Góralki, taterniczki, turystki. Kobiety w literaturze o Tatrach do 1939 roku - ebook

Spojrzyj pani tylko na tę białą wysmukłą skałę, której szczyt ubrany w gęste krzaki kosodrzewiny, wystercza ponad mgły – czyż nie ma ona podobieństwa do młodej kobiety w mirtowym wieńcu i białej zasłonie? Brakuje tylko lekkiego krótkiego deszczyku, który by nam przypominał przedślubne łzy panieńskie. Otóż i rosi1.

Cokolwiek by mówiono o Zakopanem, jedno jest pewne, iż, skoro podrośnie, stanie się kobietą. Już dziś ten nieznośny berbeć zdradza przynależność do płci pięknej. Poznajemy to po najdrobniejszym szczególe jego niedorozwiniętej budowy, a zwłaszcza po niepohamowanych skłonnościach do tańca, sportu i strojenia się: – w tym wypadku oczywiście w cudze piórka. Lękam się tylko, czy nie popełniłem zasadniczego błędu, uznając ją za młodą dziewuszkę. Tymczasem jest zupełnie możliwe, że mamy do czynienia z podstarnią samicą, skłonną do przewrotnych wybryków, zimną i wyrachowaną. Gdym pomyślał o zakopiańskich cenach, o tych pobielanych hotelowych wdziękach, o ukrytych bliznach – dreszcz mnie przeszedł i dotąd mną trzęsie. Tylko jedno mnie pociesza: – dzisiaj u kobiet wiek nie odgrywa żadnej roli. Pomaluje się tam i z powrotem i pół kopy lat ubywa. W Zakopanem zaś tylu mieszka malarzy!2

1 M. Bałucki, Obrazy i obrazki z tatrzańskiej wycieczki, idem, Nowelle i obrazki, t. 4, Warszawa 1885, s. 71–72.

2 R. Malczewski, Płeć Zakopanego. Rozprawa niedoktorska, „Świat Kobiecy” 1927, nr 4, s. 64–65.Wstęp

Fragmenty noweli Michała Bałuckiego oraz felietonu Rafała Malczewskiego, obrane jako motta niniejszej pracy, szczególnie ilustrują nieoczywiste, a jednak zaistniałe związki przestrzeni górskiej z szeroko pojętą feminą. Choć autorzy tych utworów reprezentują różne tradycje literackie, gatunki – realistyczną prozę i publicystykę – a także, co może najistotniejsze, fazy rozwoju Zakopanego i Tatr w literaturze oraz kulturze, to obaj jednoznacznie wskazują na „kobiecość” gór i Podhala. Bałucki odwołuje się do przestrzeni natury, to bowiem skała jest w jego narracji przyrównana do kobiecej postaci, w dodatku odzianej w ślubny strój. Tymczasem Malczewski, w charakterystycznym dla siebie żartobliwym stylu, skupia się na przestrzeni kultury – Zakopanego przeżywającego w okresie międzywojennym, w którym powstał artykuł, szczytowy moment popularności.

Wskazanych utworów nie należy traktować jako tezy zakładającej, że Tatry i Zakopane są w jakimś szczególnym stopniu nacechowane kobiecością. Niemniej zastosowana w nich metaforyka, odwołująca się do pierwiastka żeńskiego, może stanowić punkt wyjścia rozważań na temat roli kobiet w literaturze o Tatrach do 1939 roku – jako zarówno bohaterek literackich, jak i twórczyń, ale także postaci formujących literacki tudzież kulturowy mit gór i Zakopanego.

***

Badania nad literaturą i kulturą Tatr oraz Podhala, trwające od dziesięcioleci, przyczyniają się do zrozumienia procesów, jakie zachodziły w rozwoju regionu od momentu „odkrycia” go przez pierwszych podróżników, etnografów i artystów1. Charakteryzują także kluczowe dla tego obszaru postaci i zjawiska, które tworzą swoisty wzorzec postrzegania Tatr oraz Podhala. Badania literaturoznawcze skoncentrowane wokół twórczości związanej z Tatrami i Zakopanem, obejmujące wszystkie obiegi literackie, wskazują na bogactwo form oraz estetyczne i problemowe zróżnicowanie szeroko pojętej literatury o Tatrach.

W polskiej refleksji literaturoznawczej za kluczowe w tym zakresie uznać należy badania Jacka Kolbuszewskiego, podejmującego w licznych rozprawach, studiach i szkicach, a także obszernych monografiach, wiele zarówno przewodnich, jak i peryferyjnych tematów związanych z interesującym nas kręgiem literatury. Fundamentalna w tym zakresie jest monografia Tatry w literaturze polskiej 1805–1939 (Kraków 1982), poświęcona przemianom, jakie dokonały się nie tylko w literaturze dziewiętnastowiecznej i z pierwszej połowy XX stulecia, ale także w sposobie postrzegania przestrzeni górskiej w perspektywie diachronicznej. Podobnie różnych okresów i problemów dotyczą rozprawy, studia i szkice składające się na tom Literatura i Tatry. Studia i szkice (Zakopane 2016).

Ważna w aspekcie rozszerzania refleksji badawczej skoncentrowanej wokół literatury o Tatrach jest również monografia autorstwa Kolbuszewskiego poświęcona literaturze popularnej Od Pigalle po Kresy (Wrocław 1994). W tym kontekście Kolbuszewski szczególną uwagę poświęca mocno eksponowanej w polskiej literaturze popularnej okresu dwudziestolecia międzywojennego koncepcji gry miłości i śmierci, wskazując na jej występowanie w różnych odmianach gatunkowych (na przykład powieściach kryminalnych, romansach oraz „powieściach górskich” – w języku niemieckim określanych jako Bergroman). Ważne prace Kolbuszewskiego odnoszące się do symboliki i znaczenia motywów tatrzańskich w literaturze polskiej zostały zgromadzone w tomie Przestrzenie i krajobrazy (Wrocław 1994).

Istotny obszar problemowy, wokół którego koncentrują się badania Kolbuszewskiego, wyznaczają zagadnienia związane z procesem mitologizacji Tatr i Zakopanego oraz ich mieszkańców, zwłaszcza polskich górali2. W aspekcie zjawisk literacko-kulturowych bardzo ważne są jego prace dotyczące fenomenu Młodej Polski tatrzańskiej3.

Perspektywę literaturoznawczą przyjmują w swoich pracach również Jan Majda (Góralszczyzna w twórczości Stanisława Witkiewicza, Wrocław 1979; Tatrzańskim szlakiem literatury, Kraków 1987), Andrzej Jazowski (Złoty okres literatury podhalańskiej 1890–1918. Próba monograficznego ujęcia tzw. „Podhalańskiej Szkoły Literackiej”, Warszawa 1989), Maria Jazowska-Gumulska (Gęśle z Jawora. O regionalnych pisarzach Podhala w dwudziestoleciu międzywojennym, Zakopane 1990) oraz Pola Kuleczka (Tatry w literaturze polskiej dla dzieci i młodzieży do roku 1939, Zielona Góra 1994).

Osobnym segmentem prac badawczych związanych z literaturą o Tatrach są ujęcia biograficzne, zwłaszcza monografie poświęcone życiu, twórczości i działalności społecznej postaci ważnych dla Tatr i Podtatrza, w wysokim stopniu przyczyniające się do rozwoju badań zarówno literaturoznawczych, jak i z zakresu historii regionu. Wśród najważniejszych należy wymienić biografię Tytusa Chałubińskiego (B. Petrozolin-Skowrońska, Król Tatr z Mokotowskiej 8. Portret doktora Tytusa Chałubińskiego, Warszawa 2005), Kornela Makuszyńskiego (M. Urbanek, Makuszyński. O jednym takim, któremu ukradziono słońce, Wołowiec 2017), Kazimierza Przerwy-Tetmajera (J. Jakóbczyk, Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Zbliżenia, Katowice 2001; T. Januszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Warszawa 2015), Jana Krzeptowskiego Sabały (W.A. Wójcik, Sabała, Zakopane 2010) oraz księdza Józefa Stolarczyka (M. Pinkwart, Pleban spod Giewontu, Nowy Targ 2017).

Dla badań humanistycznych nad problematyką Tatr i Podtatrza istotne są również publikacje wspomnieniowe, często o tendencjach popularyzatorskich, które wpisują się w historię kultury, przedstawiają dzieje regionu, konkretne zjawiska oraz instytucje działające na Podhalu.

Największy wkład w tę kategorię tekstów miał Włodzimierz Wnuk, pisarz i publicysta o góralskich korzeniach, który w swoim dorobku (Moje Podhale, Warszawa 1978; Na góralską nutę, Warszawa 1981; Obrazki zakopiańskie, Kraków ) poruszał zagadnienia związane z ważnymi postaciami oraz z przemianami dokonującymi się w kulturalnym życiu Zakopanego i okolic.

Należy tu także wskazać prace Macieja Krupy, Piotra Mazika, Zbigniewa Moździerza (M. Krupa, Kroniki zakopiańskie, Wołowiec 2015; M. Krupa, P. Mazik, K. Szpilka, Nieobecne miasto. Przewodnik po nieznanym Zakopanem, Wołowiec 2016; M. Krupa, Z. Moździerz, Szlak znakomitych zakopiańczyków. Przewodnik, Zakopane 2017), Macieja Pinkwarta (Prasa zakopiańska w latach 1891–1939, Nowy Targ 2016) oraz Jarosława Skowrońskiego (Dawno temu w Tatrach, Łódź 2002; Tatry międzywojenne, Łódź 2003).

Nie sposób pominąć również dwóch monografii zbiorowych, które za sprawą różnorodności tematycznej stanowią istotny wkład w stan badań. Pierwsza ze wskazanych, zatytułowana Zakopane: czterysta lat dziejów (red. R. Dutkowa, t. 1–2, Kraków 1991), zawiera obszerny wybór prac poświęconych istotnym zagadnieniom związanym z historią i rozwojem tej ulokowanej pod Giewontem miejscowości. Uwzględniają one zarówno okres autonomii galicyjskiej, pierwszej wojny światowej i międzywojnia, jak i czasów powojennych. Na szczególną uwagę zasługuje tu ważny artykuł Jacka Woźniakowskiego Dobrańsze niż indziej towarzystwo. Życie artystyczne w Zakopanem do roku 1939, a także teksty dotyczące przemian demograficznych w Zakopanem (T. Gąsowski, Rozwój demograficzny Zakopanego; A. Jackowski, Rozwój funkcji turystycznej Zakopanego w okresie międzywojennym (1918–1939)) oraz rozwoju miejscowości jako uzdrowiska, kurortu czy przestrzeni rekreacyjnej (M. Adamczyk, Zakopane – wieś; R. Talewski, Stacja klimatyczna i lecznictwo. Lecznictwo do roku 1918; A. Podraza, Fenomen Zakopanego). Drugą pracą zbiorową o dużym znaczeniu jest dwutomowa monografia – pokłosie wystawy poświęconej Rafałowi Malczewskiemu (Rafał Malczewski i mit Zakopanego; Zakopane w czasach Rafała Malczewskiego, red. D. Folga-Januszewska, T. Jabłońska, Olszanica 2006). Autorzy szkiców składających się na tę publikację skupiają się zwłaszcza na społeczności rezydenckiej (L. Dall, Republika zakopiańska. Artyści jako politycy; U. Kozakowska-Zaucha, Artystyczne szlaki Zakopanego – z Przełęczy Karpowicza do Trzaski).

Zakopiańskiemu środowisku jest również poświęcona praca Adrianny Dominiki Sznapik (Tatrzańska Arkadia. Zakopane jako ośrodek artystyczno-intelektualny od około 1880 do 1914 roku, Warszawa 2009), w której przyjęto historyczną perspektywę.

W ostatnim dwudziestoleciu pojawiło się także wiele antropologicznie zorientowanych prac dotyczących strojów ludowych, poszerzających znacznie stan wiedzy na temat zarówno materialnej kultury góralskiej, jak i jej aspektu socjologicznego, inspirujących i wspierających badania literaturoznawcze. Warto spośród nich wymienić publikacje autorstwa Krystyny Hermanowicz-Nowak (Strój ludowy, Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, red. D. Tylkowa, Kraków 2000), Elżbiety Piskorz-Branekovej (Polskie stroje ludowe, Warszawa 2013) oraz Stanisławy Trebuni-Staszel (Strój górali podhalańskich, Kraków 2011; S. Trebunia-Staszel, A. i M. Etynkowscy, K. Fiedler, Strój podhalański, Wrocław 2015 – z serii „Atlas polskich strojów ludowych”).

Pozostając w kręgu antropologii kultury, należy wspomnieć również o rozwoju badań dotyczących folkloru i obrzędowości tradycyjnej, zarówno w odniesieniu do Tatr i Podhala, jak i widzianych w szerszej perspektywie – zagadnienia te poruszają Barbara Ogrodowska (Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2010), Beata Walęciuk-Dejneka (Ludowy obraz kobiety – perspektywa inności. Folklor i literatura, Siedlce 2014), Anna Zadrożyńska (Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa 2000), a także autorzy leksykonów: Urszula Janicka-Krzywda i Katarzyna Ceklarz (Czary góralskie. Magia Podtatrza i Beskidów Zachodnich, Zakopane 2014) oraz Piotr Kowalski (Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 1998).

Ważnym obszarem badawczym Tatr, umożliwiającym prowadzenie szczegółowych, zorientowanych tematologicznie badań literaturoznawczych, jest także historia taternictwa, która stanowi istotną część historii kultury. Władysław Krygowski (Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Warszawa 1973) i Bolesław Chwaściński (Z dziejów taternictwa. O górach i ludziach, Warszawa 1979) definiują pojęcie taternictwa i diachronicznie ujmują zjawisko. Jan Kiełkowski z kolei w trzytomowej pracy o charakterze historycznym Zdobycie Tatr (Katowice 2018–2020) przedstawia dzieje taternictwa, w ramach których uwzględnia również udział kobiet. W ujęcie historycznokulturowe wpisują się zaś publikacje Krzysztofa Pisery (Jak dawniej po Tatrach chadzano, Zakopane 2013) i Haliny Ptakowskiej-Wyżanowicz (Od krynoliny do liny, Warszawa 1960), autorki monografii poświęconej obecności kobiet w wysokogórskiej przestrzeni do 1939 roku.

Wymienione prace w większości przyjmują perspektywę androcentryczną. Kobiety pojawiają się w nich kontekstowo, najczęściej na marginesie rozważań, choć zdarzają się również opracowania w całości im poświęcone. Publikacje te można podzielić na dwie grupy: biografie dotyczące kobiet jako postaci historycznych oraz studia na temat bohaterek literackich pojawiających się w twórczości o Tatrach.

Poza wspomnianą – fundamentalną dla badań nad historią taternictwa kobiet, choć sytuującą się raczej w obiegu popularnonaukowym – monografią Haliny Ptakowskiej-Wyżanowicz są to biografie pierwszych turystek: Marii Konopnickiej (H. Sławińska, Maria Konopnicka poetka i turystka, Warszawa 1977), Łucji Rautenstrauchowej (M. Mesjasz, Łucja z Giedroyciów Rautenstrauchowa. Księżniczka – podróżniczka – literatka, Opole 2014), kobiet związanych z górską przestrzenią w wymiarze sportowym, na przykład Heleny Marusarzówny (A. Filar, M. Leyko, Laury na śniegu. Opowieść o Bronisławie Czechu i Helenie Marusarzównie, Warszawa 1974), a także pozostających w nizinnej przestrzeni Zakopanego, jak Gabriela Zapolska (J. Czachowska, Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Kraków 1966).

Rozprawy podejmujące problematykę kobiecych bohaterek dotyczą znanych utworów: autorstwa Kazimierza Tetmajera (M. Sadlik, Baby za zbójników nastały?! – kobiece kreacje Tetmajerowskie) albo Gabrieli Zapolskiej (K. Heska-Kwaśniewicz, Lepsze sto Giewontów, Liliowych i Mnichów, niż jedna blondynka o niebieskich oczach. „Sezonowa miłość” z Tatrami w tle).

Symptomatyczny wydaje się fakt, że prace te w nikłym stopniu poświęcone są problematyce literackiej sensu stricto i kobiecym kreacjom literackim. Wskazuje to wyraźnie na braki we współczesnym stanie badań i na potrzebę pogłębionej analizy literaturoznawczej wykorzystującej nowe perspektywy badawcze, takie jak studia nad kobiecością. Znamienne również, że ginocentryczne źródła ograniczają się do wybranego aspektu, utworu bądź postaci, brak wśród nich osobnych syntez komentujących czy to funkcję i znaczenie kobiet w życiu społecznym, kulturalnym i literackim na Podhalu, czy to ich obraz w literaturze o Tatrach. Zasadne wydaje się zatem dążenie do skonstruowania swoistej górskiej – tatrzańskiej – herstory, ukazującej, jak ważną rolę w pozornie patriarchalnie skonstruowanej zbiorowości odgrywały kobiety w kluczowym okresie rozwoju regionu.

O potrzebie poszerzenia refleksji naukowo-badawczej w tym zakresie świadczy także wyraźnie widoczny w ostatnich latach wzrost zainteresowania tą tematyką w obiegu popularyzatorskim, w ramach którego tematyka związków kobiet z górami jest na nowo odkrywana. Przypominane są biografie słynnych wspinaczek autorstwa Anny Kamińskiej – Wandy Rutkiewicz (Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz, Warszawa 2018) oraz Haliny Krüger-Syrokomskiej (Halina. Opowieść o Halinie Krüger-Syrokomskiej, Warszawa 2019). Podejmuje się również temat taterniczek i alpinistek w szerszej perspektywie – zarówno współczesnej (M. Sepioło, Himalaistki, Kraków 2017), jak i łączącej współczesność z przeszłością (A. Komosa-Styczeń, Taterniczki. Miejsce kobiet jest na szczycie, Warszawa 2021; A. Król, Kamienny sufit. Opowieść o pierwszych taterniczkach, Kraków 2021).

Również inne pasma górskie stają się przestrzenią refleksji na temat udziału kobiet w fizycznej oraz kulturowej eksploracji gór (Kobiety Babiej Góry, Beskidów i Karpat. Materiały z VI Babiogórskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej przez Babiogórskie Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy w Zawoi z okazji 36. Babiogórskiej Jesieni, 18 września 2020 r., red. K. Słabosz-Palacz, Zawoja 2021).

W badaniach naukowych dotyczących literatury o Tatrach tematyka kobieca była jednak marginalizowana i jak dotąd nie powstała w tym zakresie praca o charakterze syntezy lub całościowo ujmująca tę problematykę. Tymczasem zagadnienie to jest istotne w kontekście zarówno rozwoju mountain studies prowadzonych z perspektywy humanistycznej, jak i zainteresowania tematem kobiet w aspektach historycznym, socjologicznym oraz kulturowym4. Głównym przedmiotem badań podjętych w niniejszej pracy są kobiety – bohaterki literackie i autorki reprezentujące różne typy osobowościowe. Można je sklasyfikować ze względu na relacje z przestrzenią, w którą wkraczają, oraz role społeczne, z jakimi się identyfikują. Monografia stanowi zatem próbę zarysowania typologii tych bohaterek i literatek, układającą się w trójkąt semantyczny oparty na relacjach między podmiotem, przestrzenią a słowem.

Przyjęta w pracy perspektywa metodologiczna ma charakter synkretyczny: łączy w sobie elementy tematologii, antropologii oraz socjologii kultury, geokrytyki i badań kobiecych.

Podstawową metodą odpowiadającą za wyróżnienie przedmiotu badań i wyodrębnienie literatury dotyczącej problematyki tatrzańskiej w kontekście postaci kobiecych jest tematologia. Perspektywa antropologii kultury dominuje szczególnie w pierwszym rozdziale pracy, specyfika grupy góralek wymaga bowiem spojrzenia na ich przedstawicielki w odniesieniu do kultury góralszczyzny.

Geokrytyka z kolei, rozumiana jako część geopoetyki, służy przedstawieniu relacji między przestrzenią a podmiotem, czyli w tym wypadku kobietą. Na tych właśnie związkach antropologiczno-przestrzennych opiera się konstrukcja pracy, przyjętym kryterium podziału poszczególnych bohaterek jest bowiem stopień ich powiązania z przestrzenią: od najbliższych związków, jakie reprezentują góralki, do najbardziej powierzchownych, jakie nawiązują wczasowiczki.

Do tego zróżnicowania relacji między podmiotem a przestrzenią odwołuje się Elżbieta Rybicka, referując ustalenia Bertranda Westphala:

Multifokalizacja z kolei wiąże się także z dwiema kwestiami, ze spojrzeniem – relacją między podmiotem obserwującym a przedmiotem obserwowanym. Może ona, jak zauważa Westphal, przybierać różnorodne postaci i modalności – od spojrzenia kolonizatora, podróżnika po spojrzenie kobiety, przedstawiciela mniejszości, od spojrzenia okcydentalnego po spojrzenie orientalne, od spojrzenia z centrum do spojrzenia z peryferii. Historia spojrzenia przebiega zatem od porządku hierarchicznego (panoptycznego) do multiplikacji punktów widzenia. Kolejna sprawa to problem o charakterze bardziej technicznym, chodzi mianowicie o fokalizację związaną z punktami widzenia. Westphal rozróżnia tu trzy podstawowe warianty: endogeniczny, egzogeniczny i allogeniczny. Endogeniczny punkt widzenia charakteryzuje pozycję autochtona w danej przestrzeni, egzogeniczny należy do podróżnika, jest więc domeną egzotyzmu, allogeniczny sytuuje się natomiast pomiędzy nimi5.

Szczególnie druga część przytoczonych przez badaczkę założeń geokrytyki odpowiada specyfice Podhala i metodzie przyjętej w niniejszej pracy. W trakcie charakterystyki zarówno kobiet piszących o Tatrach, jak i bohaterek literackich ich podział na grupy dokonany został ze względu na przynależność do miejsca (góralki, rezydentki, gościnie) oraz funkcje społeczne, jakie pełnią w konkretnym miejscu i czasie.

W związku z tym zaproponowany prymarny podział kobiet – postaci historycznych oraz bohaterek literackich – na autochtonki (perspektywa endogeniczna), gościnie (egzogeniczna) i rezydentki (allogeniczna) stanowi podstawę dalszego przedstawienia różnorodnych wariantów ról i postaw, zarówno kobiecych postaci historycznych, jak i wykreowanych w literaturze o Tatrach, w kontekście różnych miejsc określających ich status bądź będących przedmiotem ich obserwacji lub troski.

Przyjęta w pracy perspektywa badawcza odwołuje się zatem do wspomnianego trójkąta semantycznego. Szczegółowej analizie poddano bowiem relacje między trzema elementami: kobietami (góralkami, zdobywczyniami szczytów, wczasowiczkami) – przestrzenią (wysokogórską, podhalańską, zakopiańską) – słowem (czyli tekstami literackimi bądź publicystycznymi, które stanowią reprezentacje lokalizacji). Wierzchołki tego trójkąta pozostają w stałym związku, wpływając na siebie i się uzupełniając.

Wyrazistym przykładem tego typu wzajemnego oddziaływania są taterniczki, grupa o najbardziej rozbudowanych związkach z przestrzenią. W kategoriach doświadczenia transgresyjnego interpretują wspinaczkę badaczki zajmujące się historią taternictwa: Agata Rejowska-Pasek podąża tym tropem i ukazuje, jak kontakt z górami może być formą przekraczania granic6. Doświadczenie taternickie, rozpatrywane w kategoriach doświadczenia granicznego, staje się ważnym elementem emancypacji. Kobieta uprawiająca taternictwo zyskuje szansę na usamodzielnienie, zabierając głos w dyskusjach publicystycznych, wyrażając własne emocje i komentując indywidualne doświadczenia w twórczości literackiej. Aktywność taterniczek w przestrzeni skalnej sprawia, że – podobnie jak mężczyźni uprawiający taternictwo – kobiety również stają na granicy życia i śmierci, a osiągając w górach wyniki sportowe, pokonując trudności, które wcześniej były udziałem mężczyzn, przełamują androcentryczny – zdominowany przez mężczyzn, zdobywczoeksploracyjny albo wyczynowy – model obcowania z przestrzenią wysokogórską.

W kontekście tej transgresji warto przypomnieć słowa Elaine Showalter, które przytacza Joanna Krajewska w monografii poświęconej międzywojennej literaturze kobiecej. Showalter przy okazji opisu literatury tworzonej przez kobiety stosuje bowiem interesującą metaforę przestrzenną: „W atlasie powieści angielskiej terytorium kobiece przedstawiane jest zazwyczaj jako pustynia otoczona z czterech stron górami: Szczytami Austen, Klifami Brontë, Łańcuchem Eliot i Wzgórzami Woolf”7. Ten splot dwóch porządków: (nieobecnej) kobiecości oraz górskiej przestrzenności, który u Krajewskiej funkcjonuje przede wszystkim na poziomie metaforycznym, w naszych rozważaniach znajduje dosłowne zastosowanie, porządki te są bowiem oparte na odkrywaniu żeńskiego oblicza nacechowanej kulturowo – patriarchalnie – przestrzeni górskiej.

Niniejszą pracę można zatem określić jako herstory – autorstwo terminu przypisuje się amerykańskiej feministce, poetce i dziennikarce Robin Morgan8 – nadrzędnym celem naszych rozważań jest bowiem wydobycie kobiet z historii literatury o Tatrach i próba usytuowania ich w tej historii, pokazania zależności od męskiego paradygmatu, ale także samodzielnej roli kulturotwórczej, jaką odgrywają. Autorki artykułu Herstoryczne porządki. Konflikt czy pluralizacja pamięci? w nawiązaniu do koncepcji herstory piszą, że jest to nurt „skupiający się na odkrywaniu zapomnianej historii kobiet oraz przywracaniu im należnego miejsca w sferze publicznej, co przekłada się bezpośrednio również na kwestie tożsamości społecznej i narodowej”9. Zawarte w tytule pojęcie „porządki herstoryczne” autorki definiują zaś jako „reguły opowiadania o wydarzeniach z przeszłości, uwzględniające grupy wykluczone z nurtu tradycyjnych narracji”10.

Ważnym segmentem perspektywy herstorycznej są również dzieje pisarstwa kobiet. Jak zauważa Ewa Kraskowska:

herstoria literatury polskiej jest bardziej uwikłana w konteksty zewnątrzliterackie, w kulturowo zmienne stereotypy i wzorce kobiecości oraz męskości, gdyż podjęcie przez kobietę roli autorki w przeszłości zawsze było – a w dużej mierze pozostaje nadal – gestem emancypacyjnym, wyzwolicielskim, wywrotowym. Pisząc ją, nie można więc abstrahować od kwestii takich, jak społeczny, ekonomiczny czy prawny status kobiet w danym miejscu i czasie11.

W naszych rozważaniach twórczość kobiet autorek została potraktowana jako odrębne zjawisko, jej ważna rola kulturotwórcza nie ulega bowiem wątpliwości. W największym stopniu dotyczy to twórczości niefikcjonalnej, czyli wspomnień, relacji z podróży oraz publicystyki. To te gatunki piśmiennictwa najpełniej odzwierciedlają wskazane przez Kraskowską uwikłanie w społeczny status kobiet „w danym miejscu i czasie” – czyli w Tatrach i na Podhalu do 1939 roku.

Według wielu koncepcji plasujących się w obrębie metodologii feministycznych, na przykład w nurcie écriture féminine, ważny dla pełnego zrozumienia sposobu narracji jest podział – utworzony sztucznie bądź naturalnie wyłaniający się spośród tekstów – na literaturę męską i kobiecą. Jak zauważa Krystyna Kłosińska, w krytyce literackiej autorstwa mężczyzn, szczególnie młodopolskiej,

pojęcie „literatury kobiecej” jest opisowe tylko z pozoru. Ma charakter wartościujący, a duży kwantyfikator służy uzasadnieniu i wyeksponowaniu oceny ujemnej. Tekst ma swoje „kobiece” właściwości, ale jako negatywne odwrócenie tekstu męskiego12.

Zupełnie odrzuca ten podział Halina Filipowicz, która twierdzi, że „założenie, że kobiety piszą w sposób odmienny, charakterystyczny tylko dla siebie – właśnie dlatego, że są kobietami – jest dziedzictwem nie tylko wczesnej krytyki feministycznej, ale głównie patriarchalnej mitologii płci”13.

Aneta Górnicka-Boratyńska z kolei odnosi się do sposobu prezentowania kobiety w literaturze. Twierdzi, powołując się na Annę Nasiłowską, że poszukiwanie w tekście literackim kobiety różni się w zależności od autorstwa danego tekstu. Żeńskie narracje to przede wszystkim autoprezentacja oraz autoekspresja, męskie zaś wywodzą się z określonego patriarchalnego paradygmatu, a ich lektura będzie „podszyta podejrzliwością i nieufnością”14.

Podobnie zresztą rzecz ujmuje Grażyna Borkowska, przyjmując, że mamy do czynienia z literaturą kobiecą wówczas, gdy „podmiot utworu odsłoni swą płciowość, dokona seksualnej samoidentyfikacji”15.

Wydaje się jednak, że literatura o Tatrach do 1939 roku nie w pełni odpowiada tym podziałom, a wizerunek kobiety pojawiający się w poszczególnych utworach nie jest zależny od płci autora, ale od społeczno-kulturowego kontekstu. Literatura o Tatrach opisuje konkretną i uporządkowaną przestrzeń, w której znajdują się różne grupy społeczne, ich specyfika zaś zależy od stopnia przynależności do tej przestrzeni. Być może to właśnie jest powodem, dla którego koncepcja opozycyjności męskich i kobiecych narracji nie znajduje w tym wypadku zastosowania, a właściwe wydaje się spojrzenie przez pryzmat geokrytyki bądź antropologii kultury. Kobiece narracje o Tatrach niekoniecznie zatem podkreślają płeć autorki, kluczowa bowiem jest w nich rola przestrzeni.

Być może zatem w sytuacji ograniczenia do skonkretyzowanej przestrzeni, w której dużą rolę odgrywa stopień związania z nią (poznanie społeczności), ważniejsze stają się inne kryteria, jak choćby kategoria, do której autor zostaje przypisany (autochton, rezydent, gość).

Przypuszczenia te dotyczą jednak wyłącznie literatury pięknej. Źródła o charakterze wspomnieniowym, etnograficznym czy publicystycznym pokazują bowiem coś odwrotnego – teksty w dużej mierze tworzone przez pierwsze turystki wysokogórskie i taterniczki stanowią świadectwo stopniowego odkrywania, oswajania i zawłaszczania przez nie przestrzeni, która wcześniej była naznaczona jako patriarchalna. Twórczość ta jest o tyle skupiona wokół płciowości, że autorki za pomocą literatury przebijają się do szerszej świadomości i walczą o należne sobie miejsce w taternickim świecie. Ich wspomnienia i artykuły na łamach prasy z jednej strony są często podszyte niepewnością, świadczą o uwikłaniu w patriarchalny model taternictwa żywy pod koniec XIX wieku i na początku XX stulecia, z drugiej jednak strony zdarza się, że mają one wymiar polemiczny, stają się głosem w dyskusji nad kształtem taternictwa kobiet i w tym aspekcie można je uznać za rodzaj autoprezentacji i autoekspresji. Twórczość faktograficzna będzie zatem miała charakter transgresywny, a jej autorstwo jest kluczowe dla zrozumienia roli kobiety w wysokogórskiej przestrzeni w danym okresie.

Temat niniejszej pracy wyodrębnia jako korpus źródłowy tak zwaną literaturę o Tatrach do 1939 roku. Jak pisze Jacek Kolbuszewski, należy odrzucić pojęcie „literatury tatrzańskiej”, zakłada ono bowiem „jakąś autonomiczność jej bytu, suwerenność własnych praw rozwoju oraz istnienie odrębnego języka”16. Badacz postuluje, by – zgodnie z perspektywą tematologiczną – mówić raczej o problematyce Tatr oraz górali w literaturze i używać metaforycznie sformułowania „literatura o Tatrach”17. Literatura o Tatrach rozumiana tu będzie zatem jako zjawisko wielopoziomowe, którego spoiwem jest obecność Tatr w utworze, choć nie muszą być one dominujące ilościowo. Góry powinny jednak pełnić w utworze charakterystyczną funkcję – jak przestrzeń zamieszkiwania, eksploracji, aktywności podróżniczo-sportowej, rekreacji, a także miłości, namiętności czy motywu śmierci. Obok Tatr równie istotne będą obszary pogórza, czyli całe Podhale (ze szczególnym uwzględnieniem Zakopanego). Z uwagi na ścisłe powiązanie (fizyczne, lecz również kulturowe) podhalańskich miejscowości z górskimi szczytami, cały ten obszar w uproszczeniu można nazwać Tatrami – wszak dzisiaj jest to nazwa Euroregionu18.

Literatura źródłowa niniejszej monografii obejmuje trzy grupy tekstów, których pierwodruk (z niewielkimi wyjątkami) nastąpił do 1939 roku: źródła etnograficzne i wspomnieniowe, artykuły publicystyczne oraz beletrystykę – powieści, nowele i opowiadania. Wyłączona została z tego zbioru poezja, ze względu na inne środki wyrazu, specyfikę, funkcje oraz fakt, że trudno wskazać w niej precyzyjnie poszczególne typy kobiet bohaterek literackich, w które z kolei obfitują utwory prozatorskie. Wyjątek stanowią sytuacje, gdy fragmenty liryczne zostają przytoczone w ramach kontekstu bądź uzupełnienia.

Kilkadziesiąt źródeł etnograficznych i pamiętnikarskich, autorstwa zarówno kobiet, jak i mężczyzn, obejmuje okres niemalże od pierwszej połowy XIX wieku aż po dwudziestolecie międzywojenne. Wśród nich ważną część stanowią utwory literackie i publicystyczne autorstwa kobiet – są to przede wszystkim ich wspomnienia z wysokogórskich wycieczek. Faktograficzny charakter tych publikacji umożliwia prześledzenie zmian zachodzących u pierwszych turystek w zakresie nie tylko ich stosunku do przestrzeni, ale także usytuowania w taternickim społeczeństwie zdominowanym przez mężczyzn.

Dopełnieniem tego są artykuły publicystyczne – źródło informacji na temat ubioru turystycznego czy narciarskiego, a także sposobu spędzania czasu pod Tatrami. Często są one również tekstami polemicznymi, zwykle między kobietami a mężczyznami.

Utwory beletrystyczne stanowiące podstawę analizy literaturoznawczej, autorstwa zarówno mężczyzn, jak i kobiet, przynależą do różnych obiegów literackich – pod uwagę wzięte zostały dzieła wysokoartystyczne, popularne, a także skierowane do niedorosłego czytelnika (różnej wartości artystycznej i o różnej tradycji), zarówno opublikowane wyłącznie na łamach prasy, jak i zajmujące ważne miejsce w procesie historycznoliterackim. Przy tym należy zaznaczyć, że literaturę beletrystyczną traktujemy egalitarnie, nie wyprowadzając wyraźnego rozróżnienia ze względu na obieg literacki, do jakiego przynależy dane dzieło (choć przy utworach o charakterze popularnym zaznaczamy ich proweniencję), ani wartość artystyczną. Unikamy diagnoz o charakterze krytycznym, traktując poszczególne powieści, opowiadania oraz nowele przede wszystkim jako świadectwo postrzegania funkcji kobiet ze względu na ich usytuowanie w tatrzańskiej przestrzeni do 1939 roku.

Przyjęte w pracy ramy czasowe wynikają zarówno z globalnych, jak i z regionalnych przemian historycznych. Nie określamy jednak wyraźnej periodyzacji wewnętrznej, choć odwołujemy się do podziałów ustalonych w ramach badań nad historią i kulturą Podhala – w tym miejscu warto przypomnieć stanowiska Karola Estreichera oraz Antoniego Podrazy.

Karol Estreicher dokonał podziału życia kulturalnego Zakopanego na cztery okresy: do 1900 roku (jest to okres wyznaczany przez życie i działalność Tytusa Chałubińskiego, Jana Krzeptowskiego Sabały, Władysława Matlakowskiego, Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza oraz Stanisława Witkiewicza), młodopolski (lata 1900–1914), międzywojenny oraz czas drugiej wojny światowej i lat powojennych19.

Tymczasem Antoni Podraza, w artykule zamieszczonym w zbiorowej monografii Zakopane: czterysta lat dziejów, wyróżnia pięć etapów rozwoju Zakopanego jako miejscowości: od początku jej istnienia do lat siedemdziesiątych XIX wieku (wówczas zakopiańska turystyka i lecznictwo przekształciły się, jak pisze Podraza, w zjawisko masowe i od tego momentu możemy mówić o nowej epoce w dziejach Zakopanego20), następnie do zakończenia pierwszej wojny światowej, czas dwudziestolecia międzywojennego, okres trwania drugiej wojny światowej, wreszcie lata powojenne.

Obaj badacze skupiają się na nieco innych aspektach: Estreichera interesuje życie kulturalne, Podrazę zaś rozwój samej miejscowości. Tymczasem w kontekście tematu niniejszej pracy, ponieważ traktujemy region jako swoistą enklawę, także jeśli chodzi o proces historycznoliteracki, tradycyjna periodyzacja nie znajduje zastosowania. Będzie nas bowiem interesować zarówno życie kulturalno-intelektualne pod Tatrami (którego uczestnikami są przede wszystkim turyści i rezydenci), jak i wewnętrzny rozwój miejscowości z perspektywy autochtonów, wreszcie – rozwój taternictwa. Dlatego w wypadku poszczególnych grup (góralek, rezydentek, gościń) ich ewolucja czy przemiany w zakresie pełnionych przez nie funkcji często kształtują się w różny sposób. Ponieważ podstawowym problemem naszych rozważań jest postać kobiety – w ujęciu tak historycznym, jak i literackim – możemy mówić o swoistej kobiecej historii Tatr i Zakopanego, a za jej początek przyjmujemy pierwsze publikacje autorstwa kobiet: Łucji Rautenstrauchowej (1839), Marii Steczkowskiej (1858) oraz Jadwigi Łuszczewskiej Deotymy (1860).

Praca została podzielona ze względu na przynależność wyodrębnionych grup kobiet do przestrzeni i na relacje, w jakie z nią wchodzą, w dalszej zaś kolejności – ze względu na poszczególne typy w ramach tych grup oraz zachowania dla nich charakterystyczne. Przemiany historyczne i związane z literackimi prądami są tu drugorzędne, interesuje nas bowiem przede wszystkim figura kobiety w przestrzeni – podróżniczki i bohaterki.

Naturalną cezurę dla tych rozważań, wynikającą z przesłanek historycznych oraz społecznych, stanowi moment wybuchu drugiej wojny światowej. Rok 1939 zamyka ważny w rozwoju Zakopanego okres – kończy się epoka indywidualnej ekspresji poetyckiej młodopolskich twórców i Podhala, określanego przez ówczesnych i późniejszych komentatorów mianem azylu politycznego, miejsca wolnego od polityki, przestrzeni spotkań artystycznej bohemy w międzywojniu. Realia wojenne i powojenne ustanawiają, pod względem zarówno literackim, jak i kulturowym, nowy, naznaczony przemianami historycznymi i politycznymi, paradygmat postrzegania i funkcjonowania Podhala.

Pozostając zaś w quasi-utopijnej, na poły mitycznej i odległej rzeczywistości, której dorobek i spuścizna kształtują obecną świadomość i wyobrażenie o Zakopanem i reszcie Podhala, dalej skupimy się na przedziale czasowym nie tylko uzasadnionym historią literatury, ale także w pewnej mierze symbolicznym.

***

Pragnę gorąco podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej monografii. Promotorce pracy doktorskiej, która stała się podstawą tej publikacji – Profesor Ewie Grzędzie – za jej nieocenioną pomoc, wsparcie merytoryczne i pozamerytoryczne, wielkie zaangażowanie, życzliwość i serdeczność – niezmienne od lat. Recenzentowi, Profesorowi Jackowi Kolbuszewskiemu, za ogrom wiedzy, z której mogłam czerpać, za cenne uwagi i wskazówki, zarówno przekazywane w czasie powstawania dysertacji, jak i zawarte w recenzji wydawniczej. Recenzentom pracy doktorskiej – Profesorom Wiesławowi Rzońcy i Stanisławowi Uliaszowi – za uzupełnienia, sugestie i skrupulatne oceny. Przyjaciółkom i Bliskim – za wiele wsparcia i otuchy. Rodzicom – za wszystko.

1 Tatrami urzeczeni, oprac. R. Hennel, Warszawa 1979; J. Szaflarski, Poznanie Tatr, Warszawa 1972.

2 J. Kolbuszewski, Mit polskich Górali, Polskie mity polityczne XIX i XX wieku. Kontynuacja, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1996.

3 Idem, Krajobrazy Młodej Polski Stulecie Młodej Polski. Studia, red. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków 1995.

4 W Polsce pokazują to choćby następujące publikacje z ostatnich lat: K. Łozowska-Marcinkowska, Sprawy niewieście. Problematyka czasopism kobiecych Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań 2010; Kobiece dwudziestolecie. 1918–1939, red. R. Sioma, Toruń 2018. Również w kręgu popularnym, zwłaszcza biograficznym, obserwujemy tendencję do reinterpretacji znanych tekstów, postaci bądź zjawisk literackich z perspektywy feministycznej: A. Dauksza, Jaremianka, Kraków 2019; M. Śliwińska, Muzy Młodej Polski. Życie i świat Marii, Zofii i Elizy Pareńskich, Warszawa 2014; M. Śliwińska, Panny z „Wesela”. Siostry Mikołajczykówny i ich świat, Warszawa 2020.

5 E. Rybicka, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Kraków 2014, s. 71.

6 A. Rejowska-Pasek, Pęknięty dyskurs polskiego alpinizmu, Kraków 2016, s. 63.

7 E. Showalter, A Literature of Their Own. British Women Novelists from Brontë to Lessing, New Jersey 1977, s. VII .

8 E. Kraskowska, Czy jest możliwa (i potrzebna) herstoria literatury polskiej?, Widnokręgi literatury – wielogłosy krytyki. Prace ofiarowane profesor Teresie Walas, Kraków 2015, s. 23.

9 I.B. Kuźma, E.B. Pietrzak, Herstoryczne porządki. Konflikt czy pluralizacja pamięci?, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2020, t. 18, z. 2, s. 228.

10 Ibidem.

11 E. Kraskowska, Czy jest możliwa (i potrzebna) herstoria literatury polskiej?…, s. 28.

12 K. Kłosińska, Kobieta autorka, Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. A. Nasiłowska, Warszawa 2001, s. 107.

13 H. Filipowicz, Przeciw „literaturze kobiecej”, Ciało i tekst…, s. 228.

14 A. Górnicka-Boratyńska, „Pustka na kanapie”, czyli o kobiecie w twórczości Michała Choromańskiego, Krytyka feministyczna. Siostra teorii i historii literatury, red. G. Borkowska, L. Sikorska, Warszawa 2000, s. 279.

15 G. Borkowska, Metafora drożdży. Co to jest literatura / poezja kobieca, Ciało i tekst…, s. 71.

16 J. Kolbuszewski, Wstęp, Tatry i górale w literaturze polskiej. Antologia, wstęp i oprac. J. Kolbuszewski, Wrocław 1992, s. xxii.

17 Ibidem.

18 http://www.euroregion-tatry.eu

19 K. Estreicher, Środowisko artystyczne Zakopanego w okresie Młodej Polski (1900–1914), Sztuka około 1900. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Kraków, grudzień 1967, Warszawa 1969, s. 129.

20 A. Podraza, Fenomen Zakopanego, Zakopane: czterysta lat dziejów, red. R. Dutkowa, Kraków 1991, t. 1, s. 17.Spis treści

Wstęp

Rozdział 1. Góralki

Góralki jako bohaterki literackie

Wygląd i strój góralek

Charakter i role społeczne góralek

Dziewczęta i panny

Kochanki

Gospodynie

Matki

Stare góralki

Autochtoniczne postacie magiczne

Góralskie twórczynie

Rozdział 2. Rezydentki

Rozdział 3. Gościnie

Taterniczki i turystki wysokogórskie

Autorki

Relacje z podróży

Popularyzacja i beletrystyka

Publicystyka

Taterniczki i turystki zmitologizowane

Bohaterki literackie

Wygląd i zachowanie taterniczek i turystek

Kobiety na szczytach: w drodze

Narciarki

Zakopane jako przestrzeń sportowa – rys historyczny

Narciarki w literaturze

Wygląd narciarek

Narciarki i sportowczynie – funkcje i charakterystyka

Kuracjuszki

Zakopane jako uzdrowisko – rys historyczny

Literatura „kuracyjna”

Wczasowiczki

Zakopane jako miejscowość wypoczynkowa – rys historyczny

Wczasowiczki – autorki

Wczasowiczki – bohaterki

Styl życia – codzienność wczasowiczek

Wczasowiczki i życie miłosne

Tatrzańska (taternicka?) gra miłości i śmierci

Inne wczasowiczki

Wnioski

Bibliografia

Spis ilustracji

Indeks osób