Gorzka sól historii - ebook

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Paweł Włod­ko­wic, _Trak­tat o wła­dzy papieża i cesa­rza nad nie­wier­nymi_, w: Marek A. Cichocki, Adam Tala­row­ski (red.), _Prawo ludów i wojna spra­wie­dliwa_, tłum. Justyna Łuka­szew­ska-Haberko, War­szawa 2018, s. 73–135, tu gł. 83, 87 n., cyt. ze s. 83. Wzglę­dem Vegoi: Ale­xan­der Demandt, _Die Gren­zen in der Geschichte Deutsch­lands_, w: tenże (red.), _Deutsch­lands Gren­zen in der Geschichte_, München 1990, s. 9–31, tu gł. 20, sama prze­po­wied­nia dostępna w łaciń­skim ory­gi­nale i dwóch tłu­ma­cze­niach na stro­nach nie­miec­kich i wło­skich Wiki­pe­dii, por. https://it.wiki­pe­dia.org/wiki/Vegoia oraz https://de.wiki­pe­dia.org/wiki/Lasa_Vecu (dostęp: 1.03.2021). Wypo­wiedź Łuka­szenki – w komen­ta­rzu Antona Saiful­lay­eua: _Łuka­szenki gra na dwa fronty_, Kazi­mierz Wóy­cicki in Web scri­bis, 15.10.2014, https://kazwoy.word­press.com/2014/10/15/luka­szenki-gra-na-dwa-fronty/ (dostęp: 7.03.2021). W kon­tek­ście nad­uży­wa­nia praw histo­rycz­nych współ­cze­śnie por. też Monika Bol­li­ger, _Umkämpfter Tem­pel­burg in Jeru­sa­lem_, Neue Zürcher Zeitung (Inter­na­tio­nal), nr 247 z 24.10.2014, s. 7, oraz o. Nar­cyz Sta­ni­sław Kli­mas w roz­mo­wie z Bogu­sła­wem Chra­botą, _Kon­flikty o Bazy­likę są zawsze_, Rzecz­po­spo­lita. Doda­tek: Plus Minus z 15–16.10.2016, s. 30–33.

2. _Dham­ma­pada. Ścieżka Prawdy Buddy_, tłum. Zbi­gniew Bec­ker, rozdz. 22, 315, http://maha­jana.net/tek­sty/dham­ma­pada/kraina_rozpaczy.html (dostęp: 1.03.2021).

3. Ary­sto­te­les, _O duszy_, tłum. Paweł Siwek, War­szawa 1988, gł. s. 73–82 i 120 nn., a także we _Wstę­pie tłu­ma­cza_ s. 28 nn. oraz Ber­trand Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii Zachodu i jej związki z rze­czy­wi­sto­ścią poli­tyczno-spo­łeczną od cza­sów naj­daw­niej­szych do dnia dzi­siej­szego_, tłum. Tade­usz Basz­niak, Adam Lip­szyc, Michał Szczu­białka, War­szawa 2000, s. 199–251, tu gł. 214 nn.

4. Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, tłum. Ludwik Pio­tro­wicz, War­szawa 2012, s. 84, ale też 30, 44 n., 101, 122, 194, 207.

5. Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, s. 53.

6. Chri­stian Meier, _Gle­ich­heit und Gren­zen. Ari­sto­te­les, die Grie­chen, die Bar­ba­ren, die Skla­ven_, Mer­kur 558/559, wrze­sień–paź­dzier­nik 1995, s. 825–835.

7. Zyg­munt Freud, _Kul­tura jako źró­dło cier­pień_, tłum. Jerzy Pro­ko­piuk, War­szawa 1992, s. 97.

8. Kon­rad Lorenz, _Tak zwane zło_, tłum. Anna Danuta Tau­szyń­ska, War­szawa 1996, s. 194–203.

9. Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, s. 122 i 194 (_O pań­stwie jako wspól­no­cie przy­jaźni_); s. 25 n., 29 nn., 42, 194, 196 (_O nie­wol­ni­kach_); s. 26, 41, 43, 52, 64, 129 (_O kobie­tach_); s. 26 i 193 (_O grec­kiej mega­lo­ma­nii_).

10. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 213.

11. Aubrey de Sélincourt, _The World of Hero­do­tus_, Lon­don 2001 (wyd. 1: 1962), s. 34, 45.

12. Por. Miko­łaj Szy­mań­ski, _Wstęp_, w: Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, s. 16; Józef Wol­ski, _Histo­ria powszechna. Sta­ro­żyt­ność_, War­szawa 1979, s. 261 nn., a także znaj­du­jący się w tym tomie arty­kuł pt. _Śre­dnio­wieczna kolo­ni­za­cja wschod­nia w histo­rio­gra­fii pol­skiej. Mate­riały do dys­ku­sji o moder­ni­za­cji i trans­for­ma­cji w daw­nym i współ­cze­snym świe­cie_ (s. 309–424), który należy trak­to­wać jako nie­zbędne tło dla roz­po­znaw­czych wypa­dów niniej­szego wstępu.

13. Arnold J. Toyn­bee, _Cywi­li­za­cja grecko-rzym­ska_, w: tenże, _Cywi­li­za­cja w cza­sie próby_, tłum. Woj­ciech Madej, War­szawa 1991, s. 32–41, tu gł. 36 nn.; tenże, _Kar­ło­wa­ce­nie Europy_, tamże, s. 69–87, tu gł. 70; Ewa Wip­szycka, _Alek­san­dria przy Egip­cie. Szkic do por­tretu mia­sta_, w: taż, _O sta­ro­żyt­no­ści pole­micz­nie_, War­szawa 2000, s. 60–69; taż, _Grecy wobec ludów hel­le­ni­stycz­nego Wschodu_, tamże, s. 70–86, tu gł. 84 nn.

14. J. Wol­ski, _Histo­ria_, s. 261 n., 264–269.

15. A. Toyn­bee, _Cywi­li­za­cja grecko-rzym­ska_, s. 40; Fer­nand Brau­del, w: tenże, Filippo Coarelli, Mau­rice Aymard, _Morze Śród­ziemne. Region i jego dzieje_, tłum. Maria Bodu­szyń­ska-Boro­wi­kowa, Gdańsk 1982, s. 97 nn.; tenże, _Gra­ma­tyka cywi­li­za­cji_, tłum. Hanna Igal­son-Tygiel­ska, War­szawa 2006, gł. s. 45, gdzie pole­mika z Toyn­beem.

16. John Robert McNe­ill, _Bio­lo­gi­cal Exchange and Bio­lo­gi­cal Inva­sion in World History_, w: Sølvi Sogner (red.), _Making Sense of Glo­bal History. The 19th Inter­na­tio­nal Con­gress of the Histo­ri­cal Scien­ces Oslo 2000_, Oslo 2001, s. 106–118, gł. 107 n.

17. Ewa Wip­szycka, _Tysiąc lat grec­kiego pano­wa­nia w Egip­cie. Trudne dzieje sto­sun­ków mię­dzy dwiema cywi­li­za­cjami_, w: taż, _O sta­ro­żyt­no­ści_, s. 87–107, tu gł. 105 nn. Wzglę­dem pod­bo­jów arab­skich por. Ber­nard Lewis, _Ara­bo­wie w histo­rii_, tłum. Janusz Danecki, War­szawa 1995, s. 59 nn., i Romu­ald Wojna, _Wielki świat noma­dów. Mię­dzy Chi­nami i Europą_, War­szawa 1983, s. 157 nn. Odno­śnie zaga­dek zoro­astry­zmu, Mitry i Iranu zob. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 328; Vesta Sar­khosh Cur­tis, _Mity per­skie_, tłum. Jan Daniel Arty­mow­ski, War­szawa 2000; Felipe Fernández-Arme­sto, _Civi­li­za­tions_, Lon­don 2001, s. 311 nn.

18. Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, s. 80; Hugo Gro­tius, _O pra­wie wojny i pokoju_, tłum. Remi­giusz Bie­rza­nek, t. 1, War­szawa 1957, s. 410; Ernest Renan, _Co to jest naród?_, tłum. Gra­żyna Maj­cher, War­szawa 2018, s. 27.

19. E. Wip­szycka, _Grecy_, s. 75 n.; taż, _Tysiąc lat grec­kiego pano­wa­nia w Egip­cie_, s. 88 nn., 93, 95 nn. O anty­hel­leń­skich reak­cjach na syryj­sko-babi­loń­skim Wscho­dzie inte­re­su­jąco także Arnold J. Toyn­bee, _Stu­dium histo­rii_, _s_krót doko­nany przez D. C. Some­rvella, tłum. Józef Marzęcki, War­szawa 2000, s. 139 n. Trudno mi się pogo­dzić z wpi­sa­niem przez Arnaldo Momi­gliano (_Some Obse­rva­tions on Cau­ses of War in Ancien Histo­rio­gra­phy_, w: tenże, _Stu­dies in Histo­rio­gra­phy_, New York 1966, s. 112–126, tu 113) _Iliady_ na listę naj­nie­bez­piecz­niej­szych ksią­żek w dzie­jach ludz­ko­ści. Nie sądzę, aby Homer znaj­do­wał w woj­nie praw­dziwą przy­jem­ność („Homer was so nice about war”), raczej opi­sał jej dyle­maty, w tym i łączące się z nią piękno, por. Peter Englund, _Piękno i smu­tek wojny. Dwa­dzie­ścia nie­zwy­kłych losów z czasu świa­to­wej pożogi_, tłum. Emi­lia Fabi­siak, Kra­ków 2011. Możemy je zapi­sać w cudzy­sło­wie, co jed­nak nie zmie­nia faktu, że wojna nie­zmien­nie nas fascy­nuje i na tym polega z nią pro­blem, por. Jan M. Piskor­ski, _Wojna, pamięć, toż­sa­mość_, w: tenże (red.), _Wojna, pamięć, toż­sa­mość. O bitwach i mitach bitew­nych_, War­szawa 2012, s. 17–67.

20. Ewa Wip­szycka_, Żydzi wobec pokusy hel­le­ni­za­cji_, w: taż, _O sta­ro­żyt­no­ści_, s. 108–128, tu gł. 114.

21. Abra­ham Cohen, _Tal­mud. Syn­te­tyczny wykład na temat Tal­mudu i nauk rabi­nów doty­czą­cych reli­gii, etyki i pra­wo­daw­stwa_, tłum. Regina Gro­macka, War­szawa 1995, s. 83–87. Odno­śnie funk­cji kra­dzieży w daw­nych kul­tu­rach por. Richard H. Rob­bins, _Cul­tu­ral Anth­ro­po­logy. A Pro­blem-Based Appro­ach_, Ita­sca, IL. 2001, s. 233 n. Wzglę­dem wojny jako sys­temu kra­dzieży cie­ka­wie już Usama ibn Mun­kidh, _Kitab al I’tibar. Księga poucza­ją­cych przy­kła­dów_, tłum. Józef Bie­law­ski, Wro­cław 1975, s. 96 nn.

22. _Księga Psal­mów_, tłum. Cze­sław Miłosz, Paris 1982, s. 89 i 137; _Lamen­ta­cje_ wg _Biblii Tysiąc­le­cia_, wyd. 3: Poznań 1982, s. 970–976. W zasa­dzie według _Biblii Tysiąc­le­cia_ podaję cyto­wa­nia ze Sta­rego Testa­mentu i z Listów Apo­stol­skich. Ewan­ge­lie i Dzieje Apo­stol­skie przy­ta­czam za _Pismem Świę­tym Nowego Testa­mentu_, pod red. o. Augu­styna Jan­kow­skiego OSB, Poznań 1978.

23. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 363.

24. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 361 n.; Zenon Kosi­dow­ski, _Opo­wie­ści biblijne i Opo­wie­ści ewan­ge­li­stów_, War­szawa 1988, s. 364 nn.; 379, 411, 414.

25. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 5–29, gł. 10 i 12, a także André Cho­ura­qui, _Życie codzienne ludzi Biblii_, tłum. Leszek Kos­so­budzki, War­szawa 1995, s. 11 n.

26. Jack Goody, _Logika pisma a orga­ni­za­cja spo­łe­czeń­stwa_, tłum. i wstęp Grze­gorz Godlew­ski, War­szawa 2006, s. 46.

27. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 367 n.

28. E. Wip­szycka, _Żydzi_, s. 115, 120 nn., cyt. ze s. 112.

29. J. M. Piskor­ski, _Wojna, pamięć, toż­sa­mość_, s. 56 n.

30. Arnold Toyn­bee, _Uni­fi­ka­cja świata i zmiana w per­spek­ty­wie histo­rycz­nej_, w: tenże, _Cywi­li­za­cja w cza­sie próby_, s. 45–68, tu 62.

31. E. Wip­szycka, _Żydzi_, s. 109 nn. Odno­śnie syno­ni­micz­no­ści „ubogi” i „podły” zob. Adam Ziół­kow­ski, _Histo­ria Rzymu_, Poznań 2004, s. 500.

32. A. Toyn­bee, _Stu­dium histo­rii_, s. 331 nn., 469 nn.; tenże, _Uni­fi­ka­cja świata_, s. 60 n., 63; tenże, _Chrze­ści­jań­stwo a cywi­li­za­cja_, w: tenże, _Cywi­li­za­cja w cza­sie próby_, s. 154–171, tu gł. 161 nn.; Grze­gorz Lewicki (_Nad­cho­dzi nowy pro­le­ta­riat. Cywi­li­za­cja hel­leń­ska a zachod­nia według Arnolda Toyn­bee’ego_, Kra­ków 2012), Kri­shan Kumar i Alfred Sko­rupka mają rację, że teo­ria cywi­li­za­cji bry­tyj­skiego histo­rio­zofa – mimo jej oczy­wi­stych uprosz­czeń – nie należy do muzeum, a jej aktu­al­ność wciąż jesz­cze potrafi zasko­czyć.

33. The­odor Herzl, _Der Juden­staat. Ver­such einer moder­nen Lösung der Juden­frage_, Zürich 2006 (wyd. 1: 1896), s. 11, 101 n.

34. Richard E. Nis­bett, _Geo­gra­fia myśle­nia. Dla­czego ludzie Wschodu i Zachodu myślą ina­czej_, tłum. Ewa Woj­tych, Sopot 2009, s. 55.

35. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 195 nn.

36. J. Goody, _Logika pisma_, s. 47 nn. prze­ko­nu­jąco wyka­zał, że sta­no­wi­sko Maxa Webera wzglę­dem powsta­nia kapi­ta­li­zmu w asce­tycz­nych spo­łecz­no­ściach pro­te­stanc­kich trudno uznać za inspi­ru­jące. Cechy, które Weber wska­zuje na dowód swej tezy, są roz­po­wszech­nione we wszyst­kich spo­łe­czeń­stwach piśmien­nych i reli­giach Księgi – juda­izmie oraz chrze­ści­jań­stwie, ale i hin­du­izmie, bud­dy­zmie i isla­mie. Naj­bar­dziej jed­nak ude­rza­jąco wystę­pują one, jak wie­lo­krot­nie wska­zy­wa­łem, u Hezjoda, por. J. M. Piskor­ski, _Wojna, pamięć, toż­sa­mość_, s. 46; tenże, _Wolni od bez­piecz­nego raju_, Rzecz­po­spo­lita nr 203. Doda­tek: Plus Minus nr 34 (1330) z 1.09.2018, s. 36–37.

37. Jan M. Piskor­ski, _Zanim nastąpi Arma­ge­don_, Rzecz­po­spo­lita nr 189. Doda­tek: Plus Minus nr 33 (1224) z 13.08.2016, s. 32–34 . Bar­dzo cie­ka­wie ostat­nio wzglę­dem pary Jezus – św. Paweł: Johan­nes Fried, _Jesus oder Pau­lus. Der Ursprung des Chri­sten­tums im Kon­flikt_, München 2021.

38. E. Wip­szycka, _Żydzi_, s. 124; Jan Rado­życki, _Wstęp. Józef Fla­wiusz – jego życie i dzieło_, w: Józef Fla­wiusz, _Wojna żydow­ska_, tłum. Jan Rado­życki, Poznań 1980, s. 13. Kli­mat nara­sta­ją­cej kipieli w Pale­sty­nie prze­łomu er świet­nie udało się naszki­co­wać Z. Kosi­dow­skiemu w _Opo­wie­ściach biblij­nych_ (s. 730 nn., 738 nn).

39. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 84.

40. Józef Fla­wiusz, _Sta­ro­żyt­no­ści żydow­skie_ wzgl. _Dawne dzieje Izra­ela_, 17, 285. Podaję za ks. Mariu­szem Rosi­kiem, _Jezus wobec San­he­drynu_, Teo­lo­gia Poli­tyczna z 28.03.2018, https://teo­lo­gia­po­li­tyczna.pl/ks-prof-mariusz-rosik-jezus-wobec-san­he­drynu (dostęp: 22.02.2021).

41. Loka­li­za­cję zda­rze­nia i naro­do­wość kobiety podaje Marek 7, 24–26. Tomasz Jasiń­ski (_Βδέλυγμα της έρημώσεως. Über die Anfänge des Neuen Testa­ments_, Poznań 1998, s. 10 n., 31) uznaje ten frag­ment za póź­niej­szą inter­po­la­cję w Ewan­ge­lii Marka, któ­rej powsta­nie umiesz­cza już około 40 r. Autor chyba jed­nak nie­po­trzeb­nie pró­buje w tym miej­scu tłu­ma­czyć róż­nice mię­dzy Ewan­ge­liami Marka, Mate­usza i Łuka­sza póź­niej­szą cen­zurą, która w dobie suk­ce­sów chrze­ści­jań­stwa wśród pogan nie chciała ich obra­żać. Byłaby ta cen­zura wyjąt­kowo nie­kon­se­kwentna, wolał­bym więc pozo­stać przy tezie, że ta wypo­wiedź odzwier­cie­dla nie­zde­cy­do­wa­nie Jezusa, a tym bar­dziej Jego uczniów, w spra­wie podej­ścia do pogan. Opi­nii sprzecz­nych wewnętrz­nie jest w Ewan­ge­liach wię­cej, co w jakiś spo­sób potwier­dza ich auten­tycz­ność.

42. Jürg Amann, _Vater, warum hast Du mich ver­las­sen. Die Auto­bio­gra­fie Jesu Chri­sti_, Zürich 2013, s. 42.

43. Zob. hasło _Fary­ze­usze_ w: Alan Unter­man, _Ency­klo­pe­dia tra­dy­cji i legend żydow­skich_, tłum. Olga Zien­kie­wicz, wyd. 2: War­szawa 1998, s. 94.

44. E. Wip­szycka, _Żydzi_, s. 112, 126 n., a także B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 372, 377 nn.; Adal­bert G. Ham­man, _Życie codzienne pierw­szych chrze­ści­jan (٩٥–١٩٧)_, tłum. Andrzej Guryn, Urszula Sudol­ska, War­szawa 1990, gł. 89 nn. Wzglę­dem Listu do Gala­tów zob. niżej s. 52.

45. E. Wip­szycka, _Alek­san­dria_, s. 65; taż, _Żydzi_, s. 114, 118. O odmien­nym zna­cze­niu słów „zabo­bon” i „ate­izm” u sta­ro­żyt­nych por. Ewa Wip­szycka, _Spo­łeczne aspekty dzie­jów wcze­snego chrze­ści­jań­stwa_, w: taż, _O sta­ro­żyt­no­ści_, s. 144–149, gł. 145 n.; taż, _Chrze­ści­jań­stwo a wła­dze rzym­skie_, tamże, s. 150–156, tu gł. 152 n. Por. też A. Ziół­kow­ski, _Histo­ria Rzymu_, s. 497 nn.

46. J. Rado­życki, _Wstęp_, s. 16 n.

47. J. M. Piskor­ski, _Wojna, pamięć, toż­sa­mość_, s. 46.

48. Stan badań nad dato­wa­niem Ewan­ge­lii oma­wia w nie­któ­rych aspek­tach i w bar­dziej tra­dy­cyj­nej per­spek­ty­wie T. Jasiń­ski, _Βδέλυγμα της έρημώσεως. Über die Anfänge des Neuen Testa­ments_ oraz w zupeł­nie nowy spo­sób Johan­nes Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha. Auf der Suche nach dem überlebenden Jesus_, wyd. 2: München 2021, s. 19 nn., 87 i _pas­sim_; tenże, _Jesus oder Pau­lus_, s. 111 nn. Ponie­waż z punktu widze­nia głów­nej kwe­stii w niniej­szym arty­kule nie są to sprawy naj­waż­niej­sze, więc nie będę wcho­dzić w nie głę­biej, o ile nie muszę. Por. także Peter Pil­ho­fer, _Das Neue Testa­ment und seine Welt. Eine Einführung_, Tübingen 2010.

49. Mir­cea Eliade, _Trak­tat o histo­rii reli­gii_, tłum. Jan Wie­rusz-Kowal­ski, Łódź 1993, s. 401 n.

50. Z. Freud, _Kul­tura jako źró­dło cier­pień_, s. 97.

51. _Księga Heno­cha etiop­ska_, tłum. ks. Ryszard Rubin­kie­wicz, w: ks. Ryszard Rubin­kie­wicz (red.), _Apo­kryfy Sta­rego Testa­mentu_, wyd. 8: War­szawa 2019, s. 141–189, tu: 6,1 nn.; 65,1 nn.; 67,4 nn.; 68,4–5; _Testa­menty dwu­na­stu patriar­chów – synów Jakuba_, tłum. ks. Antoni Pacio­rek, w: ks. Ryszard Rubin­kie­wicz (red.), _Apo­kryfy Sta­rego Testa­mentu_, s. 43–100, tu 48 (_Testa­ment Rubena_ 5).

52. Johan Huizinga, _Erazm_, tłum. Maria Kurecka, War­szawa 1964, s. 219 nn., 240, 242 n. Por. jed­nak Leszek Koła­kow­ski, _Sym­bole reli­gijne i kul­tura huma­ni­styczna_, w: tenże, _Kul­tura i fety­sze. Eseje_, War­szawa 2000, s. 219–239, tu 235 n.

53. Daniel Rops, _Dzieje Chry­stusa_, tłum. Zofia Sta­ro­wiey­ska-Mor­sti­nowa, War­szawa 1968, s. 399.

54. A. Toyn­bee, _Cywi­li­za­cja grecko-rzym­ska_, s. 32 n.

55. Zyg­munt Freud, _Przy­szłość pew­nego złu­dze­nia_, w: tenże, _Kul­tura jako źró­dło cier­pień_, s. 18 n.

56. Carl Gustav Jung, _Cień_, w: tenże, _Arche­typy i sym­bole. Pisma wybrane_, wybór, tłum., wstęp Jerzy Pro­ko­piuk, War­szawa 1993, s. 68–71, tu 69.

57. K. Lorenz, _Tak zwane zło_, s. 141 nn. Jak subiek­tywne są nasze oceny „dzi­ko­ści”, niech świad­czy choćby fakt, że u Indian Creek wilk ucho­dzi za sym­bol łagod­no­ści; stąd przy­pi­suje mu się skłon­ność do poko­jo­wych przed­się­wzięć, zob. Claude Lévi- -Strauss, _Myśl nie­oswo­jona_, tłum. Andrzej Zającz­kow­ski, War­szawa 1969, s. 94.

58. Robert Stil­ler, _Wstęp_, w: _Gil­ga­mesz. Epos sta­ro­żyt­nego Dwu­rze­cza_, tłum. Robert Stil­ler, War­szawa 1980, s. 5–35, cyt. ze s. 5 n.

59. Sofo­kles, _Ajas_, w: Sofo­kles, _Tra­ge­die_, tłum. Kazi­mierz Moraw­ski, War­szawa 1969, s. 35–91, gł. 44 nn., 60 nn. i komen­tarz Eliasa Canet­tiego, _Tajemne serce zegara_, tłum. Maria Przy­by­łow­ska, Sejny 2007, s. 61 nn.; A. Sélincourt, _The World of Hero­do­tus_, s. 42.

60. P. Siwek, _Wstęp tłu­ma­cza_, w: Ary­sto­te­les, _O duszy_, s. 26

61. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 215.

62. Michał Temp­czyk, _Bud­dyzm w oczach filo­zofa_, War­szawa 2011, s. 41, 47 n., 64 nn., 146 nn., 223.

63. Pau­lina Wilk, _Lalki w ogniu. Opo­wie­ści z Indii_, War­szawa 2011, s. 201.

64. Zob. Edward Conze, _Bud­dyzm a gnoza_, tłum. Jacek Sie­ra­dzan przy współ­pracy Toma­sza Sikory, Nomos 18/19, 1997, s. 7–22, tu gł. 17 n.

65. J. Fried, _Jesus oder Pau­lus_, s. 111 nn. i 123 nn., tyle że autor, po pierw­sze, nad­mier­nie uwy­pu­kla gno­sty­cyzm Toma­sza; po dru­gie, zbyt łatwo prze­cho­dzi do porządku nad pyta­niem, czy ele­menty gno­styczne nie mogły się do niej dostać póź­niej przy tłu­ma­cze­niach; po trze­cie, jed­no­znaczne dato­wa­nie tej Ewan­ge­lii na lata zaraz po 50 r. także nie do końca prze­ko­nuje, skoro znaj­du­jemy w niej całe frag­menty opra­co­wane na pod­sta­wie Łuka­sza, por. _Ewan­ge­lia Toma­sza_, w: _Biblio­teka z Nag Ham­madi. Kodeksy I i II_, tłum. i komen­tarz ks. Win­centy Myszor, Kato­wice 2021, s. 201–228, gł. 201 n. O kon­flik­cie mię­dzy Pio­trem a Paw­łem, któ­rzy naprawdę razem są tylko w patro­ci­niach kościo­łów, zob. też T. Jasiń­ski, _Βδέλυγμα της έρημώσεως. Über die Anfänge des Neuen Testa­ments_, s. 31.

66. _Gil­ga­mesz_, s. 39–50.

67. Zwie­rzę­tami byli dla chrze­ści­jan oporni poga­nie; uczony muzuł­ma­nin Ibn Mun­kidh (_Kitab al I’tibar_, s. 232 nn.) widzi z kolei w chrze­ści­ja­nach przy­by­łych z Europy do Lewantu „zwie­rzęta, obda­rzone cnotą dziel­no­ści i odwagi w walce i niczym wię­cej”. Sze­rzej J. M. Piskor­ski, _Wojna, pamięć, toż­sa­mość_, s. 42 nn., 55.

68. Odno­śnie związ­ków irań­sko-pół­noc­no­in­dyj­skich por. Bur­jor Avari, _Sta­ro­żytne Indie_, tłum. Łukasz Müller, Kra­ków ٢٠١١, _pas­sim_. Ich wymier­nym wyra­zem w lite­ra­tu­rze jest _Księga tysiąca i jed­nej nocy_ – zob. V. S. Cur­tis, _Mity per­skie_, s. 79, a w archi­tek­tu­rze choćby mau­zo­leum Tadż Mahal, zob. Bruce Law­rence, _Koran. Bio­gra­fia_, tłum. Janusz Danecki, War­szawa 2008, s. 127 nn.

69. Kath­ryn Linn Geurts, _O kamie­niu, cho­dze­niu i mówie­niu w Afryce Zachod­niej. Kate­go­rie kul­tu­rowe i antro­po­lo­gia zmy­słów_, tłum. Jakub Jedliń­ski, w: Mał­go­rzata Cymo­rek (red.), _Este­tyka Afryki. Anto­lo­gia_, Kra­ków 2008, s. 5–26.

70. Tiziano Terzani, _Powie­dział mi wróż­bita. Lądowe podróże po Dale­kim Wscho­dzie_, tłum. Jerzy Łoziń­ski, Poznań 2008, s. 147 nn., 205 nn. Por. też Jacek Hugo-Bader, _Okno do pie­kła (jakucka magia)_, Gazeta Wybor­cza. Doda­tek: Duży For­mat z 19.01.2012, s. 2–5.

71. Zob. choćby Jacek Salij, _Wstęp (pre­zen­ta­cja dzieła)_, w: Św. Augu­styn, _Pań­stwo Boże_, tłum. ks. Wła­dy­sław Kubicki, Kęty 1998, s. 5–8, tu 8. W star­szej o kilka stu­leci _Księ­dze Heno­cha_, by­naj­mniej nie tylko w przy­ta­cza­nej tutaj wer­sji etiop­skiej, anioły są naj­zwy­czaj­niej wszę­do­byl­skie, por. przyp. 51. Trudną dla nas do poję­cia ducho­wość cza­sów pierw­szych chrze­ści­jan zna­ko­mi­cie poka­zują Dzieje Apo­stol­skie, w któ­rych „zły duch” jest trak­to­wany na pra­wach oby­wa­tel­skich, jako naj­zu­peł­niej codzienne „stwo­rze­nie”, podob­nie zresztą jak anioły (np. Dz 12, 7 nn.; 19, 13 nn.).

72. M. Temp­czyk, _Bud­dyzm_, s. 64 nn., 118, 219 nn.

73. J. M. Piskor­ski, _Wojna, pamięć, toż­sa­mość_, s. 19.

74. David Leeming, _Myth. A Bio­gra­phy of Belief_, New York 2003, s. 6; Régine Per­noud, _Helo­iza i Abe­lard_, tłum. Eli­gia Bąkow­ska, War­szawa 1992, s. 155, 158, 178 n., 181, 186; Jan M. Piskor­ski, _Poje­dy­nek bestii_, Rzecz­po­spo­lita nr 284. Doda­tek: Plus Minus nr 49 (1188) z 5.12.2015, wer­sja pełna: http://www.rp.pl/Plus-Minus/312049971-Poje­dy­nek-bestii-Europa-i-bar­ba­rzyncy.html (dostęp: 27.03.2021).

75. O odmien­nym trak­to­wa­niu spraw wiary w sta­ro­żyt­no­ści por. E. Wip­szycka, _Chrze­ści­jań­stwo a wła­dze rzym­skie_, s. 153 n. oraz Wło­dzi­mierz Len­gauer, _Czło­wiek a bogo­wie. Kon­takty z bóstwem w wie­rze­niach grec­kich_, w: tenże wespół z Lechem Trzcion­kow­skim (red.), _Antro­po­lo­gia antyku grec­kiego. Zagad­nie­nia i wybór tek­stów_, War­szawa 2011, s. 237–249, tu gł. 247 nn., gdzie także o pro­ce­sach z oskar­że­nia o ate­izm, s. 241, 243, 247. O pro­ce­sie Sokra­tesa – B. Rus­sel, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 113 nn., ale też Leszek Koła­kow­ski, _Sokra­tes_, w: tenże, _O co nas pytają wielcy filo­zo­fo­wie_, seria 1, Kra­ków 2007, s. 7–15, tu 11, 13 n. Wzglę­dem popu­lar­no­ści Eury­pi­desa – Plu­tarch z Che­ro­nei, _Nikiasz_, w: tenże, _Żywoty sław­nych mężów_, tłum. Mie­czy­sław Bro­żek, Wro­cław 1997, s. 44–68, tu 68.

76. Marek Tuliusz Cyce­ron, _Mowy_, tłum. Sta­ni­sław Koło­dziej­czyk, Julia Mru­kówna, Danuta Tur­kow­ska, Kęty 1998, s. 64, 128, 131 (_O samo­chwal­stwie sta­ro­żyt­nych_); Arnaldo Momi­gliano, _Taci­tus and the Taci­tist Tra­di­tion_, w: Rhian­non Ash (red.), _Oxford Readings in Taci­tus_, Oxford 2012, s. 413–434, tu gł. 417 nn.; tenże, _The Place of Hero­do­tus in the History of Histo­rio­gra­phy_, w: tegoż, _Stu­dies in Histo­rio­gra­phy_, s. 127–142, tu gł. 131. W szer­szym kon­tek­ście o sto­sunku uczo­nych do dyk­ta­tur: Peter N. Mil­ler, _Nazis and Neo-Sto­ics: Otto Brun­ner and Ger­hard Oestre­ich before and after the Second World War_, Past & Pre­sent 176, 2002, s. 144–186, tu gł. 184 n. Z innej per­spek­tywy Woj­ciech Iwań­czak, _Kilka uwag o wol­no­ści twór­czej pisa­rzy w śre­dnio­wie­czu_, w: tenże, _Świad­ko­wie histo­rii? Śre­dnio­wie­cze w dzie­jo­pi­sar­stwie Europy Środ­ko­wej daw­niej i dziś_, Kra­ków 2019, s. 123–137.

77. Hero­dot, _Dzieje_, tłum. Sewe­ryn Hamm­mer, War­szawa 2002, s. 252 nn. (ks. IV, 76–81) i Neal Ascher­son, _Schwa­rzes Meer_, tłum. z ang. H. Jochen Bußmann, Frank­furt/M. 1998, s. 93 nn.

78. E. Wip­szycka, _Grecy wobec ludów hel­le­ni­stycz­nego Wschodu_, s. 81 n.; taż, _Tysiąc lat grec­kiego pano­wa­nia w Egip­cie_, s. 102; taż, _Chrze­ści­jań­stwo a wła­dze rzym­skie_, s. 153; Wło­dzi­mierz Len­gauer, _Wstęp_, w: tenże, Lech Trzcion­kow­ski (red.), _Antro­po­lo­gia antyku_, s. 56.

79. Adam Bre­meń­ski, ks. II, 22 i Saxo Gra­ma­tyk, ks. XIV, 39 – oby­dwa frag­menty u Gerarda Labudy, _Sło­wiańsz­czy­zna sta­ro­żytna i wcze­sno­śre­dnio­wieczna. Anto­lo­gia tek­stów źró­dło­wych_, Poznań 1999, s. 180 i 215. Por. Leszek Moszyń­ski, _Świę­to­wit_, w: SSS, t. 5, s. 590.

80. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 213 (1 frag­ment), 215 (2 frag­ment).

81. Leszek Koła­kow­ski, _Etyka bez kodeksu_, w: tenże, _Kul­tura i fety­sze_, s. 137–173, tu gł. 163 n.

82. J. Goody, _Logika pisma_, s. 38 nn., 47 n.

83. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 87 nn., cytaty kolejno ze s. 88 i 87. Por. też Por. Jesha­jahu Leibo­witz w roz­mo­wie z Micha­elem Sha­sha­rem, _Gespräche über Gott und Welt_, tłum. z hebraj­skiego Mat­thias Schmidt, Frank­furt/M. 1990, s. 76 nn.

84. J. Leibo­witz, _Gespräche_, s. 68 nn.

85. Św. Tomasz z Akwinu, _Wykład Listu do Rzy­mian_, tłum. Jacek Salij, Poznań 1987, s. 190.

86. Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, s. 80; św. Tomasz z Akwinu, _O wła­dzy_, w tenże, _Dzieła wybrane_, tłum. Jacek Salij, s. 133–154, tu 135 n. Por. Umberto Eco, _Pochwała św. Toma­sza_, tłum. Joanna Ugniew­ska, w: tenże, _Semio­lo­gia życia codzien­nego_, tłum. Joanna Ugniew­ska, Piotr Salwa, War­szawa 1996, s. 322–334, cyt. ze s. 333.

87. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 67, 81; Leszek Koła­kow­ski, _Hera­klit z Efezu_, w: tenże, _O co nas pytają wielcy filo­zo­fo­wie_, s. 27–34, tu 29.

88. Johan Fornäs, _Signi­fy­ing Europe_, Bri­stol, UK & Chi­cago, USA 2012, s. 103–114, http://www.jstor.org/sta­ble/j.ctv9hj915.9 (dostęp: 5.04.2021).

89. Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, s. 45 n., 51, 53, 169.

90. Naj­peł­niej wciąż, nawet jeśli z pewną ten­den­cyj­no­ścią w szcze­gó­łach, Karl R. Pop­per, _Spo­łe­czeń­stwo otwarte i jego wro­go­wie_, tłum. Halina Kra­hel­ska, t. 1: _Urok Pla­tona_, War­szawa 1993. Por. też B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 141 nn.; Leszek Koła­kow­ski, _Pla­ton_, w: tenże, _O co nas pytają wielcy filo­zo­fo­wie_, s. 37–44. Cytat doty­czący cha­rak­teru filo­zofa pocho­dzi z kapi­tal­nych obja­śnień Wła­dy­sława Witwic­kiego do tłu­ma­czeń Pla­tona, można je czy­tać wła­ści­wie jako osobne dzieła, zob. Pla­ton, _Uczta, Euty­fron, Obrona Sokra­tesa, Kri­ton, Fedon_, tłum. Wła­dy­sław Witwicki, War­szawa 1984, s. 501.

91. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 123.

92. Św. Tomasz z Akwinu, _O wła­dzy_, s. 137 i 141.

93. Zob. hasła _Apo­ka­lip­tyka_ oraz _Dualizm_, w: Anton Grab­ner-Haider (red.), _Prak­tyczny słow­nik biblijny_, tłum. Tade­usz Miesz­kow­ski, Paweł Pach­cia­rek, War­szawa 1994, szp. 50–52, 275, jak rów­nież Z. Kosi­dow­ski, _Opo­wie­ści biblijne_, s. 379, B. Law­rence, _Koran_, s. 109 nn. Wzglę­dem roli Mitry w walce o har­mo­nię świata por. V. S. Cur­tis, _Mity per­skie_, s. 16 n., 24 nn., 29.

94. Po raz kolejny pozwa­lam sobie ode­słać tutaj do arty­kułu _Śre­dnio­wieczna kolo­ni­za­cja wschod­nia_, gdzie Czy­tel­nik znaj­dzie uzu­peł­nie­nie tej debaty, tyle że bar­dziej w kon­tek­ście etnicz­nym niż reli­gijno-kul­tu­ro­wym.

95. J. Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 162 n.

96. Zob. wyżej przyp. 18.

97. Clau­dio Magris, _O toż­sa­mo­ściach należy zawsze mówić w licz­bie mno­giej, ponie­waż nie posia­damy tylko jed­nej_, roz­ma­wia i tłum. Arka­diusz Sma­gacz, Dia­log 123, 2018, s. 14–19, tu 17. Roz­bu­do­wa­nie tej i innych tez znaj­dziemy w książce Clau­dia Magrisa, _O demo­kra­cji, pamięci i Euro­pie Środ­ko­wej_, wybór, tłum. Joanna Ugniew­ska, Kra­ków 2016, s. 65 nn. Por. też Jan M. Piskor­ski, _Lament na nie­dolę uchodź­czą i kon­dy­cję ludzką_, Więź, 2015, nr 4 (662), s. 7–25, tu gł. 13 nn.

98. _Księga Heno­cha etiop­ska_, s. 142 (o dato­wa­niu poszcze­gól­nych jej czę­ści); _Testa­menty dwu­na­stu patriar­chów_, s. 44 n. (o auto­rze, dacie i miej­scu ich napi­sa­nia). Fascy­nu­jące bada­nia nad odkrytą po pra­wie dwóch tysią­cach lat Księgą Heno­cha, znaną tym­cza­sem już w dzie­siąt­kach, cza­sami bar­dzo róż­nych, egzem­pla­rzy, oma­wia ks. Dariusz Iwań­ski, _Księga Heno­cha – sta­ro­żytny apo­kryf w świe­tle współ­cze­snej wie­dzy_, Teo­lo­gia i Czło­wiek. Kwar­tal­nik Wydziału Teo­lo­gicz­nego UMK 21, 2013, z. 1, s. 123–139, https://repo­zy­to­rium.umk.pl/bit­stream/han­dle/item/1335/TiCz.2013.007%2CIwanski.pdf?sequ­ence=1 (dostęp: 28.03.2021). Por. też J. Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 162 n.

99. _Księga Heno­cha etiop­ska_ 45, 4; 91, 4; 94, 6; 95, 6–7; 96, 5–7; 97, 7; 99, 13; 104, 7–10;

100. _Księga Heno­cha etiop­ska_ 20, 5.

101. Nie do końca można się zgo­dzić z tłu­ma­czem Testa­men­tów, ks. Anto­nim Pacior­kiem, że zawę­żają one poję­cie miło­ści bliź­niego do izra­el­skich ziom­ków (s. 45). Powie­dział­bym raczej, że są Testa­menty w tej spra­wie jakby mniej zde­cy­do­wane i kon­se­kwentne niż Jezus, któ­remu też zda­rza się jed­nak zawa­hać (zob. wyżej przyp. 41). Nie­mniej Testa­ment Zabu­lona (s. 63–65, tu gł. rozdz. 5) każe raczej rozu­mieć miłość bliź­niego, miło­sier­dzie i współ­czu­cie wszech­obej­mu­jąco, a w kwe­stii podej­ścia do zwie­rząt nawet dalej niż u Jezusa.

102. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 368 nn., gdzie autor powo­łuje się na uwagi Roberta Henry’ego Char­lesa, naj­wy­bit­niej­szego wów­czas znawcy tzw. lite­ra­tury mię­dzy­te­sta­men­tal­nej.

103. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 201.

104. Ary­sto­te­les, _Poli­tyka_, s. 124 n. 137, 178, 206; tenże, _Etyka niko­ma­chej­ska_, tłum. Daniela Grom­ska, War­szawa 1956, s. 163; św. Tomasz z Akwinu, _O wła­dzy_, s. 146.

105. Carl Gustav Jung, _Ulis­ses_, w: tenże, _Arche­typy i sym­bole_, s. 488–518, tu 506.

106. Por. Z. Kosi­dow­ski, _Opo­wie­ści biblijne_, s. 656. Daniel Rops (_Dzieje Chry­stusa_, s. 429 n.) pisze w tym kon­tek­ście o „bar­dzo semic­kiej przy­jem­no­ści mówie­nia”, pod­czas gdy dla Rzy­mian uczta była oka­zją do picia. Tę róż­nicę uwy­pu­klił w XII w. Usama ibn Mun­kidh (_Kitab al I’tibar_, s. 26, we wstę­pie tłu­ma­cza). Pod­czas gdy euro­pej­scy ryce­rze krzy­żowi piją, gra­bią bez­bronne kobiety i oddają się roz­pu­ście, mężo­wie muzuł­mań­scy prze­pi­sują księgi, two­rzą wier­sze, ukła­dają anto­lo­gie, ćwi­czą kali­gra­fię prze­pi­sując _Koran_ i wspól­nie polują.

107. Odpo­wied­nią lite­ra­turę na ten temat zbiera wydawca _Ewan­ge­lii Toma­sza_ ks. Win­centy Myszor w komen­ta­rzu na s. 228.

108. _Testa­menty dwu­na­stu patriar­chów_, s. 45 i 47, dają dwie wer­sje sty­li­styczne tej samej wypo­wie­dzi, pozwo­li­łem więc sobie je ujed­no­li­cić, nie zmie­nia­jąc oczy­wi­ście nic z ich ducha.

109. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 377.

110. Fio­dor Dosto­jew­ski, _Bra­cia Kara­ma­zow_, tłum. Adam Pomor­ski, Kra­ków 2009, s. 303–326, cyt. ze s. 323. Nie­wy­klu­czone, że autor nawią­zuje do dwu­na­sto­wiecz­nych Goliar­dów, por. Jacques Le Goff, _Inte­li­gen­cja w wie­kach śred­nich_, tłum. Eli­gia Bąkow­ska, War­szawa 1997, s. 45.

111. Por. Umberto Eco, _Tajem­ni­czy pło­mień kró­lo­wej Loany. Powieść ilu­stro­wana_, tłum Krzysz­tof Żabo­klicki, War­szawa 2005, s. 352 n., a także 338.

112. Zdaje się, że wiersz Miło­sza _Który skrzyw­dzi­łeś_ (Cze­sław Miłosz, _Wier­sze_, t. 1, Kra­ków 1993, s. 321) nawią­zuje bez­po­śred­nio do _Księgi Heno­cha etiop­skiej_ 104, 1–13, dla­tego pozwo­li­łem sobie je tutaj pomie­szać.

113. Por. Edward Gib­bon, _Zmierzch Cesar­stwa Rzym­skiego_, t. 2, tłum. Zofia Kier­szys, War­szawa 1995, s. 9 nn., 17, 30.

114. J. Goody, _Logika pisma_, s. 39.

115. J. Fried, _Jesus oder Pau­lus_, _pas­sim_, gł. 111 nn.

116. Por. też E. Gib­bon, _Zmierzch_, t. 2, s. 15.

117. Grze­gorz Godlew­ski, _Jack Goody, uczony w piśmie_, w: J. Goody, _Logika pisma_, s. 7–23, tu 21.

118. J. Goody, _Logika pisma_, s. 45 n.

119. L. Koła­kow­ski, _Sym­bole reli­gijne_, s. 225; D. Leeming, _Myth_, s. 9 n., 12 nn., 15, 19 nn. i _pas­sim_.

120. C. Lévi-Strauss, _Myśl nie­oswo­jona_, s. 328 n., 367 nn., 376 n. i _pas­sim_; J. Goody, _Logika pisma_, s. 251 n. Por. też L. Koła­kow­ski, _Sym­bole reli­gijne_, s. 228 n.

121. Maria Janion, _Pol­ska w Euro­pie_, Nauka 1, 2004, s. 7–30, tu 22 n. Podob­nie J. Leibo­witz, _Gespräche_, s. 24, 106 nn., 122 nn., 137 nn., 143.

122. D. Leeming, _Myth_, s. 10.

123. Współ­cze­sna mowa jest pełna takich słów, pol­sz­czy­zna zupeł­nie szcze­gól­nie, czego cza­sami nie zauwa­żają nawet auto­rzy odpo­wied­nich słow­ni­ków ter­mi­nów kul­tu­ro­wych 2.0 – jak się to dziś „dum­nie” nazywa. Czy zresztą po kilku tysią­cach lat roz­woju kul­tury piśmien­ni­czej, nie­za­leż­nie od jej zmie­nia­ją­cych się nośni­ków, czło­wiek jest naprawdę w sta­nie wymy­ślić coś nowego w zakre­sie odwiecz­nych reak­cji beha­wio­ral­nych? Anna Nasio­łow­ska (_Dys­kont słów_, War­szawa 2016) nie od rze­czy zadaje pyta­nie, czy my jesz­cze wiemy, o czym mówimy. Na koniecz­ność defi­nio­wa­nia słów zwraca się uwagę co naj­mniej od XIII w., por. U. Eco, _Pochwała św. Toma­sza_, s. 326.

124. A. Sélincourt, _The World of Hero­do­tus_, s. 24.

125. Zob. wie­lo­au­tor­skie hasło _Fre­iheit_, w: Otto Brun­ner, Wer­ner Conze, Rein­hart Kosel­leck (red.), _Geschich­tli­che Grund­be­griffe. Histo­ri­sches Lexi­kon zur poli­tisch-sozia­len Spra­che in Deutsch­land_, t. 2, wyd. 4: Stut­t­gart 1998, s. 425–542, a także Achatz von Müller, _Fre­iheit_, w: Man­fred Asen­dorf, Jens Flem­ming, Achatz von Müller, Vol­ker Ulrich, _Geschichte. Lexi­kon der wis­sen­scha­ftli­chen Grund­be­griffe_, Rein­bek bei Ham­burg 1994, s. 193–196.

126. Bar­tosz Adam­ski, _Wol­ność w Chry­stu­sie. Aktu­al­ność naucza­nia św. Toma­sza z Akwinu o wol­no­ści chrze­ści­jań­skiej na pod­sta­wie pią­tego roz­działu ”Super Epi­sto­lam S. Pauli Apo­stoli ad Gala­tas Lec­tura”_, Biblica et Patri­stica Tho­ru­nien­sia 8, 2015, nr 3, s. 15–25, tu gł. 18 nn. i wzglę­dem wol­no­ści poprzez służbę 21 nn., https://apcz.umk.pl/cza­so­pi­sma/index.php/BPTh/article/view/BPTh.2015.014/7840 (dostęp: 17.04.2021). Wzglę­dem wcze­sno­chrze­ści­jań­skiego sto­sunku do opieki nad człon­kami wspól­noty zob. E. Wip­szycka, _Spo­łeczne aspekty_, s. 145, 147; taż, _Chrze­ści­jań­stwo a wła­dze rzym­skie_, s. 154.

127. Marek Aure­liusz, _Roz­my­śla­nia_, tłum. Marian Reiter, Kęty 2003, s. 87; a do Epik­teta zob. B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 310 n.

128. Zna­ko­mite pod­su­mo­wa­nie róż­nic daje B. Rus­sell, _Dzieje filo­zo­fii_, s. 299–317, a w wer­sji skró­to­wej: Richard H. Popkin, Avrum Stroll, _Filo­zo­fia_, tłum. Jan Kar­łow­ski, Nor­bert Leśniew­ski, Andrzej Przy­łęb­ski, Poznań 1994, s. 30 nn.

129. Alain Beşancon, _Wol­ność_, https://www.rpo.gov.pl/pliki/12108590630.pdf (dostęp: 8.03.2021).

130. J. Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 87, 90; tenże, _Jesus oder Pau­lus_, s. 116 n. i 119, z tym że – moim zda­niem – Fried myli dolne grupy war­stwy śred­niej, do któ­rych na pewno nale­żeli rze­mieśl­nicy, samo­dzielni rybacy i rol­nicy, z war­stwami dol­nymi (_Unter­schich­ten_). Dzieje Apo­stol­skie (4, 13) nie podzie­lają prze­ko­na­nia o wykształ­ce­niu Jana, zrów­nu­jąc go z Pio­trem w pro­sto­cie i nie­uczo­no­ści.

131. E. Wip­szycka, _Spo­łeczne aspekty_, s. 144 nn.; taż, _Chrze­ści­jań­stwo a wła­dze rzym­skie_, s. 150 nn.; A. G. Ham­man, _Życie codzienne pierw­szych chrze­ści­jan_, s. 59 nn.

132. A. G. Ham­man, _Życie codzienne pierw­szych chrze­ści­jan_, s. 67.

133. Św. Augu­styn, _Pań­stwo Boże_, ks. I, rozdz. 16 nn., s. 40 nn.; ks. XIX, rozdz. 15, s. 782 n.; tenże, _Wyzna­nia_, tłum. Zyg­munt Kubiak, War­szawa 1982, s. 292 i 302 n. Por. też odno­śnie do sto­sunku do gwałtu Hubert Orłow­ski, _War­mia z oddali. Odpo­mi­na­nia_, Olsz­tyn 2000, s. 45, oraz, bar­dziej gorzko, tenże, _Samot­ność na War­mii_, w: Robert Traba (red.), _Rok 1945 (nie–)powroty. Inne opo­wie­ści o histo­rii Pol­ski_, Gdy­nia 2017, s. 159–178, tu gł. 174 nn.

134. Ks. Wła­dy­sław Sme­reka, _Chry­stus w śledz­twie San­he­drynu_, Ana­lecta Cra­co­vien­sia 1, 1969, s. 57–82, tu 69. Por. też wyżej przyp. 31.

135. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 303 nn.

136. D. Rops, _Dzieje Chry­stusa_, s. 390; Z. Kosi­dow­ski, _Opo­wie­ści biblijne_, s. 740.

137. Jedyne miej­sce w Ewan­ge­liach, które mogłoby poważ­nie prze­czyć tezie o poko­jo­wych zamia­rach Jezusa (Mt 10, 34–36; Łk 12, 51–53), zin­ter­pre­to­wał zapewne naj­wła­ści­wiej Arnold Toyn­bee (_Stu­dium histo­rii_, s. 197). Johan­nes Fried (_Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 157 nn.) w pierw­szej ze swo­ich prac na ten temat stwier­dza, że życie i nauki Jezusa, jeśli pomi­nąć szcze­góły, zostały „wyna­le­zione przez ewan­ge­li­stów”. To zde­cy­do­wana prze­sada, zwłasz­cza w kon­tek­ście naszej nikłej wie­dzy o ludziach tego czasu. Jest tym­cza­sem powszech­nie przy­jęte, że ewan­ge­li­ści nie wywo­dzili się spo­śród uczniów Jezusa, z któ­rych żaden nie pozo­sta­wił rela­cji na piśmie. Pierw­szym był Paweł, który Jezusa oso­bi­ście ni­gdy nie poznał. Mniej wię­cej na ten sam czas datują nie­któ­rzy powsta­nie ory­gi­nal­nej, ara­mej­skiej Ewan­ge­lii Toma­sza. Wia­domo rów­nież, że przy­naj­mniej nie­które Ewan­ge­lie, naj­lep­szym przy­kła­dem Janowa, miały wielu auto­rów i pew­nie jesz­cze wię­cej redak­to­rów. Doty­czy to wsze­lako całego sta­rego piśmien­nic­twa. Fried zda­wał się miej­scami nie doce­niać roli tra­dy­cji ust­nej, która bez więk­szych pro­ble­mów mogła prze­nieść te krót­kie rela­cje przez dwa czy nawet trzy poko­le­nia do momentu, kiedy chrze­ści­ja­nie, oba­wia­jąc się zapo­mnie­nia słów i czy­nów Jezusa, chwy­cili za pióra (w naj­now­szej książce _Jesus oder Pau­lus_ Fried kory­guje nieco jed­nak swoje wcze­śniej­sze jed­no­znaczne sta­no­wi­sko). Dokład­nie tak samo było w wypadku Koranu. Jeśli wielcy refor­ma­to­rzy reli­gijni, pozo­stańmy przy Jezu­sie i Maho­me­cie, nie trosz­czyli się o szcze­gó­łowy zapis ich myśli, to nie dla­tego, że uwa­żali je za ulotne, lecz ponie­waż znali i na co dzień obser­wo­wali siłę ówcze­snej pamięci, któ­rej my jeste­śmy w coraz więk­szej mie­rze pozba­wieni, prze­rzu­ca­jąc ją na róż­no­ra­kie „dyski” zewnętrzne. Czło­wiek epoki piśmien­nej i biblio­tek (nie­za­leż­nie od nośni­ków) tylko z wiel­kim tru­dem potrafi sobie wyobra­zić archa­nioła Gabriela recy­tu­ją­cego nie­pi­śmien­nemu Maho­me­towi Słowo Boże (B. Law­rence, _Koran_, s. 43 n.), a jesz­cze trud­niej mu zro­zu­mieć, jak anal­fa­beta je zapa­mię­ty­wał i powta­rzał innym. A jed­nak lite­ra­tura śpie­wana przez aoj­dów potra­fiła trwać bez pisma, co tym bar­dziej doty­czy „świę­tych opo­wie­ści”. Bez pisma ludzie umieli też skre­ślić swoje wie­lo­po­ko­le­niowe gene­alo­gie. „Czło­wiek był jedyną książką” – pisał Jan Paran­dow­ski w pięk­nym wstę­pie do swo­jego prze­kładu _Ody­sei_ (Homer, _Ody­seja_, War­szawa 1989, s. 5–25, tu 18), a „skrzy­dlate słowa” nio­sły wszelką nowinę z nie­praw­do­po­dobną szyb­ko­ścią i, dodał­bym, trwa­ło­ścią, gdyż odci­skała się głę­boko w tysią­cach ludz­kich mózgów. Jasne, że fakty mie­szały się w tych opi­sach z legen­dami, wizje święte z real­nym życiem (trudno je zresztą oddzie­lić w świe­cie czło­wieka, który na co dzień roz­ma­wia z Bogiem czy anio­łami; dzi­siaj nie jest ina­czej), histo­ria ule­gała znie­kształ­ce­niom i była nad­bu­do­wy­wana, ale jej pod­sta­wowy rdzeń – w naszym rozu­mie­niu – da się wyłu­skać, czego prace Frieda są też zna­ko­mi­tym przy­kła­dem.

138. D. Leeming, _Myth_, s. 19 nn.

139. Józef Fla­wiusz, _Wojna żydow­ska_, VI, 300–315, s. 384 n.

140. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 314; M. Temp­czyk, _Bud­dyzm_, s. 64 nn., 147 nn.

141. R. Popkin, A. Stroll, _Filo­zo­fia_, s. 34.

142. Lucjusz Anne­usz Seneka, _Dia­logi_, tłum. Leon Joachi­mo­wicz, Poznań 1996, s. 75, 114. Czy nie z nim pole­mi­zuje w tym miej­scu wielki rodak Seneki Cervan­tes? Por. Miguel de Cervan­tes Saave­dra, _Prze­myślny szlach­cic Don Kichote z Man­czy_, tłum. Anna Ludwika Czerny, Zyg­munt Czerny, t. 2, War­szawa 1972, s. 233, 530.

143. Czego, jak się zdaje, zupeł­nie nie zro­zu­miał Jan Lego­wicz (_Zarys histo­rii filo­zo­fii. Ele­menty dokso­gra­fii_, War­szawa 1976, s. 94).

144. E. Gib­bon, _Zmierzch Cesar­stwa Rzym­skiego_, t. 2, s. 23 nn.

145. Józef Fla­wiusz, _Wojna żydow­ska_, V, 449–451, s. 348.

146. Kurt Von­ne­gut, _Rzeź­nia numer 5, czyli kru­cjata dzie­cięca, czyli obo­wiąz­kowy taniec ze śmier­cią_, tłum. Lech Jęcz­myk i Janusz Jęcz­myk, Poznań 2005, s. 177.

147. Por. J. Fried, _Jesus oder Pau­lus_, s. 77 n.

148. Simon Sebag Mon­te­fiore, _Jero­zo­lima. Bio­gra­fia_, tłum. Maciej Anto­sie­wicz, Wła­dy­sław Jeżew­ski, War­szawa 2011, s. 93 n.

149. A. Cohen, _Tal­mud_, s. 320.

150. Pla­ton, _Fedon_, w: tenże, _Uczta_, s. 367–485, tu gł. 480 nn., a także feno­me­nalne komen­ta­rze W. Witwic­kiego, s. 491 nn.

151. Por. D. Rops, _Dzieje Chry­stusa_, s. 434 nn.

152. _Koran_, tłum. Musa Çaxarxan Cza­cho­row­ski, Bia­ły­stok 2018, s. 78, 234, http://biblio­te­ka­mu­zul­man­ska.pl/wp-con­tent/uplo­ads/2018/10/koran.pdf (dostęp: 20.05.2021). Por. Rol­lin Armour, _Islam, chrze­ści­jań­stwo i Zachód. Burz­liwe dzieje wza­jem­nych rela­cji_, tłum. Ivonna Nowicka, Kra­ków 2004, s. 73 nn.; J. Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 142 nn.; tenże, _Jesus oder Pau­lus_, s. 123 nn. Abso­lut­nie do histo­ryka nie prze­ma­wia w tym wypadku dodat­kowy argu­ment mil­cze­nia źró­dła, które w wywo­dach Frieda gra ogromną rolę – Ewan­ge­lii Toma­sza. Są to logia, ponad sto krót­kich – naj­czę­ściej – wypo­wie­dzi, „które Jezus żywy wypo­wie­dział” (EvThom Inci­pit), i nie ma tu naj­zwy­czaj­niej miej­sca na opis ukrzy­żo­wa­nia.

153. M. Rosik, _Jezus wobec San­he­drynu_. Wzglę­dem Józefa i Niko­dema zob. J. Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 86 nn.

154. Por. kapi­talne uwagi Claude’a Lévi-Straussa, kom­plet­nie zaprze­cza­jące Hob­be­so­wemu widze­niu naj­daw­niej­szego świata: Claude Lévi-Strauss, _Smu­tek tro­pi­ków_, tłum. Aniela Ste­ins­berg, Łódź 1992, s. 307 nn.

155. Przy­kład dają _Dzieje Apo­stol­skie_ 19, 21–40. Por. A. Ziół­kow­ski, _Histo­ria Rzymu_, s. 436 n.; a także Ewa Wip­szycka, _Chrze­ści­ja­nie przed sądem. Apa­rat repre­sji cesar­skiego Rzymu_, w: taż, _O sta­ro­żyt­no­ści_, s. 157–169, tu gł. 158, 161; Gior­gio Agam­ben, _Piłat i Jezus_, tłum. Monika Surma-Gaw­łow­ska, Andrzej Zawadzki, Kra­ków 2017, s. 53 nn. Zob. też wypo­wiedź Cyce­rona na temat potęgi opi­nii publicz­nej, por. wyżej przyp. 76.

156. J. Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 19 nn., 33, 87; tenże, _Jesus oder Pau­lus_, s. 111 nn.

157. Z. Kosi­dow­ski, _Opo­wie­ści biblijne_, s. 676.

158. A. G. Ham­man, _Życie codzienne pierw­szych chrze­ści­jan_, s. 64.

159. J. Fried (_Jesus oder Pau­lus_, s. 126) stwier­dza, że Jezus znał tylko ara­mej­ski, język znacz­nej czę­ści Żydów pale­styń­skich.

160. Pol­skie tłu­ma­cze­nia podają w tym miej­scu naj­czę­ściej ład­niej­szy zapis: „aby Go ukrzy­żo­wano”. Formę bierną, w isto­cie lep­szą w tym wypadku, przyj­muję za G. Agam­be­nem (_Piłat i Jezus_, s. 78), mimo że bez­oso­bowe tłu­ma­cze­nie pol­skie jest pra­wie tym samym.

161. D. Rops, _Dzieje Chry­stusa_, s. 476, i zwłasz­cza, acz z pew­nymi waha­niami, G. Agam­ben, _Piłat i Jezus_, s. 15, 26 nn., 37, 79 i _pas­sim_.

162. G. Agam­ben, _Piłat i Jezus_, s. 80.

163. W. Sme­reka, _Chry­stus w śledz­twie San­he­drynu_, s. 59.

164. Por. przy­pisy 116 i 166.

165. J. Leibo­witz _Gespräche_, s. 75 nn.

166. J. Fried, _Kein Tod auf Gol­ga­tha_, s. 91, 50, 87, 142 nn., 150; tenże, _Jesus oder Pau­lus_, s. 97 nn.