafa, łóżko i stół. Któregoś roku, dla fantazji czy mody, wymusiliśmy z bratem na mamie, by pomalowała pokój w łowickie pasy, na które po kilku miesiącach nie mogliśmy już patrzeć. Oczywiście na podłogach były dywany. Oczywiście, bo mama twierdziła, że gdy nie ma dywanów, nie ma domu. Kiedy do mnie czy Janusza przychodzili koledzy, mogliśmy siedzieć w dużym pokoju i robić, co się nam żywnie podobało. Głównie głośno rozmawiać i słuchać płyt z żydowską muzyką, i nie tylko, ze stojącego na biurku adapteru. Te płyty z żydowską muzyką tata kupił kiedyś w znajdującej się nieopodal Łodzi Wiśniowej Górze. Było letnie sobotnie popołudnie, pojechaliśmy odpocząć na łonie natury. W pewnym momencie tata usłyszał dochodzące z pobliskiego targu znajome chyba dla siebie dźwięki. Dziś wiem, że była to _Mein Jidische Mame_, jedna z najpiękniejszych i najbardziej wzruszających żydowskich pieśni. Podeszliśmy bliżej i na małym straganie odkryliśmy prawie pięćdziesiąt płyt gramofonowych z żydowską muzyką. Tata nie namyślał się długo. Szybko wyciągnął pieniądze z portfela i kupił wszystkie płyty. I tak żydowskie pieśni, wspomniana _Mein Jidische Mame_, _Szejn Mejdele_ czy _Papirosn_, towarzyszyły całemu mojemu dzieciństwu, bo adapter grał bez przerwy, a gdy płyta się kończyła, ten, kto był akurat najbliżej, podskakiwał i włączał kolejną.

Z dużego pokoju przechodziło się do sypialni rodziców, w której stały dwa ogromne łóżka, a na nich jakaś przedziwna drewniana konstrukcja – dzięki niej łóżka były zasłane równiutko, jak pod linijkę. Nigdy później już nie widziałam niczego podobnego, ale te wykrochmalone poszwy na poduszki i pierzyny oraz kapa bez najmniejszej choćby fałdki dodawały sypialni niezwykłej powagi.

Mała Genia i mały Janusz. W tle Łódź lat 50.

W sypialni był dzwonek i pamiętam, że jako dzieci uwielbialiśmy nim dzwonić tylko po to, by odezwał się ktoś, kto akurat był w kuchni.

Nad łóżkami wisiał obraz, fioletowo-beżowy bez w wiklinowym koszu. Malarz nieznany. Choć w dzieciństwie szczerze nie cierpiałam tego malowidła, wydawało mi się bez wyrazu, dziś wisi ono nad moim łóżkiem i nie wyobrażam sobie, że mogłoby go tam nie być. Przez pewien czas w sypialni rodziców stało i moje dziecięce łóżeczko, a nad nim wisiał obraz z siedzącymi na drągu kolorowymi papugami z długimi ogonami. Jedna miała czerwone upierzenie, druga – niebiesko-żółte. Obie sprawiały dość upiorne wrażenie i często się zastanawiałam, czy będąc małą dziewczynką, nie bałam się tych okropnych papug. Cokolwiek sobie myślałam, kiedy urodził się mój syn Dawid, bez wahania powiesiłam papugi nad jego łóżeczkiem. Co myślał Dawid? Nie wiem. W sypialni stał jeszcze piec kaflowy z pięknymi, zdobionymi drzwiczkami. Do dziś żałuję, że ich nie wzięłam, kiedy się już wyprowadzaliśmy z Próchnika.

Słodkie chwile moich lat dziecinnych… Z Januszem i kuzynem Chaimem Lejbem, Lolkiem

Byliśmy jedyną w kamienicy rodziną, która miała własną ubikację i łazienkę. Łazienka była długa i ciemna, rodzice sami ją wygospodarowali z przeznaczonej do czego innego części mieszkania. W środku stały wanna, bojler i – z czasem – pralka. W wannie zwykle pływał karp, więc po latach zastanawialiśmy się z bratem, gdzie my się w ogóle kąpaliśmy. Zwłaszcza że gdy jeden karp znikał, przerobiony potem przez mamę na karpia po żydowsku, w wannie natychmiast pływał kolejny. Pralki zażyczyła sobie mama.

Gołda i Janusz z mamą Sonią Tencer

– Szlamek – prosiła ojca. – Kupmy pralkę! Wyobraź sobie, że ona sama pierze!

A gdy już pralka pojawiła się w domu, a mama nadal narzekała na nadmiar obowiązków, tata drwił bezlitośnie:

– Sonia! Przecież mówiłaś, że pralka sama pierze. I co?

Pralka zresztą, zgodnie z prawdą, jedynie bywała w użytku, bo kiedy mój brat nieco podrósł i zainteresował się fotografią, na pralce właśnie urządził sobie laboratorium do wywoływania zdjęć. I tak w wannie pływał karp, a w łazience stacjonował Janusz. I za nic nie można się było do niej dobić.

W lalkę z porcelany mogłam wpatrywać się godzinami

Mama, choć nie pracowała, codziennie rano, prócz sobót i niedziel, na kilka godzin odprowadzała nas do swojej mamy, babci Rudy. Babcia mieszkała nieopodal Próchnika, w kamienicy przy Jaracza 6. Wchodziło się w podwórze, potem po drewnianych schodach na pierwsze piętro, gdzie po lewej stronie było mikroskopijne mieszkanie babci. To był jeden pokój, bez toalety. Na środku stało duże łóżko, pod ścianą był zlew, a na małej szafce stała miska. I był jeszcze parapet, ulubione miejsce mojego dzieciństwa, gdzie mogłam siedzieć godzinami i bawić się lalką albo w dom. Babcia zbierała guziki i zamykała je w szklanym słoju. Miała też jeden, jedyny stołek, w który Janusz wbijał gwoździe. W pewnym momencie gwoździ było tyle, że stołek iskrzył się jak tron fakira. U babci najważniejsze były zabawa i jedzenie. Do dzisiaj pamiętam ten smak… Kartofle ugniecione ze skwarkami – to smak mojego dzieciństwa. Ale jakie to były skwarki? Jak smażone? Czym doprawione? Mój brat Janusz twierdzi, że jemu udało się odnaleźć ten smak. Wcale nie wiem, czy mu wierzę. Kartofle według pomysłu babci robiłam tysiące razy i nigdy nie udało mi się uzyskać dokładnie tego samego smaku i zapachu. Ciągle szukam. Jak wielu zresztą smaków, zapachów, ludzi, fotografii, rzeczy i faktów.

Rodzeństwo Tencerów z przyszywanym dziadkiem Lejzorem Sobockim

Z babcią mieszkał nasz przyszywany dziadek, Lejzor Sobocki. Mąż babci, a ojciec mamy zmarł na Syberii, o czym dowiedziałam się długo później. „Dziadek” ubóstwiał swoje „wnuki”. Był rosły i silny, oboje nas z Januszem podnosił jedocześnie, mnie na jednym, Janusza na drugim ręku. Byliśmy zdziwieni, że tak potrafi. Poza tym pięknie śpiewał i często popijał nalewkę z jagód, którą babcia pędziła w wielkim zielonym gąsiorze.

Te wspomnienia są jak za mgłą, ale zapach mieszkania babci pamiętam do dziś. Babcia zresztą kilka lat później wyjechała do Izraela i dnie spędzane w jej miniaturowym pokoiku szybko stały się wspomnieniem.

Z babcią Rudą, która robiła najsmaczniejsze kartofle ze skwarkami. Do dziś szukam tamtego smaku

Tak jak drewniana balia z korkiem, w której kąpała mnie Zosia. Zosia przez pewien czas mieszkała u nas i pomagała mamie w prowadzeniu domu. Tak jak koszmarna lalka, moja pierwsza, którą się nakręcało, a ona na czworaka chodziła po podłodze. Ten zmechanizowany potwór, kościotrup, na którym jakby przypadkiem zawieszono sukienkę, był najbrzydszą lalką, jaką kiedykolwiek widziałam. Nawet nie dało się jej przebrać; patrzyłam tylko obojętnym wzrokiem, jak pełza po podłodze. Lalka zginęła gdzieś w odmętach historii i szybko zastąpiła ją piękna lala z porcelany, którą mogłam przebierać i w którą mogłam się wpatrywać godzinami.

Z Januszem, w drugiej połowie lat 50. Nasza bratersko–siostrzana przyjaźń przetrwała do dziś

Jak przez mgłę pamiętam wielkie radio z oczkiem. Oczko się paliło, a ja się zastanawiałam, co też może być w środku, że zielone światełko nieustannie się żarzy. Dotykałam paluszkiem, ale światełko wciąż było. A potem mama czy tata robili „pstryk”, wyłączali radio. Światełko powolutku gasło, a ja wpadałam w ryk. Zabawa się kończyła.

Małe dziecko w swojej głowie analizuje świat, uczy się wszystkiego od początku, każda rzecz jest dla niego nowa.

Może dlatego nad wieloma się nie zastanawia.

Za to ja się zastanawiam teraz, kiedy się zorientowałam, że w moim normalnym przecież domu czegoś brakuje.

Po latach wróciłam na Próchnika 28. Wszystko wyglądało tak samoKiedyś jakaś dziennikarka zapytała mnie:
– Od kiedy jesteś Żydówką?
Spojrzałam na nią zdziwiona.
– Od zawsze – odpowiedziałam krótko.

Bo Łódź z moich lat dziecinnych mówiła w jidysz. Bo na mojej ulicy mieszkało wiele żydowskich rodzin. Bo chodziłam do żydowskiej szkoły, miałam żydowskich przyjaciół. W moim domu jadało się po żydowsku i rzadko, ale jednak, chodziło do synagogi. Bo święta były żydowskie; żydowskie piosenki grały w domu.

I nikt niczego przed nikim nie ukrywał.

Chyba że ze strachu.

Rodzice nadali mi imię Gołda po babci ze strony taty, której nigdy nie dane mi było poznać ani zobaczyć jej twarzy. Mój brat został Jankielem Lejbem po dziadku ze strony mamy, który zmarł w Republice Komi. Wujek Menasze i ciocia Mala swoich synów nazwali Abram i Chaim Lejb, a córkę także Gołda. Ale kilka lat później rodzice spolszczyli nam imiona i tak ja zostałam Genią, Jankiel – Januszem, Abram – Adasiem, Chaim Lejb – Lolkiem, a Gołda – również Geniusią. Pamiętam jeszcze czasy, gdy wujek Menasze stał na rogu ulicy i wołał do synka: „Abram”.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki